Bandera, masowa przemoc i odpowiedzialność. Czy Stepan Bandera był odpowiedzialny za zbrodnie popełnione przez OUN i UPA?
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 15 (2019), strony: 219-250
Data publikacji: 2019-12-20
Abstrakt
Odpowiedzialność Stepana Bandery za zbrodnie popełnione przez członków Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), partyzantów Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) i utożsamiających się z nim nacjonalistów walczących w innych formacjach była dyskutowana w debatach naukowych i instrumentalizowana w dyskursach politycznych. O ile niektórzy autorzy twierdzą, że Bandera ponosił odpowiedzialność za wszystkie zbrodnie dokonane przez OUN i UPA, o tyle inni uważają, że nie można go obarczać taką odpowiedzialnością, gdyż nie był bezpośrednio zaangażowany w ich wykonanie albo nie przebywał wtedy na Ukrainie. Autor artykułu przedstawia różne rodzaje zbrodni popełnionych z polecenia Bandery lub przez oddanych mu ukraińskich nacjonalistów i wyjaśnia, w jakim stopniu i sensie był on za nie odpowiedzialny.
Słowa kluczowe
Stepan Bandera, przemoc, odpowiedzialność,, ukraiński nacjonalizm, druga wojna światowa, Zagłada, faszyzm
Bibliografia
Źródła / Sources
Archiwum Państwowe w Lublinie
RGO, Polski Komitet Opiekuńczy Lublin Miasto i Powiat, t. 34
Bundesarchiv Berlin (BAB)
NS 26/1198
Bundesarchiv Koblenz (BAK)
B 362/1080; B 362/10137
Centralnyj derżawnyj archiw hromadśkych objednań Ukrajiny (CDAHOU)
f. 1, op. 23, spr. 926
Centralnyj derżawnyj archiw wyszczych orhaniw włady ta uprawlinnja Ukrajiny
(CDAWOW)
f. 3833, op. 1, spr. 44; op. 2, spr. 1
Centralnyj derżawnyj istorycznyj archiw Ukrajiny, m. Lwiw (CDIAUL)
f. 371, op. 1, spr. 8, d. 75–77; f. 205, spr. 3125
Hałuzewyj derżawnyj archiw Służby bezpeky Ukrajiny (HDA SBU)
f. 3, op. 37, spr. 65; f. 6, op. 37, spr. 56232
National Archives and Records Administration (NARA)
RG 263, ZZ-18, Box#80, NN3-263-02-008, Mykola Lebed Name File, t. 1
Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes (PAAA)
R 104151
Źródła publikowane / Published sources
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 3: Relacje z Kresów, oprac. Andrzej Żbikowski, Warszawa: ŻIH, 2000.
Bandera Stepan, Moji żyttiepysni dani [w:] Perspektywy ukrajinśkoji rewoluciji, red. Wasyl Iwanyszyn, Drohobycz: Widrodżennja, 1999.
Bandera Stepan, Na piwmeti [w:] Perspektywy ukrajinśkoji rewoluciji, red. Wasyl Iwanyszyn, Drohobycz: Widrodżennja, 1999.
Kłymyszyn Mykoła, W pochodi do woli, t. 1, Detroit: Ukrainska Knyharnia, 1987.
Knysz Zynowij, Pered pochodom na schid. Spohady i materiały do dijalnosti Orhanizaciji
Ukrajinśkych Nacionalistiw u 1939–1941 rokach, Toronto: Sribna Surma, 1959.
Michnowśkyj Mykoła, Samostijna Ukrajina [w:] Samostijna Ukrajina, red. Roman Kowal, Kijów: Diokor, 2003.
Posiwnycz Mykoła, Warszawśkyj akt obwynuwaczennja Stepana Bandery ta towarysziw, Lwiw: Centr doslidżeń wyzwolnoho ruchu, 2005.
Stećko Jarosław, 30 chervnia 1941. Prohołoszennja widnowłennja derżawnosty Ukrajiny, Toronto: Liga Wyzwolennja Ukrajiny, 1967.
Stepan Bandera u dokumentach radjanśkych orhaniw derżawnoji bezpeky (1939–1959), t. 1–3, red. Wołodymyr Serhijczuk, Kyjiw: PP Serhiĭ chuk M.I., 2009.
Wirłyj Ihor, Naszi czasy, Lwów, nakładem W. Kunancja, 1935.
Żeleński Władysław, Akt oskarżenia przeciwko Stefanowi Banderze, Mikołajowi Łebedowi,
Darji Hnatkiwskiej, Jarosławowi Karpyńcowi, Mikołajowi Klymyszynowi, Bohdanowi
Pidhajnemu, Iwanowi Malucy, Jakóbowi Czornijowi, Eugenjuszowi Kaczmarskiemu,
Romanowi Myhalowi, Katerzynie Zaryckiej oraz Jarosławowi Rakowi,
Warszawa, 2 X 1935, Warszawa 1935.
Prasa / Press
Bandera i czotyry towaryszi u czesnochrests’kij tjurmi, „Nowyj czas”, 23 I 1936.
Chto daw nakaz wykonaty atentat?, „Diło”, 18 I 1936.
Proces chorwaćkych rewolucioneriw, „Diło”, 20 XI 1935.
Proces o zamordowanie ś p. ministra Br. Pierackiego, „Gazeta Polska”, 20 XI 1935.
Proces o zamordowanie… Kontakt z terrorystami chorwackimi, „Gazeta Polska”, 4 XII 1935.
Przedsiębiorstwo ludzkiej rzeźni. Dno ohydy, „Gazeta Polska”, 3 I 1936.
Stepaniw I., Atomowa bomba i maibutnia taktyka, „Do zbroї” 1946, nr 2.
Zahalni wrażennja naszoho korespondenta, „Diło”, 20 XI 1935.
Literatura przedmiotu / Secondary sources
Andrij Rebet, wywiad przeprowadzony przez autora, Monachium, 22 II 2008. Literatura przedmiotu
Amar Tarik Cyril, A Disturbed Silence. Discourse on the Holocaust in the Soviet West as an
Anti-Site of Memory [w:] The Holocaust in the East: Local Perpetrators and Soviet
Responses, red. Michael David-Fox, Peter Holquist, Alexander M. Martin, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2014.
Arendt Hannah, Eichmann in Jerusalem. Ein Bericht von der Banalität des Bösen, München: Piper, 1964 [wyd. polskie: Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, tłum. Adam Szostkiewicz, wyd. 2 popr., Kraków: Znak, 1998].
Armstrong John A., Ukrainian Nationalism, New York: Columbia University Press, 1963.
Bartov Omer, Anatomy of a Genocide. The Life and Death of a Town Called Buczacz, New York: Simon & Schuster, 2018 [wyd. polskie: Anatomia pewnego ludobójstwa. Życie i śmierć Buczacza, tłum. Adam Musiał, Wołowiec: Czarne, 2019].
Bartov Omer, Wartime Lies and Other Testimonies. Jewish-Christian Relations in Buczacz, 1939–1944, „East European Politics and Societies” 2011, t. 26, nr 3.
Bauerkä mper Arnd, Der Faschismus in Europa 1918–1945, Stuttgart: Reclam, 2006.
Berkhoff Karel, Harvest of Despair: Life and Death in Ukraine under Nazi Rule, Cambridge:
Belknap Press of Harvard University, 2004.
Boeckh Katrin, Stalinismus in der Ukraine. Die Rekonstruktion des sowjetischen Systems nach dem Zweiten Weltkrieg, Wiesbaden: Harrassowitz, 2007.
Brożyniak Artur, Rasowa czystość po banderowsku – zbrodnie OUN-UPA na rodzinach mieszanych, „Glaukopis. Pismo społeczno-historyczne” 2014, nr 31.
Bruder Franziska, „Den ukrainischen Staat erkämpfen oder sterben!” Die Organisation Ukrainischer Nationalisten (OUN) 1929–1948, Berlin: Metropol Verlag, 2007.
Carynnyk Marco, Foes of Our Rebirth. Ukrainian Nationalist Discussions about Jews, 1929–1947, „Nationalities Papers” 2011, t. 39, nr 3.
Cesarani David, Adolf Eichmann. Bürokrat und Massenmörder, München: List, 2014 [wyd. polskie: Eichmann. Jego życie i zbrodnie, tłum. Jacek Lang, Zakrzewo: Replika, 2008].
Cybulski Bogdan, Stepan Bandera w więzieniach II Rzeczypospolitej i próby uwolnienia go przez OUN, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1989, nr 1033.
Dorril Stephen, MI6. Inside the Covert World of Her Majesty’s Secret Intelligence Service, New York: Simon & Schuster, 2002.
Finder Gabriel N., Prusin Alexander V., Collaboration in Eastern Galicia. The Ukrainian
Police and the Holocaust, „East European Jewish Affairs” 2004, t. 34, nr 2.
Friedman Filip, Zagłada Żydów lwowskich, Łódź: Centralna Żydowska Komisja Historyczna w Polsce, 1945.
Friedman Philip, Ukrainian-Jewish Relations during the Nazi Occupation, „YIVO Annual of Jewish Social Science” 1958–1959, t. 12.
Generationen. Zur Relevanz eines wissenschaftlichen Grundbegriffs, red. Ulrike Jureit, Michael Wildt, Hamburg: Hamburger Edition, 2005.
Goj Petro, Bilja dżereł banderoznawstwa [w:] Zbirka hazetnych i żurnalnych materjaliw pro wbywstwo Stepana Bandery, t. 1, red. Petro Goj, New York 1999.
Golczewski Frank, Deutsche und Ukrainer 1914–1939, Paderborn: Ferdinand Schö ningh, 2010.
Golczewski Frank, Shades of Grey. Reflections on Jewish-Ukrainian and German-Ukrainian
Relations in Galicia [w:] The Shoah in Ukraine. History, testimony, memorialization, red. Ray Brandon, Wendy Lower, Bloomington: Indiana University Press, 2008.
Himka John-Paul, A Central European Diaspora under the Shadow of World War II. The Galician Ukrainians in North America, „Austrian History Yearbook” 2006, t. 37.
Himka John-Paul, Former Ukrainian Policemen in the Ukrainian National Insurgency. Continuing the Holocaust outside German Service [w:] Lessons and Legacies, t. 12: New
Directions in the Holocaust Research and Education, red. Wendy Lower, Lauren Faulkner Rossi, Evanston, IL: Northwestern University Press, 2017.
Himka John-Paul, The Lviv Pogrom of 1941. The Germans, Ukrainian Nationalists, and the Carnival Crowd, „Canadian Slavonic Papers” 2011, t. 53, nr 2/4.
Himka John-Paul, The Reception of the Holocaust in Postcommunist Ukraine [w:] Bringing the Dark Past to Light. The Reception of the Holocaust in Postcommunist Europe, red. John-Paul Himka, Joanna Beata Michlic, Lincoln: University of Nebraska Press, 2013.
Hon Maksym, Iz krywdoju na samoti. Ukrajinśko-jiewrejiśki wzajemyny na zachidnoukrajinśkych zemlach u składi Polszczi (1935–1939), Równe: Wołynśki oberehy, 2005.
Kowal Roman, Heroj, szczo ne zmih wrjatuwaty Bat’kiwszczyny [w:] Samostijna Ukrajina, red. Roman Kowal, Kyjiw, Diokor 2003.
Lower Wendy, Pogroms, Mob Violence and Genocide in Western Ukraine, Summer 1941.
Varied histories, explanations and comparisons, „Journal of Genocide Research” 2011, t. 13, nr 3.
Madajczyk Czesław, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce. Okupacja Polski 1939–1945, t. 1–2, Warszawa: PWN, 1970.
McBride Jared, Peasants into Perpetrators. The OUN-UPA and the Ethnic Cleansing of Volhynia, 1943–1944, „Slavic Review” 2016, t. 75, nr 3.
Mędykowski Witold, W cieniu gigantów. Pogromy 1941 r. w byłej sowieckiej strefie okupacyjnej. Kontekst historyczny, społeczny i kulturowy, Warszawa: ISP PAN, 2012.
Mick Christoph, Incompatible Experiences: Poles, Ukrainians and Jews in Lviv under Soviet and German Occupation, 1939–44, „Journal of Contemporary History” 2011, t. 46, nr 2.
Mirczuk Petro, Narys istoriji OUN. 1920–1939, Kyjiw: Ukrajinśka Wydawnycza Spilka, 2007.
Motyka Grzegorz, Polski policjant na Wołyniu, „Karta” 1998, nr 24.
Motyka Grzegorz, Ukraińska partyzantka 1942–1960. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii, Warszawa: Rytm, 2006.
Payne Stanley G., A History of Fascism 1914–1915, London: University College London, 1995.
Pohl Dieter, Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941–1944. Organisation
und Durchführung eines staatlichen Massenverbrechens, München: Oldenbourg, 1996.
Pohl Dieter, Ukrainische Hilfskräfte beim Mord an den Juden [w:] Die Täter der Shoah:
Fanatische Nationalisten oder normale Deutsche?, red. Gerhard Paul, Göttingen: Wallstein Verlag, 2002.
Rich David Alan, Armed Ukrainians in L’viv. Ukrainian Militia, Ukrainian Police, 1941 to 1942, „Canadian-American Slavic Studies” 2014, nr 48.
Rossoliński-Liebe Grzegorz, Die antijüdische Massengewalt ukrainischer Nationalisten in der antikommunistischen, deutschen, jüdischen, polnischen, ukrainischen und sowjetischen
Historiografie [w:] Gedächtnis und Gewalt. Nationale und transnationale
Erinnerungsräume im östlichen Europa, red. Kerstin Schoor, Stefanie Schüler-Springorum, Göttingen: Wallstein Verlag, 2016.
Rossoliński-Liebe Grzegorz, Celebrating Fascism and War Criminality in Edmonton. The
Political Myth and Cult of Stepan Bandera in Multicultural Canada, „Kakanien Revisited” 2010, t. 12.
Rossoliński-Liebe Grzegorz, Debating, Obfuscating and Disciplining the Holocaust. Post-Soviet Historical Discourses on the OUN-UPA and other Nationalist Movements, „East European Jewish Affairs” 2012, t. 42, nr 3.
Rossoliński-Liebe Grzegorz, Der europäische Faschismus und der ukrainische Nationalismus.
Verflechtungen, Annährungen und Wechselbeziehungen, „Zeitschrift für Geschichtswissenschaft” 2017, t. 65, nr 2.
Rossoliński-Liebe Grzegorz, The Fascist Kernel of Ukrainian Genocidal. Nationalism, „The Carl Beck Papers in Russian & East European Studies” 2015, nr 2402 [wyd. polskie: Faszystowski trzon radykalnego nacjonalizmu ukraińskiego, Warszawa: nakładem autora, patronat naukowy Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2019].
Rossoliński-Liebe Grzegorz, Remembering and Forgetting the Past. Jewish and Ukrainian Memories of the Holocaust in western Ukraine, „Yad Vashem Studies” 2015, t. 43, nr 2.
Rossoliński-Liebe Grzegorz, Stepan Bandera. The Life and Afterlife of a Ukrainian Nationalist.
Fascism, Genocide, and Cult, Stuttgart: Ibidem Press, 2014 [wyd. polskie: Bandera. Faszyzm, ludobójstwo, kult. Życie i mit ukraińskiego nacjonalisty, tłum. Sebastian Szymański, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2018].
Rossoliń ski-Liebe Grzegorz, The ‘Ukrainian National Revolution’ of Summer 1941, „Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History” 2011, t. 12, nr 1.
Rossoliń ski-Liebe Grzegorz, Ukraińska policja, nacjonalizm i zagłada Żydów w Galicji Wschodniej i na Wołyniu, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.
Rossoliński-Liebe Grzegorz, Der Verlauf und die Täter des Lemberger Pogroms vom Sommer 1941. Zum aktuellen Stand der Forschung, „Jahrbuch für Antisemitismusforschung” 2013, t. 22.
Rudling Per Anders, Multiculturalism, Memory, and Ritualization. Ukrainian Nationalist
Monuments in Edmonton, Alberta, „Nationalities Papers” 2011, t. 39, nr 5.
Rudling Per Anders, The OUN, the UPA and the Holocaust. A Study in the Manufacturing of Historical Myths, „The Carl Beck Papers in Russian & East European Studies” 2011, nr 2107.
Rudling Per Anders, ‘They Defended Ukraine’: The 14. Waffen-Grenadier-Division der SS (Galizische Nr. 1) Revisited, „The Journal of Slavic Military Studies” 2012, t. 25, nr 3.
Siemaszko Władysław, Siemaszko Ewa, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945, t. 2, Warszawa: Wydawnictwo von Borowiecky 2000.
Snyder Timothy, The Causes of Ukrainian-Polish Ethnic Cleansing 1943, „Past and Present” 2003, nr 179.
Stachiw Jewhen, Kriz tjurmy pidpillja i kordony, Kyjiw: Rada, 1995.
Struve Kai, Deutsche Herrschaft, ukrainischer Nationalismus, antijü dische Gewalt. Der
Sommer 1941 in der Westukraine, Berlin: De Gruyter Oldenbourg, 2015.
Stryjek Tomasz, Ukraińska idea narodowa okresu międzywojennego. Analizy wybranych koncepcji, Wrocław: FUNNA, 2000.
Teitel Ruti, Transitional Justice, Oxford: Oxford University Press, 2000.
Torzecki Ryszard, Kwestia ukraiń ska w polityce III Rzeszy (1933–1945), Warszawa: Książka i Wiedza, 1972.
Torzecki Ryszard, Polacy i Ukraińcy: Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993.
Weiner Amir, Making Sense of War. The Second World War and the Fate of the Bolshevik Revolution, New Jersey: Princeton University Press, 2001.
Wildt Michael, Generation des Unbedingten. Das Führungskorps des Reichssicherheitshauptamtes, Hamburg: Hamburger Edition, 2002.
Wysocki Roman, Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów. Geneza, struktura, program, ideo logia, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2003.
Zajcew Ołeksandr, De????ilada w Moskwi ta Warszawi. ‘Wojenna doktryna ukrajinśkych nacionalistiw Mychajło Kołodzinśkoho, „Ukrajina moderna”, 6 X 2012, http://www.uamoderna.com/event/186.
Zajcew Ołeksandr, Ukrajinśkyj integralnyj nacionalizm (1920–1930-ti) roky. Narysy intelektualnoji istoriji, Kyjiw: Krytyka, 2013.
Strony internetowe / Websites
Simon Gerhard, Bandera – der überanstrengte Mythos, 8 VIII 2019, https://ukraineverstehen.de/simon-bandera-der-ueberanstrengte-mythos
Portnov Andrii, Bandera mythologies and their traps for Ukraine, openDemocracy, 22 VI
, https://www.opendemocracy.net/en/odr/bandera-mythologies-and-their-traps-for-ukraine/
Rossoliński-Liebe Grzegorz, Rudling Per Anders, The Bandera Debate in Krytyka, 15 VI 2011, www.hsozkult.de/publicationreview/id/reb-16212
Licencja
Copyright (c) 2019 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Grzegorz Rossoliński-Liebe, Ukraińska policja, nacjonalizm i zagłada Żydów w Galicji Wschodniej i na Wołyniu , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)