Oddawany do rąk czytelników tom składa się z dwóch bloków tematycznych: 80. rocznicy powstania w getcie warszawskim i powojennych rozliczeń. Publikacje rocznicowe rozpoczyna niezwykle ważny tekst izraelskiej badaczki Havi Dreifuss o powstaniu i funkcjonowaniu komendy Żydowskiej Organizacji Bojowej. Przynosi on między innymi analizę jednego z najważniejszych dokumentów z tego czasu, jakim jest list Mordechaja Anielewicza do przedstawiciela ŻOB po aryjskiej stronie Icchaka Cukiermana, cytowany w wersjach znacznie się od siebie różniących. Tematem następnego studium, Sharon Gevy, jest rola kobiet w podziemiu żydowskim. Uzupełnieniem są relacje spisane w okresie okupacji przez liderów Poalej Syjon Lewica Polę Elster i Hersza Berlińskiego, członka komendy ŻOB. Zapiski Elster pokazują pierwsze dni powstania, teksty Berlińskiego, o utworzeniu ŻOB i późniejszych epizodach, publikujemy w wersji przejrzanej i uzupełnionej o opuszczone w pierwszej edycji fragmenty dotyczące między innymi postrzegania polskiej konspiracji. Dwa kolejne artykuły poruszają kwestię pamięci o powstaniu w Polsce. Jacek Leociak analizuje upamiętnienia w trzech okresach: te najwcześniejsze, z lat 1944–1945, z krytycznego roku 1968 i współczesne. Ciekawym uzupełnieniem jest omówienie przez Joannę Bachurę-Wojtasik zawartości emitowanych w kontekście rocznicowym audycji Polskiego Radia. Integralną część bloku powstaniowego stanowi sylwetka przywódcy Żydowskiego Komitetu Narodowego Adolfa Bermana nakreślona przez jego syna Emanuela, uzupełniona o trzy teksty poświęcone losom jego archiwum. W sekcji „Materiały” publikujemy opracowane przez Marię Ferenc dokumenty dotyczące planów ratowania działaczy organizacji żydowskich, niepublikowaną relację mężczyzny o nazwisku Maur o ukrywaniu się w bunkrze w pierwszych dniach postania spisaną po aryjskiej stronie (w opracowaniu Barbary Engelking) oraz pamiętnik dziesięcioletniej Rutki Goldman wywiezionej na Majdanek (podany do druku przez Martę Grudzińską). W dziale „Upamiętnienia Zagłady” zamieszczamy między innymi artykuł wybitnej skrzypaczki Marii Sławek o muzyce wykonywanej w kontekście rocznicowym.

Mordechaj Anielewicz jest znany jako komendant powstania w getcie warszawskim. Tymczasem ponowna analiza dokumentów i świadectw rodzi znaczące pytania o rolę i autorytet Anielewicza w Żydowskiej Organizacji Bojowej. Opierając się na uważnej lekturze owych źródeł, autorka artykułu umieszcza Anielewicza w szerokim kontekście historycznym i rzuca światło na metody działania ŻOB zarówno przed powstaniem, jak i w jego trakcie, umożliwiając tym samym ponowną i pogłębioną ocenę żydowskiego ruchu oporu w getcie warszawskim.

Powstanie w getcie warszawskim wybuchło 19 kwietnia 1943 r., gdy siły niemieckie wkroczyły do getta w celu jego likwidacji. Był to najszerszy, najbardziej rozbudowany i najsłynniejszy żydowski ruch oporu w okupowanej Europie podczas Zagłady. Jak wykazały badania, wprawdzie największe znaczenie miało w nim żydowskie podziemie zbrojne, ale i ludność cywilna, ukrywająca się w bunkrach, odegrała w powstaniu ważną rolę. Kobiety znajdowały się w obu tych grupach.

Jako bojowniczki żydowskiego podziemia, ŻOB (Żydowskiej Organizacji Bojowej) i ŻZW (Żydowskiego Związku Wojskowego) kobiety strzelały, rzucały bomby, stały na straży i łączyły stanowiska bojowe. Tym samym przekraczały granice płci i walczyły jak mężczyźni. Kobiety ukrywały się w bunkrach i zabiegały o życie swoich bliskich, przede wszystkim dzieci, oraz o własne życie. Autorka analizuje życie i śmierć kobiet w getcie warszawskim podczas powstania oraz wpływ ich udziału w powstaniu na ich status i żeńskie role.

Artykuł przybliża trzy aspekty życia żydowskich kobiet w getcie warszawskim. Po pierwsze, jako bojowniczek podziemia, które uczestniczyły w walkach i pełniły te same funkcje co mężczyźni. Po drugie, jako matek, które walczyły o życie swoich dzieci i dbały o ich potrzeby fizyczne i psychiczne. Po trzecie, jako córek, dziewcząt i młodych kobiet, które stały na czele walki o ocalenie swoich rodzin i przetrwanie.

Jak jednak pokazuje autorka, w ciągu tych 27 strasznych dni kobiety zachowały swoje tradycyjne żeńskie role i nadal istniały dotychczasowe granice płci. Połączenie wrodzonej niższości kobiet w patriarchalnym społeczeństwie z całkowitym zniszczeniem getta i przejawami brutalności ze strony Niemców strąciło je w otchłań walki o zachowanie ludzkiego wizerunku, a na pewno o pozostanie przy życiu. We wszystkich kwestiach tradycyjny podział ról płciowych pozostawał niezmienny. Ich metody radzenia sobie i wyrażania oporu nie zacierały granic płci.

Publikacja zawiera pełną polską edycję zapisków działacza partii Poalej Syjon-Lewica i członka komendy Żydowskiej Organizacji Bojowej Hersza Berlińskiego (1908–1944) powstałych w okresie ukrywania się w Warszawie w 1944 r. W stosunku do wydań z pierwszej połowy lat sześćdziesiątych uzupełnienia obejmują fragmenty uznane przez redaktorów za mniej istotne, a przede wszystkim te usunięte ze względów cenzuralnych. Podstawą edycji publikowanych wcześniej fragmentów jest istniejący przekład poprawiony przez Adama Kopciowskiego, który przetłumaczył również niepublikowane partie tekstu. W części wstępnej przedstawiona została sylwetka Hersza Berlińskiego, jego okupacyjne losy, okoliczności śmierci, a także charakterystyka poprzednich edycji.

Publikujemy relację Poli Elster (1911–1944), jednej z przywódczyń Poalej Syjon-Lewicy oraz współorganizatorki i członkini Żydowskiej Organizacji Bojowej w getcie warszawskim. Relacja – w zamierzeniu autorki mająca być prawdopodobnie wprowadzeniem do wspomnień z obozu pracy w Poniatowej – zawiera wstrząsające opisy z Umchlagplatzu i transportu do obozu. Narracja urywa się z chwilą przybycia pociągu do Lublina. Relacja nie jest datowana, ale z pewnością spisano ją między jesienią 1943 r. a latem 1944 r. W języku oryginału (polskim) została opublikowana w 1949 r. w dwutygodniku Polaej Syjon „Nasze Słowo”. Teraz poprzedzamy ją biogramem Poli Elster, a także krótką charakterystyką jej spuścizny.

W artykule są przedstawione sposoby nazywania wydarzeń, jakie rozegrały się w getcie warszawskim między 19 kwietnia a 16 maja 1943 r. Podstawę źródłową stanowią dokumenty, stanowiska partii politycznych, relacje i świadectwa osobiste, a przede wszystkim prasa konspiracyjna z czasów okupacji i wydawana w Polsce po 1945 r. (z odniesieniami do polskojęzycznych gazet izraelskich). Autor rekonstruuje fragment dyskursu publicznego krystalizującego się wokół kolejnych rocznic wybuchu powstania w getcie warszawskim i mechanizmy retoryczne służące jego realizacji. W ów dyskurs wpisany jest projekt formowania świadomości zbiorowej na temat powstania, Żydów i Zagłady, a także stosunków polsko-żydowskich w czasie wojny. W okresie od wybuchu powstania w getcie do 1989 r. – symbolicznego końca PRL – szczególnie godne wyróżnienia są: rok 1943, kiedy wzorce wypowiedzi kształtują się na gorąco, lata 1943–1944, przełom 1967 i 1968 r. oraz rok 1983. W tym pierwszym przedziale czasowym prasa konspiracyjna w okupowanej Polsce jest jeszcze wolna. W sposób swobodny i nieskrępowany ujawniają się więc różne stanowiska i tendencje. W Polsce Ludowej rynek prasowy zasadniczo zmieni swoje oblicze. Poza krótkim okresem względnego pluralizmu (prasa żydowska przestanie istnieć w 1949 r.) dyskurs publiczny zostanie zmonopolizowany, a przestrzeń komunikacji społecznej przejęta i upaństwowiona. Dlatego warto zwrócić uwagę na lata 1945–1948, kiedy oprócz oficjalnej – komunistycznej – wyraźnie słyszalne są jeszcze inne wykładnie powstania. Monopol publicznego wypowiadania się o powstaniu zostanie złamany w 1983 r. W niezależnej prasie drugiego obiegu pojawią się artykuły, relacje, wywiady. W artykule są omówione tylko dwa okresy o zasadniczym znaczeniu dla kształtowania się dyskursu publicznego na temat rocznic powstania w getcie warszawskim. W latach 1943–1944 ustalają się podstawowe kanony mówienia i pisania o walkach w dzielnicy żydowskiej oraz rozgrywa się batalia o prawo obecności w przestrzeni komunikacji samego słowa „powstanie”. W 1968 r. dyskurs o upamiętnianiu powstania uzyskuje swój kanoniczny wzorzec. Autor analizuje składowe tego wzorca – czym są: powstanie, polska pomoc, rywalizacja na martyrologię, wspólny los, wspólna walka, wspólny cel. Swoistym epilogiem prezentowanego przeglądu form publicznego wypowiadania się w związku z rocznicami powstania jest opis retoryki zastosowanej po osiemdziesięciu latach od jego wybuchu, w 2023 r.

W artykule autorka podejmuje się deskrypcji audycji publicystycznych realizowanych w Polskim Radiu na przestrzeni lat. Są to materiały radiowe traktujące o rocznicach wybuchu powstania w getcie warszawskim w kwietniu 1943 r. Za cezurę czasową przyjęto lata 1945–1989. Autorkę interesuje sposób komunikowania o rocznicach w poszczególnych latach, narracja audycji oraz podejmowane w nich zagadnienia. W badaniu posłużyła się metodą analizy ilościowo-jakościowej zawartości przekazów radiowych. Udało się w ten sposób uchwycić dynamikę realizowania audycji rocznicowych, podejmowania tematu bądź jego przemilczania; wyodrębnić gatunki radiowe, w których temat się pojawił, oraz przyjrzeć się sposobom ujęcia zagadnienia i kształtowania obowiązującego w danym czasie polskiego dyskursu zagładowego. Badania wpisują się w nurt memory studies. Tuż po wojnie, a także w latach pięćdziesiątych kształtowany był apologetyczny wizerunek Polaków, który eksplodował ze zdwojoną siłą w propagandowej narracji lat sześćdziesiątych z przesadnym podkreślaniem polskiej pomocy żydowskim braciom, jako powszechnej postawy w czasie niemieckiej okupacji. Walczący Polacy stali się synonimem walki ogólnonarodowej, a w eksponowaniu wątku ich rzekomej pomocy walczącemu gettu można dostrzec elementy polonizacji. W latach osiemdziesiątych dziennikarze i twórcy radiowi wracają do kwestii Zagłady i powstania w getcie, ale ogólnie rzecz ujmując zbiorowy wizerunek Polaków pozostaje nienaruszony. Dopiero początek przemian ustrojowych w Polsce zwiastuje otwarcie na kwestie relacji polsko-żydowskich, w tym przepracowanie trudnej historii. Czy to się udało? – pozostaje kwestią dyskusyjną po dzisiaj. Trudno nie odnieść wrażenia, że narracja publicystyki radiowej z lat 1945–1989 miała charakter wręcz atakujący wszystko, co odbiegało od zaprojektowanego konstruktu myślenia o sobie i narodzie. Można postawić pytanie: czy żeby bronić „polskiej wrażliwości”, trzeba było atakować?

Artykuł przedstawia życie Adolfa Abrahama Bermana (1906–1978). Na początku są omówione takie kwestie, jak rodzina, młodość w Warszawie, studia psychologiczne na Uniwersytecie Warszawskim, wczesna działalność polityczna i małżeństwo. Główna część zawiera opis jego życia i działalności podczas niemieckiej okupacji Polski, najpierw w warszawskim getcie, a później pod przybraną tożsamością po stronie aryjskiej. Następnie została ukazana jego tużpowojenna pozycja przywódcy polskich Żydów, a także jego emigracja do Izraela w 1950 r. oraz jego role i działania w ostatnich dekadach życia.

Basia Temkin-Bermanowa, współtwórczyni archiwum Żydowskiego Komitetu Narodowego, opisuje jego powstanie, organizację gromadzenia zbiorów i losy materiałów.

Tekst traktuje o działalności dokumentacyjnej Żydowskiego Komitetu Narodowego (ŻKN). Artykuł wyjaśnia kontekst powstania ŻKN oraz opisuje jeden z jego najważniejszych projektów, czyli dokumentację życia i śmierci Żydów podczas drugiej wojny światowej. Z tekstu dowiadujemy się, jak wyglądał proces zbierania informacji, ich kopiowania oraz przekazywania opinii publicznej.

Artykuł jest poświęcony niezwykłej historii kibucu Lochamej ha-Getaot, komunie założonej przez ocalałych z Zagłady. Ich celem było wspólne odbudowanie swojego życia i pryncypialne upamiętnienie niedawnej przeszłości. Założyli Dom Bojowników Gett, pierwsze na świecie muzeum poświęcone dziedzictwu Zagłady i żydowskiego oporu.

Główna teza artykułu głosi: niemożliwe są zrozumienie i dokładna ocena okoliczności powstania kibucu i muzeum bez uwzględnienia bliskich relacji osobistych między Icchakiem Tabenkinem, przywódcą ruchu Ha-Kibuc ha-Meuchad, z którym był powiązany nowy kibuc, a małżonkami Cywią Lubetkin i Icchakiem (Antkiem) Cukiermanem, dawnymi przywódcami utworzonej w warszawskim getcie Żydowskiej Organizacji Bojowej. Para symbolizowała heroiczną przeszłość ruchu. Kontakty te były dla kibucu korzystne, ale co pewien czas przyczyniały się do sporów, dotyczących głównie finansowania muzeum i organizowania obchodów rocznicowych. Ruch Ha-Kibuc ha-Meuchad uznał powstanie w getcie warszawskim za główny składnik etosu politycznego i edukacyjnego kibucu. Oznaczało to nie tylko podkreślanie minionych zasług, ale legitymizowało też aktualne przywództwo. Jednym z głównych postulatów ruchu było całkowite wyrzeczenie się stosunków z Republiką Federalną Niemiec. Funkcjonowanie Muzeum Bojowników Gett stało się źródłem serii sporów z innymi inicjatywami upamiętnienia Zagłady i powstania w getcie, najpierw z ruchem Ha-Szomer ha-Cair, później zaś z Yad Vashem. Temperatura tych sporów wynikała bezpośrednio z rzeczywistości politycznej Izraela.

Ogólnie biorąc, pierwszą dekadę istnienia kibucu Lochamej ha-Getaot można scharakteryzować jako nacechowaną nieustannymi konfliktami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Na sytuację w kibucu wpłynęły też ówczesne trudności ekonomiczne oraz zaangażowanie ruchu w upamiętnianie przeszłości. Ha-Kibuc ha-Meuchad protestował przeciwko ociepleniu w stosunkach z RFN, postulując całkowite ich zerwanie; grupa członków kibucu odgrywała w tych protestach główną rolę. Uczynili to początkowo na życzenie ruchu, by potem stanowić grupę nacisku i głos sumienia. Głównym powodem zmiany było to, że choć spór przypominał o chwalebnej przeszłości ruchu, osłabił jego pozycję polityczną. Upamiętnianie przeszłości zatem przyniosło sukces – powstało muzeum, organizowano gromadzące liczną publiczność uroczystości rocznicowe, mimo napięć z Ha-Szomer ha-Cair i Yad Vashem. Słaby wynik wyborczy osłabił jednak wpływy Achdut ha-Awody (politycznego skrzydła Ha-Kibuc ha-Meuchad) i zepchnął ją na margines izraelskiego życia politycznego.

Jeszcze w czasie wojny i niemieckiej okupacji w krajach Europy Środkowo-Wschodniej ustanawiano przepisy regulujące zabezpieczanie dowodów, by w dalszej perspektywie możliwe było ściganie zbrodni nazistowskich tam popełnionych. W ramach działań przygotowawczych systematycznie gromadzono materiał dowodowy. Po wojnie ekstradowano do Polski łącznie ponad 1800 nazistowskich zbrodniarzy, by postawić ich przed wymiarem sprawiedliwości. Wśród nich było wielu członków niemieckiego cywilnego aparatu administracyjnego, w tym starostów grodzkich i powiatowych, którzy ponosili znaczną odpowiedzialność za niemiecką politykę okupacyjną na najniższym szczeblu zarządzania. W artykule opisano na podstawie reprezentatywnych przykładów proces wymierzania kary za popełnione przez nich przestępstwa i zbrodnie. Początkiem tego procesu było systematyczne zbieranie i zabezpieczanie dowodów. Kolejnym etapem – poszukiwanie sprawców w powojennych Niemczech, ich internowanie, a następnie podjęcie próby sprowadzenia ich do Polski. Przedstawiono przyczyny negatywnego rozpatrywania wniosków ekstradycyjnych, a także reakcje i obawy objętych nimi zbrodniarzy nazistowskich. Większa liczba typowych przykładów pozwoliła wziąć pod lupę postępowania sądowe toczące się w Polsce i odpowiedzieć na kolejne pytania: w jakich ogólnych uwarunkowaniach prawnych się one odbywały? Gdzie tkwiły trudności w przeprowadzaniu procesów? Jaka była reakcja opinii publicznej? W zakończeniu artykułu przybliżono losy osądzonych nazistów po ich zwolnieniu z więzienia.

Artykuł zawiera omówienie i analizę kilkunastu śledztw i postępowań karnych prowadzonych w latach 1945–1975 w Niemczech (NRD i RFN) oraz w PRL w sprawie zbrodni popełnianych przez funkcjonariuszy policyjnej i cywilnej administracji niemieckiej, żandarmów, policjantów granatowych oraz Polaków będących w służbie niemieckiej z terenu okupacyjnego powiatu miechowskiego. Autora interesuje sposób prowadzenia śledztw – zbieranie i ocena wiarygodności oraz wartość poznawcza materiałów dowodowych, w szczególności zeznań ocalałych, strategie obrony oskarżonych, wysokość zapadających wyroków – kontakty między Centralą Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych (Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen) w Ludwigsburgu i niemieckimi prokuraturami a Główną Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce i Okręgową Komisją w Krakowie. Bazę źródłową stanowią dokumenty oddziałów IPN w Krakowie i Kielcach, z Archiwum Yad Vashem, a także publikowane sentencje niektórych wyroków.

Opierając się na aktach sądowych powojennych procesów nazistowskich kolaborantów oskarżonych m.in. o zbrodnie przeciwko Żydom, niniejszy artykuł bada zeznania żydowskich i nieżydowskich świadków oraz próbuje odpowiedzieć na pytania: po pierwsze, w jaki sposób przedstawiciele powojennych lokalnych społeczności konstruowali definicję „kolaboracji” jako zespołu praktyk moralnie nieakceptowanych, zasługujących na rozliczenie, stygmatyzujących sprawców jako nienależących do wspólnoty na tle innych zróżnicowanych form współpracy z niemieckim okupantem, które pośrednio wskazywano jako moralnie neutralne, społecznie nieszkodliwe i niezasługujące na penalizację; po drugie, jakie formy uwikłania w okupacyjną przemoc wobec Żydów ujawniał sam proces negocjowania takiej, a nie innej definicji kolaboracji. Nasze mikrostudium koncentruje się na pięciu procesach osób oskarżonych o kolaborację w dwóch byłych sztetlach Lubelszczyzny, do Zagłady zamieszkiwanych licznie przez ludność żydowską: w Biłgoraju i Izbicy. Stosujemy analizę akt procesowych, tzw. sierpniówek, w kontekście innych źródeł zastanych i wywołanych, w tym ksiąg pamięci, wspomnień, wywiadów historii mówionej oraz indywidualnych wywiadów z członkami lokalnych społeczności, ocalałymi z Holokaustu i ich potomkami, by uchwycić definicje kolaboracji i ich konsekwencje dla lokalnej pamięci o Zagładzie.

Icek Lerner z Komarówki Podlaskiej chciał doprowadzić do skazania sprawców mordu sześciu członków jego najbliższej rodziny we wsi Przegaliny koło Komarówki, i swojej partnerki Estery Rybak (a wcześniej jej córki) w Warszawie. Podał nazwiska morderców i przebieg zdarzeń. Jego wysiłki okazały się bezowocne. Po latach sprawę podjął jego syn, Rony Lerner, też bezskutecznie. Artykuł – case study o próbie ocalałego Icka Lernera dochodzenia sprawiedliwości – porusza również, na przykładzie jego późniejszych opisów przeżyć z czasu Holokaustu, kwestię wiarygodności świadectw składanych w dużym oddaleniu czasowym.

Zasadniczym zadaniem Sądu Społecznego przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce było orzekanie „w sprawach niezachowania przez członków społeczności żydowskiej w okresie okupacji hitlerowskiej postawy godnej obywatela-Żyda, przez uczestniczenie i szkodliwą działalność w Judenratach, służbie porządkowej, administracji obozów koncentracyjnych lub innego rodzaju współpracy z okupantem na szkodę społeczeństwa” – jak czytamy w regulaminie tego sądu. Sąd Społeczny powołano we wrześniu 1946 r., działał do 1950 r. W tekście autorka analizuje akta zgromadzone w zespole Sąd Obywatelski przy CKŻP w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego pod sygnaturą 313. Ich lektura – jak stara się wykazać – odsłania przed badaczem wciąż niedostatecznie zeksplorowane obszary kobiecego doświadczenia Zagłady, którego granice wyznaczały kobieca cielesność i nie zawsze bezpośrednio z nią związane role społeczne przypisane kobietom.

Artykuł skupia się na instytucjach zakorzenionych w polskim życiu wiejskim, które Niemcy włączyli jako najniższy poziom administracyjny w okupowanej Polsce w latach 1939–1945. Autor określa te instytucje jako kluczowe elementy poziomu mezo wpływające na zachowanie jednostek. Osią analizy jest postać sołtysa. Autor wykazuje, że wiejski system bezpieczeństwa w połączeniu z wprowadzeniem odpowiedzialności zbiorowej i groźby przemocy leżał u podstaw procesu kształtującego społeczność, w którym sołtysi w nieunikniony sposób musieli odgrywać istotną rolę. W tej nowej dynamice odpowiedzialności problemy „wspólnoty” i „przynależności” ewoluowały względem kwestii „bezpieczeństwa” i „przetrwania” w zmieniających się okolicznościach okupacyjnego życia. Stworzony w tym wojennym tyglu nowy obraz społeczności składał się z przekształconych tożsamości, wyraźnych kategorii etnicznych, nowych więzi społecznych i nowych antagonizmów. Zbiorowe podejście biograficzne do sołtysów w tym okresie wnosi nade wszystko zbiorowy dylemat etyczny jako kategorię analizy historycznej. Artykuł opiera się w głównej mierze na zeznaniach złożonych podczas tzw. procesów sierpniowych, gdy sądzono osoby oskarżone o kolaborację, pochodzące z historycznych ziem Galicji Zachodniej albo dystryktu krakowskiego Generalnego Gubernatorstwa. Zastosowano gęsty opis zjawiska, tak by narracje osobiste rzutowały na szerszy obraz badanych procesów społecznych.

Autorka przedstawia niepublikowaną dotychczas relację M. Maura na temat pożaru bunkra w czasie powstania w getcie warszawskim, zachowaną w Archiwum Adolfa Bermana.

Artykuł jest próbą odpowiedzi na pytania o los dziewczynki, właścicielki „szkolnego pamiętnika” znalezionego na terenie byłego niemieckiego obozu koncentracyjnego na Majdanku. Kim była Rutka Goldman, jaka była historia jej rodziny? Czy przeżył ktoś spośród tych, którzy wpisali się do dzienniczka? Pamiętnik był prowadzony od grudnia 1941 do marca 1943 r. Ostatniego wpisu dokonano w Warszawie kilkanaście dni przed powstaniem w getcie.

Publikowany tu wybór listów i depesz wysyłanych przez członków żydowskiego podziemia do ich towarzyszy i sojuszników poza okupowaną Polską daje wgląd w historię żydowskiego podziemia we wciąż domagającym się głębszych badań okresie po powstaniu w getcie warszawskim, między czerwcem 1943 r. i marcem 1944 r. Listy i depesze wysyłane były zarówno z ramienia zrzeszającego działalność rożnych organizacji Żydowskiego Komitetu Narodowego (ŻKN), jak i do działaczy poszczególnych ruchów politycznych (Poalej Syjon Lewica, Dror i inne). Korespondencja ta przechowywana jest obecnie w różnych kolekcjach archiwalnych w Izraelu (Kibuc Bojowników Gett), USA (Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie), Wielkiej Brytanii (Studium Polski Podziemnej).

Wątkiem, który łączy publikowane tu dokumenty, jest kwestia poszukiwania ratunku dla Żydów, którzy przetrwali drugą fazę Zagłady. Ucieczki z okupowanej Polski przez Słowację i Węgry i dalej do Mandatu Palestyny, o których piszę w drugiej części wstępu, traktuję jako jedną z dróg ratunku – z wielu powodów dostępną jedynie nielicznym.

Autorka analizuje złożoną tuż po wojnie dla CŻKH relację Józefa Ubfala, który przed powstaniem w getcie warszawskim pracował w fabryce wyrobów metalowych przy ul. Bonifraterskiej 11/13, należącej do Ivara Holgera Mikkelsena. Ubfal opowiedział nie tylko o losach osób, które w kwietniu 1943 r. znajdowały się na terenie tej fabryki, lecz także o nieznanej dotychczas próbie ratowania warszawskich Żydów przez obywatela duńskiego. Mikkelsen, przedwojenny przedsiębiorca, ożeniony z Heleną z d. Zuckerwar, w czasie okupacji podejmował wysiłki na rzecz ocalenia swoich najbliższych, przyjaciół, a także Żydów zatrudnionych w przejętej przez niego fabryce – w tym rodziny Ubfalów.

Po likwidacji obozu zagłady w Chełmnie tereny poobozowe przez dwa miesiące pozostawały bez opieki ze strony miejscowych władz. 1 kwietnia 1945 r. dzięki osobistym staraniom ocalonego z Zagłady Jakuba Waldmana do Chełmna przybyła komisja przedstawicieli władz sąsiedniego powiatu tureckiego. Wynikiem jej pracy są prezentowane poniżej protokoły, stanowiące świadectwo wiedzy mieszkańców wsi i okolicy na temat zbrodni popełnionych przez SS-Sonderkommando Kulmhof. Pozyskane przez komisję materiały przekazane zostały Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej w Łodzi, co przyczyniło się do przeprowadzenia 26 maja 1945 r. wizji lokalnej na terenach poobozowych przez członków Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce pod przewodnictwem Zofii Nałkowskiej, a następnie do rozpoczęcia oficjalnego dochodzenia przez sędziego śledczego Sądu Okręgowego w Łodzi Władysława Bednarza.

W artykule przytoczono nieznane źródła relacyjne ze śledztwa i pierwszego procesu kilkunastu osób funkcyjnych z obozu w Stutthofie sądzonych w Gdańsku wiosną 1946 r. Los Żydów w KL Stutthof należał do najważniejszych wątków dochodzenia, jednak ciekawe materiały wówczas zebrane nie weszły do obiegu naukowego. Unikatową cechą procesu gdańskiego była obecność na nim byłych więźniów żydowskich KL Stutthof, mężczyzn i kobiet, którzy opowiadali o swoich przeżyciach i obserwacjach. W artykule zacytowano i skomentowano kilka nieznanych dotychczas, pierwszych świadectw żydowskich na temat obozu, złożonych zaraz po wojnie. Tekst ma charakter rozszerzonego omówienia źródeł.

Przedmiotem artykułu jest analiza wydanych w 1945 r. opowiadań Artura Sandauera z tomu Śmierć liberała. Te groteskowe, prześmiewcze, ale i brutalne w ocenie relacji polsko-żydowskich w czasie Zagłady teksty stanowią unikatowy sposób zapisania niemal „na gorąco” doświadczenia walki o przetrwanie w getcie w niewielkim kresowym miasteczku Samborze.

Kluczowe w tej analizie jest porównanie literackiego świadectwa, jakim są opowiadania Sandauera, ze świadectwem sensu stricto zapisanym przez niego w języku włoskim i wygłoszonym podczas konferencji w Turynie w 1983 r. Ten wykład to jedyny tekst, w którym Sandauer otwarcie opisał swoją pracę dla Judenratu, w opowiadaniach wykonywaną przez fikcyjne postaci: Edmunda i Jassyma.

Analiza porównawcza została osadzona w kontekście realiów historycznych epoki. Atmosfera wewnątrz społeczności żydowskiej pragnącej rozliczeń z dawnymi pracownikami Judenratu czy żydowskiej policji nie sprzyjała ujawnianiu przynależności do nich. Mimo to ocalali dążyli do wypowiedzenia swojej traumy, także w formach literackich. Opowiadania w rodzaju napisanych przez Sandauera, zawierające wyłącznie żydowską perspektywę, pozbawione szerszych odniesień do politycznych aspektów okupacji Polski, nie znajdowały jednak zainteresowania wśród polskich czytelników zajętych konstruowaniem mitu o własnym bohaterstwie. Sandauer przemawiał ze „świata wyłączonego” (jeśli posłużyć się terminem Jerzego Jedlickiego) żydowskiego doświadczenia i żydowskiej pamięci do świata polskiego, gdzie nie spotykał się z szerszym zainteresowaniem ani zrozumieniem.

Dopiero dziś, także na podstawie nieznanego dotąd włoskiego wykładu, jesteśmy w stanie przyjrzeć się bliżej drobnej roli Sandauera w Judenracie, a w tym, jak o niej mówił, zobaczyć nie tylko odbicie problemów natury psychologicznej, z jakimi borykali się ocalali, ale i problemów z polską pamięcią Zagłady.

Autorka bada w artykule rolę polskich organizacji żydowskich w dochodzeniach i procesach przeciwko sprawcom Zagłady. Stanowi on analizę działań ocalałych Żydów w dążeniu do sprawiedliwości, pokazuje ich relacje z instytucjami i władzami nie żydowskimi oraz rolę międzynarodowych sieci w tych procesach. W centrum rozważań znajdują się żydowskie instytucje działające w Polsce w latach czterdziestych XX w., które reprezentowały ocalałych i działały jako pośrednicy między nimi a władzami. W warunkach nienawiści antysemickiej, masowej migracji i umacniania się komunizmu w Polsce, Żydzi traktowali zbieranie dowodów i dążenie do sprawiedliwości jako narodowe zadanie, postrzegając instytucje żydowskie, w tym Centralny Komitet Żydów w Polsce, jako reprezentantów ofiar i narodu żydowskiego. Wymiana informacji między ocalałymi, krajowymi i zagranicznymi społecznościami żydowskimi, a także lobbowanie wśród władz krajowych i międzynarodowych, stworzyły szansę na dostarczenie brakującej dokumentacji i zeznań świadków, potencjalnie zwiększając liczbę ukaranych sprawców w procesach związanych z zagładą Żydów i pozwalając ocalałym spełnić swoje obowiązki moralne.

Artykuł omawia reakcje czytelników na tekst Jerzego Turowicza Antysemityzm, opublikowany w marcu 1957 r. na łamach „Tygodnika Powszechnego”. Przedstawia ich sposób myślenia na temat Żydów, zdominowany przez niechęć, wrogość, postrzeganie Żydów jako obcych. Zauważa obecność takiego schematu w zróżnicowanych obszarach (religia, przeszłość, polityka, gospodarka, kultura), umiejscawia go w historii. Opisuje też grupę nadawców i analizuje ich emocje.

Artykuł poświęcony jest obecności muzyki w obchodach poszczególnych rocznic powstania w getcie warszawskim. Autorka tworzy kategorię „muzycznego upamiętnienia”, za pomocą której opisuje sposoby, strategie i formy, jakie podejmowali i podejmują zarówno kompozytorzy, jak i osoby odpowiedzialne za dobór programu. Opisując repertuar koncertów i akademii rocznicowych, zarysowuje również zmiany historyczne i polityczne, które zauważalne są także w wyborze kompozycji i charakterze obchodów. Podejmuje też temat nowych dzieł zamawianych u różnych twórców i ich roli, wagi i znaczenia dla upamiętnienia walk w powstaniu. W artykule stara się wyjaśnić, dlaczego tak kluczowa jest rola muzyki podczas obchodów i jakie treści mogą nieść wybory repertuarowe organizatorów.

Wystawa „Wokół nas morze ognia” to w ostatnich latach najważniejsza wystawa o powstaniu w getcie warszawskim. Odarta z patosu i zadęcia przypatruje się losom zwykłych ludzi, którzy postanowili przetrwać piekło za wszelką cenę. Pozwala dotknąć ich doświadczenia i stwarza warunki, by współcześni mogli zrozumieć, do czego zdolny jest człowiek. Zarówno ten, który zabija, jak i ten, który usiłuje przetrwać.

W 2020 r. w Muzeum Żydowskim w Berlinie otwarto nową ekspozycję stałą. Opowiada ona historię Żydów w Niemczech od średniowiecza po współczesność. Chronologiczny parkur poprzecinany jest „wyspami” tematycznymi prezentującymi żydowską kulturę, tradycję i praktyki religijne. Jedną z podstawowych różnic w stosunku do poprzedniej wystawy jest to, że poświęcono tu znacznie więcej uwagi okresowi narodowego socjalizmu. Ta część ekspozycji wydaje się też najbardziej nowatorska zarówno pod względem treści, jak i formy. Zachowując poznawczy charakter, przybiera ona formę instalacji artystycznej. Projektanci nie posługują się jednak elementami inscenizacji, wręcz przeciwnie, instalacja ta ma charakter wysoce abstrakcyjny, stroniący od wszelkiej dosłowności. Wystawę cechuje też minimalizm w doborze eksponatów. Być może właśnie tu, na skrzyżowaniu historii i sztuki, otwiera się dla kuratorów i projektantów wystaw historycznych nowa przestrzeń eksploracji, trzecia droga między suchą dokumentacją historyczną a dosłowną inscenizacją przeszłości.

Abstract

Tekst opowiada o próbach ustalenia tożsamości i okoliczności śmierci ośmiu osób pochodzenia żydowskiego, na których szczątki natrafiono w lutym 2017 r. w nieczynnej sztolni w miejscości Potok Senderki (woj. lubelskie). 

Nechama Tec urodziła się w 1931 r. w rodzinie Bawników, od kilku pokoleń mieszkającej w Lublinie. Ojciec Roman miał dwie nieduże fabryki, matka Estera zajmowała się domem. Nechamę już w dzieciństwie interesowali inni ludzie. Do- pytywała dlaczego, co i w jaki sposób robili. Jej ojciec uważał, że dzieci powinny wiedzieć jak najwięcej, również o coraz bardziej opresyjnej, wojennej rzeczy- wistości. Zdaniem Tec, to właśnie uratowało ją i jej siostrę, kiedy jako katoliczki w kolejnych domach ukrywały się z rodzicami lub od nich oddzielone. Cała czte- roosobowa rodzina Bawników przeżyła. W 1950 r. Nechama poślubiła Leona Teca, psychiatrę dziecięcego, a dwa lata później małżonkowie wyemigrowali do USA; tam urodziło się dwoje ich dzieci ...

Profesor Michał Głowiński był związany z Instytutem Badań Literackich PAN od 1958 r. W 1976 r. uzyskał tytuł profesora nauk humanistycznych. Przewod- niczył Radzie Naukowej IBL przez wiele kadencji. Był współzałożycielem Towa- rzystwa Kursów Naukowych, swoje prace o nowomowie publikował w drugim obiegu. Naukową summą prof. Głowińskiego jest pięć tomów jego Prac wybra- nych w serii „Klasycy Współczesnej Polskiej Myśli Humanistycznej” pod redakcją Ryszarda Nycza, wydawanej w Krakowie przez Universitas. Są to jednak tylko prace wybrane. Poza ich obrębem pozostają jeszcze liczne książki, artykuły, tomy zbiorowe przez niego redagowane.

Poznałam Pawła w 1984 r., kiedy prowadził na Wydziale Socjologii UW zaję- cia z historii myśli socjologicznej. Na te popularne seminaria przychodziło wielu studentów z innych wydziałów, także ja, studentka psychologii. Utworzyła się tam grupa przyjaciół, zaczęliśmy spotykać się na prywatnych seminariach, na które zapraszaliśmy prelegentów i dyskutowaliśmy, między innymi z Marcinem Królem o ideach, a ze Stefanem Marodym o „Po Prostu” oraz o antysemityzmie czy roku 1968. Przyjacielskie relacje sprzyjały też wspólnym wyjazdom w góry – latem albo zimą.

Artykuł opublikowany wyłącznie w wersji Online

Tematem artykułu są odnalezione przez autora dokumenty konspiracyjnego kontrwywiadu Okręgu Warszawskiego AK pozwalające poznać tożsamość osoby, która złożyła donos do niemieckiej Policji Kryminalnej o miejscu ukrycia kilkudziesięciu Żydów (bunkier „Krysia” przy ul. Grójeckiej 81), wśród nich historyka Emanuela Ringelbluma. Przez dziesięciolecia funkcjonowało w tej kwestii wiele przypuszczeń. Donosicielem, wedle meldunku informatora ulokowanego najprawdopodobniej w strukturach policyjnych, był przedsiębiorca budowlany Marian Nowicki, który za swój postępek otrzymał nagrodę pieniężną i obietnicę wciągnięcia na listę płatnych agentów. Jego dalszych losów nie udało ustalić. Pewne jest tylko, że sprawa nie stała się przedmiotem śledztwa ze strony konspiracyjnych komórek śledczych, a postępek donosiciela pozostał bezkarny.