English
Polish
Wąskie widzenie winy: Granice kolaboracji w świadomości świadków w procesach sierpniowych
Marta Duch-Dyngosz
marta.duch@uj.edu.pl Biogramdr socjologii, zaangażowana w wiele projektów badawczych dotyczących pamięci o Zagładzie. Obecnie odbywa staż po doktoracie w Instytucie Etnologii Europejskiej na Uniwersytecie Humboldtów w Berlinie, gdzie pracuje w projekcie dr. hab. Magdaleny Waligórskiej. Interesuje się pamięcią o Zagładzie, dziedzictwem żydowskim i upamiętnianiem społeczności żydowskich, relacjami międzygrupowymi, ruchem narodowców w Polsce oraz teorią społeczną.
https://orcid.org/0000-0002-9469-5901
Humboldt-Universität zu Berlin
Magdalena Waligórska
waligoma@hu-berlin.de Biogramdr hab., historyczka i socjolożka. Kieruje dwoma zespołami badawczymi zajmującymi się studiami nad Holokaustem w Instytucie Etnologii Europejskiej na Uniwersytecie Humboldtów w Berlinie. Jej zainteresowania naukowe obejmują współczesną historię Polski i Białorusi, studia nad nacjonalizmem i studia nad pamięcią, dziedzictwo żydowskie oraz stosunki żydowsko-nieżydowskie. Publikowała m.in. w „East European Politics and Societies”, „Holocaust Studies”, „East European Jewish Affairs” i „Polin”. Jej pierwsza monografia, Klezmer’s Afterlife: An Ethnography of the Jewish Music Revival in Poland and Germany, ukazała się w Oxford University Press w 2013 r. Druga książka, pt. Cross Purposes: Catholicism and the Political Imagination in Poland, wyszła drukiem w 2023 r. w Cambridge University Press.
https://orcid.org/0000-0001-7856-0831
Humboldt-Universität zu Berlin
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 19 (2023), strony: 325-354
Data publikacji: 2023-12-23
Abstrakt
Opierając się na aktach sądowych powojennych procesów nazistowskich kolaborantów oskarżonych m.in. o zbrodnie przeciwko Żydom, niniejszy artykuł bada zeznania żydowskich i nieżydowskich świadków oraz próbuje odpowiedzieć na pytania: po pierwsze, w jaki sposób przedstawiciele powojennych lokalnych społeczności konstruowali definicję „kolaboracji” jako zespołu praktyk moralnie nieakceptowanych, zasługujących na rozliczenie, stygmatyzujących sprawców jako nienależących do wspólnoty na tle innych zróżnicowanych form współpracy z niemieckim okupantem, które pośrednio wskazywano jako moralnie neutralne, społecznie nieszkodliwe i niezasługujące na penalizację; po drugie, jakie formy uwikłania w okupacyjną przemoc wobec Żydów ujawniał sam proces negocjowania takiej, a nie innej definicji kolaboracji. Nasze mikrostudium koncentruje się na pięciu procesach osób oskarżonych o kolaborację w dwóch byłych sztetlach Lubelszczyzny, do Zagłady zamieszkiwanych licznie przez ludność żydowską: w Biłgoraju i Izbicy. Stosujemy analizę akt procesowych, tzw. sierpniówek, w kontekście innych źródeł zastanych i wywołanych, w tym ksiąg pamięci, wspomnień, wywiadów historii mówionej oraz indywidualnych wywiadów z członkami lokalnych społeczności, ocalałymi z Holokaustu i ich potomkami, by uchwycić definicje kolaboracji i ich konsekwencje dla lokalnej pamięci o Zagładzie.
Słowa kluczowe
zagłada Żydów, kolaboracja, procesy sierpniowe, powojenne rozliczenia, lojalność wewnątrzgrupowa, sztetl, Biłgoraj, Izbica
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival Sources:
AIPN Lu 327/31, Sąd Okręgowy w Zamościu. Akta w sprawie: Kulesza Franciszek i inni.
AIPN Lu 330/54, Sąd Okręgowy w Lublinie, Akta w sprawie karnej Piotra Rzeźnika.
AIPN Lu 330/55, Sąd Okręgowy w Lublinie, Akta w sprawie karnej Piotra Rzeźnika.
AIPN Lu 346/37 t.2, Prokuratura Powiatowa w Krasnymstawie 1950-1975, Akta prokuratora w sprawie przeciwko Edward Dąbski.
APZ, Sąd Okręgowy w Zamościu, 100, Akta w sprawie karnej Michała Wiesiołowskiego.
IPN Lu 330/47, Sąd Okręgowy w Lublinie 1944-1950, Akta w sprawie karnej Henryka Królikowskiego.
Opracowania / Content related Literature
„1971 maj 7. Protokół przesłuchania świadka Marii Oklińskiej na temat pomocy udzielonej przez nią Eugenii Skotnickiej w Biłgoraju, tejże gminy i powiatu” [w:] Sebastian Piątkowski, red. Relacje o pomocy udzielanej Żydom przez Polaków w latach 1939-1945, t. 3, Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2020.
Canin, Mordechaj, Przez ruiny i zgliszcza: Podróż po stu zgładzonych gminach żydowskich w Polsce, Warszawa: Nisza, 2018 [1952].
Engelking, Barbara, Jest taki piękny słoneczny dzień…: Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej, Warszawa, Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Engelking, Barbara, Szanowny Panie Gistapo: Donosy do władz niemieckich w Warszawie i okolicach w latach 1940-1941, Warszawa: PAN, 2003.
Exeler, Franziska, Ghosts of War: Nazi Occupation and Its Aftermath in Soviet Belarus, Cornell University Press, 2022.
Fulbrook, Mary, Erfahrung, Erinnerung, Geschichtsschreibung, Jena: Wallstein, 2016, 118.
Grabowski, Jan, Engelking, Barbara, red., Zarys krajobrazu: Wieś polska wobec Zagłady Żydów 1942-1945, Warszawa: Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Grabowski, Jan, Engelking, Barbara, red.., Dalej jest noc: losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018.
Grabowski, Jan, Judenjagd: Polowanie na Żydów 1942-1945: Studium dziejów pewnego powiatu, Warszawa: Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Grabowski, Jan, Libionka, Dariusz, red., Klucze i kasa: O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych 1939-1950, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2014.
Grabowski, Jan, Na posterunku: Udział polskiej policji granatowej i kryminalnej w zagładzie Żydów, Wołowiec: Czarne, 2020.
Gross, Jan T. , Themes for a Social History of War Experience and Collaboration [w:] The Politics of Retribution in Europe. World War II and Its Aftermath, red. István Deák, Jan T. Gross, Tony Judt, Princeton: Princeton University Press, 2000, 15–35.
Grupińska, Anka, Ciągle po kole: Rozmowy z żołnierzami getta warszawskiego, Wołowiec: Czarne, 2013.
Gutman, Yisrael, Krakowski, Shmuel, Unequal Victims: Poles and Jews during World War II, New York: Holocaust Library, 1986.
Kapralski, Sławomir, Collaboration and the Genocide of Roma in Poland [w:] Traitors, collaborators and Deserters in Contemporary European Politics of Memory: Formulas of Betrayal, red. Gelinada Grinchenko, Eleonora Narvselius, Cham: Palgrave, 2018, 218-224.
Kornbluth, Andrew, The August Trials: The Holocaust and Postwar Justice in Poland, Cambridge: Harvard University Press, 2021.
Krakowski, Shmuel, The War of the Doomed. Jewish Armed Resistance in Poland 1942-1944, New York: Holmes and Meier 1984.
Krzyżanowski, Łukasz, Ghost Citizens: Jewish Return to a Postwar City, Cambridge: Harvard University Press, 2020.
Krzyżanowski, Łukasz, Holocaust Survivors and the Restitution of Jewish Private Property in Two Polish Cities, 1945-1948 „Holocaust and Genocide Studies” 35 (2021): 359-75
Libionka, Dariusz, Losy Chaima Hirszmana jako przyczynek do refleksji nad Zagładą, „Polska 1944/45-1989: Studia i Materiały” (2006).
Libionka, Dariusz, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939-1945: Studia i Materiały, red. Andrzej Żbikowski, Warszawa: IPN, 2006.
McClintock, Louisa M., With us or against us?: Nazi Collaboration and the Dialectics of Loyalty and Betrayal in Postwar Poland, 1944-1946, „Theory and Society” 2019, nr 48.
Rothberg, Michael, The Implicated Subject, Beyond Victims and Perpetrators, Stanford: Stanford University Press, 2019.
Rzepliński, Andrzej, Ten jest z ojczyzny mojej? Sprawy karne oskarżonych o wymordowanie Żydów w Jedwabnem w świetle zasady rzetelnego procesu [w:] Wokół Jedwabnego, red. Paweł Machcewicz, Krzysztof Persak, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2002.
Sendyka, Roma, Post-Witness, Counter-Bystander and the (Unclaimed) Experience View: „Theories and Practices of Visual Culture” 18 (2017): 1-14.
Skibińska, Alina, „Dostał 10 lat, ale za co?” Analiza motywacji sprawców zbrodni na Żydach na wsi kieleckiej w latach 1942-1944 [w:] Zarys Krajobrazu: Wieś polska wobec zagłady Żydów 1942-1945, Warszawa: Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Skibińska, Alina, Jakub Petelewicz, Udział Polaków w zbrodniach na Żydach na prowincji regionu świętokrzyskiego, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2005, nr 1: 114-147.
Spector, Shmuel, red., The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, Jerusalem, 2001.
Szarf, Jehuda, Bencyjon Rozenbojm, Joel Langburd, Chaim Sztern Ekshumacja [w:] Zagłada Biłgoraja Księga Pamięci, red. Abraham Kronenberg, Gdańsk: Słowo/obraz terytoria, 2009.
Tokarska-Bakir, Joanna, Bracia miesiące: Studia z antropologii historycznej Polski 1939-1945, Warszawa: IBL, 2021.
Tokarska-Bakir, Joanna, Okrzyki pogromowe. Szkice z antropologii historycznej Polski lat 1939-1946, Wołowiec: Czarne, 2012, 51-77, 177-219;
Tryczyk, Mirosław, Miasta śmierci: Sąsiedzkie pogromy Żydów, Warszawa: Wydawnictwo RM, 2015.
Turner, John C., Toward a Cognitive Redefinition of the Social Group, [w:] Social Identity and Intergroup Relations, red. Henri Tajfel, Cambridge: Cambridge University Press, 1982.
Weizman, Yechiel, Unsettled Possession: the Question of Ownership of Jewish Sites in Poland after the Holocaust from a Local Perspective, [w:] Jewish Property After 1945: Cultures and Economies of Loss, Recovery and Transfer, red. Jacob Ari Labendz, Londyn: Routledge, 2018, 34-53.
Wermut, Boruch, Przeżyłem aby dokonać zemsty [w:] Zagłada Biłgoraja Księga Pamięci, red. Abraham Kronenberg, Gdańsk: Słowo/obraz terytoria, 2009.
Wierzcholska, Agnieszka, Occupied Towns in Poland: Housing, Property and the Urban Space during the Shoah „Journal of Modern European History” 22 (2022): 218-235.
Żukowski, Tomasz, Wielki retusz: Jak zapomnieliśmy, że Polacy zabijali Żydów, Warszawa: Wielka Litera, 2018.
Wywiady/Interviews:
Bar-On, Israel, wywiad przeprowadzony przez Magdalenę Waligórską, zoom, 13 VII 2020.
Kobieta urodzona w 1946 r., wywiad przeprowadzony przez Martę Duch-Dyngosz, zoom, 21 XII 2021.
Kochan, Sally, wywiad przeprowadzony przez Magdalenę Waligórską, zoom, 17 IV 2021.
Mężczyzna urodzony w 1949 r., wywiad osobisty przeprowadzony przez Martę Duch-Dyngosz, Izbica, 18 X 2022.
Mężczyzna urodzony w 1949 r., wywiad osobisty przeprowadzony przez Martę Duch-Dyngosz, Biłgoraj, 6 X 2021.
Sharf, Shlomo, wywiad przeprowadzony przez Magdalenę Waligórską, zoom, 10 XI 2020.
Wermut, Mourice, wywiad przeprowadzony przez Magdalenę Waligórską, zoom, 9 III 2021.
Licencja
Copyright (c) 2023 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Marta Duch-Dyngosz, W poszukiwaniu lokalnej pamięci o Zagładzie. Przypadek upamiętniania społeczności żydowskich w mniejszych miejscowościach we współczesnej Polsce , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 17 (2021)
