English
Polish
Społeczna psychologia Holokaustu: od naiwnego sytuacjonizmu do zrozumienia roli ideologii
Michał Bilewicz
bilewicz@psych.uw.edu.pl BiogramMichał Bilewicz – dr hab., prof. UW, kierownik Centrum Badań nad Uprzedzeniami UW. Zajmuje się uwarunkowaniami stosunku ludzi do innych grup społecznych oraz innych gatunków, a także sytuacjami pokonfliktowymi (kwestie pojednania, wybaczania, emocji moralnych, rozumienia i wyjaśniania przeszłości).
https://orcid.org/0000-0001-5027-1691
Wydział Psychologii Uniwersytet Warszawski
Karolina Marcinkowska
karolina.marcinkowska@psych.uw.edu.pl BiogramKarolina Marcinkowska – doktorantka w Centrum Badań nad Uprzedzeniami UW. Interesuje się wieloma zagadnieniami psychologii społecznej i politycznej, szczególnie uprzedzeniami, przemocą zbiorową, konsekwencjami używania stereotypowego humoru i procesami identyfikacji grupowej.
https://orcid.org/0009-0002-9935-0563
Centrum Badań nad Uprzedzeniami UW
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 20 (2024), strony: 215-237
Data publikacji: 2024-12-17
Abstrakt
Artykuł przedstawia, jak psychologia i historia wzajemnie wpływały na siebie w prowadzonych przez naukowców analizach na temat zachowania ofiar, sprawców i świadków Holokaustu. Opisuje drogę, jaką przeszła psychologia społeczna, rozpoczynając od słynnego eksperymentu Milgrama o posłuszeństwie, przechodząc przez wyjaśnienia osobowościowe oraz ideologiczne (w nich funkcje dehumanizacji i teorii spiskowych), następnie podkreślając rolę świadków, a kończąc na motywacji instrumentalnej – grabieżach. Analiza wskazuje, że zmiany w podejściu psychologicznym do Zagłady następują równolegle z ewolucją historiografii Holokaustu. Obecnie większy nacisk kładzie się na badanie zachowań bystanderów, motywacji ideologicznej i instrumentalnej oraz motywującego charakteru antysemickich teorii spiskowych, które wpływały na zaangażowanie w zbrodnie nie tylko Niemców, lecz także innych narodów Europy pod okupacją.
Słowa kluczowe
psychologia społeczna, Holokaust, dehumanizacja, ofiary, sprawcy, bystaders, teorie spiskowe, ideologia
Bibliografia
Adam‐Troian Jais, Chayinska Maria, Paladino Maria Paola, Uluğ Özden Melis, Vaes Jeroen, Wagner-Egger Pascal, Of precarity and conspiracy: Introducing a socio‐functional model of conspiracy beliefs, „British Journal of Social Psychology” 2023, t. 62.
Adorno Theodor, Frenkel-Brunswik Else, Levinson Daniel J., Sanford Nevitt R., Osobowość autorytarna, tłum. Marcin Pańków, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010.
Altemeyer Bob, Right-Wing Authoritarianism, Winnipeg: The University of Manitoba Press, 1981.
Arendt Hannah, Eichmann w Jerozolimie: rzecz o banalności zła, tłum. Adam Szostkiewicz, Kraków: Znak, 2010.
Asch Solomon E., Studies of independence and conformity: I. A minority of one against a unanimous majority, „Psychological Monographs: General and Applied” 1956, t. 70.
Baley Stefan, Psychologiczne wpływy drugiej wojny światowej, „Psychologia Wychowawcza” 1948, t. 1.
Bieńkowski Maciej, Świderska Aleksandra, Postawy wobec imigrantów i uchodźców [w:] Panel Badań Społecznych CBU, Warszawa, 2017.
Bikont Anna, My z Jedwabnego, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2004.
Bilewicz Michał, Babińska Maria, Bystander, czyli kto? Potoczne wyobrażenia Polaków na temat stosunku do Żydów w czasie okupacji hitlerowskiej, „Teksty Drugie. Teoria literatury, krytyka, interpretacja” 2018, t. 3.
Bilewicz Michał, Krzemiński Ireneusz, Anti-semitism in Poland and Ukraine: The belief in Jewish control as a mechanism of scapegoating, „International Journal of Conflict and Violence” 2010, t. 4.
Bilewicz Michał, Obedient authoritarians or lay darwinists? [w:] Confronting Humanity at its Worst: Social Psychological Perspectives on Genocide, red. Leonard S. Newman, Oxford University Press, 2019.
Borofsky Gerald L., Brand Don J., Personality organization and psychological functioning of the Nuremberg war criminals: The Rorschach data [w:] Survivors, Victims and Perpetrators: Essays on the Nazi Holocaust, red. Joel Dimsdale, Routledge, 1980.
Browning Christopher, Zwykli ludzie. 101. Rezerwowy Batalion Policji i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, tłum. Piotr Budkiewicz, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2019.
Castano Emanuele, Giner-Sorolla Roger, Not quite human: infrahumanization in response to collective responsibility for intergroup killing, „Journal of Personality and Social Psychology” 2006, t. 90.
Čehajić Sabina, Brown Rupert, González Roberto, What do I care? Perceived ingroup responsibility and dehumanization as predictors of empathy felt for the victim group, „Group Processes & Intergroup Relations” 2009, t. 12.
Dhont Kristof, Hodson Gordon, Leite Ana C., Common ideological roots of speciesism and generalized ethnic prejudice: The social dominance human–animal relations model (SD–HARM), „European Journal of Personality” 2016, t. 30.
Doliński Dariusz, Grzyb Tomasz, One serious shock versus gradated series of shocks: Does “multiple feet-in-the-door” explain obedience in Milgram studies?, „Basic and Applied Social Psychology” 2016, t. 38.
Duckitt John, A dual-process cognitive-motivational theory of ideology and prejudice, „Advances in Experimental Social Psychology” 2011, t. 33.
Gkinopoulos Theofilos, Pagliaro Stefano, Pacilli Maria-Giuseppina, Bilewicz Michał, Teresi Manuel, Ballone Chiara, Does personal relative deprivation mediate the relationship between passive social media use and beliefs in conspiracy theories? Cross‐sectional correlational and experimental evidence, „European Journal of Social Psychology” 2023, t. 53.
Glick Peter, Jagnięta ofiarne w wilczym przebraniu. Zawistne uprzedzenia, ideologia i czynienie z Żydów kozłów ofiarnych [w:] Understanding Genocide: The Social Psychology of the Holocaust, red. Leonard S. Newman, Ralph Erber, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010.
Goldhagen Daniel Jonah, Gorliwi kaci Hitlera. Zwykli Niemcy i Holokaust, tłum. Wiesław Horabik, Warszawa: Aletheia, 2021.
Górska Paulina, Stefaniak Anna, Lipowska Katarzyna, Malinowska Katarzyna, Skrodzka Magdalena, Marchlewska Marta, Authoritarians go with the flow: Social norms moderate the link between right-wing authoritarianism and outgroup-directed attitudes, „Political Psychology” 2021, t. 43.
Götz Aly, Państwo Hitlera, tłum. Wojciech Łygaś, Gdańsk: Finna, 2014.
Grabowski Jan, Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Grabowski Jan, Na posterunku. Udział polskiej policji granatowej i kryminalnej w zagładzie Żydów, Wołowiec: Czarne, 2020.
Gross Jan Tomasz, Grudzińska-Gross Irena, Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, Kraków: Znak, 2011.
Harris Lasana T., Fiske Susan T., Dehumanizing the lowest of the low: Neuroimaging responses to extreme out-groups, „Psychological Science” 2006, t. 17.
Harrower Molly, Rorschach records of the Nazi war criminals: An experimental study after thirty years, „Journal of Personality Assesment” 1976, t. 40.
Haslam Nick, Dehumanization: An Integrative Review, „Personality and Social Psychology Review” 2006, t. 10.
Henrich Joseph, Heine Steven J., Norenzayan Ara, The weirdest people in the world? [w:] Arguing about Human Nature: Contemporary Debates, red. Stephen M. Downes, Edouard Machery, London: Routledge/Taylor & Francis Group, 2013.
Hodson Gordon, MacInnis Cara C., Busseri Michael A., Bowing and kicking: Rediscovering the fundamental link between generalized authoritarianism and generalized prejudice, „Personality and Individual Differences” 2017, t. 104.
Hornsey Matthew J., Bierwiaczonek Kinga, Sassenberg Kai, Douglas Karen M., Individual, intergroup and nation-level influences on belief in conspiracy theories, „Nature Reviews Psychology” 2023, t. 2.
Imhoff Roland, Dieterle Lea, Lamberty Pia, Resolving the puzzle of conspiracy worldview and political activism: Belief in secret plots decreases normative but increases nonnormative political engagement, „Social Psychological and Personality Science” 2021, t. 12.
Ingrao Christian, Czarni myśliwi. Brygada Dirlewangera, tłum. Wojciech Gilewski, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2011.
John Jost, Hunyady Orsolya, The psychology of system justification and the palliative function of ideology, „European Review of Social Psychology” 2003, t. 13.
Kay Aaron C., Gaucher Danielle, Napier Jamie L., Callan Mitchell J., Laurin Kristin, God and the Government: Testing a compensatory control mechanism for the support of external systems, „Journal of Personality and Social Psychology” 2008, t. 95.
Kay Aaron C., Whitson Jennifer A., Gaucher Danielle, Galinsky Adam D., Compensatory control achieving order through the mind, our Institutions, and the Heavens, „Current Directions in Psychological Science” 2009, t. 18.
Kofta Mirosław, Soral Wiktor, Bilewicz Michał, What breeds conspiracy antisemitism? The role of political uncontrollability and uncertainty in the belief in Jewish conspiracy, „Journal of Personality and Social Psychology” 2020, t. 118.
Krzywiec Grzegorz, Polska bez Żydów. Studia z dziejów idei, wyobrażeń i praktyk antysemickich na ziemiach polskich początku XX wieku (1905–1914), Warszawa: Instytut Historii PAN, 2017.
Kteily Nour, Bruneau Emile, Waytz Adam, Cotterill Sarah, The ascent of man: Theoretical and empirical evidence for blatant dehumanization, „Journal of Personality and Social Psychology” 2015, t. 109.
Kteily Nour, Hodson Gordon, Bruneau Emile, They see us as less than human: Metadehumanization predicts intergroup conflict via reciprocal dehumanization, „Journal of Personality and Social Psychology” 2016, t. 110.
Latane Bibb, Darley John M., Group inhibition of bystander intervention in emergencies, „Journal of Personality and Social Psychology” 1968, t. 10.
Leder Andrzej, Prześniona rewolucja. Ćwiczenia z logiki historycznej, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2014.
Leyens Jacques-Philippe, Demoulin Stephanie, Vaes Jeroen, Gaunt Ruth, Paladino Maria Paola, Infra-humanization: The wall of group differences, „Social Issues and Policy Review” 2007, t. 1.
Leyens Jacques-Philippe, Paladino Paola M., Rodriguez-Torres Ramon, Vaes Jeroen, Demoulin Stephanie, Rodriguez-Perez Armando, Gaunt Ruth, The emotional side of prejudice: The attribution of secondary emotions to ingroups and outgroups, „Personality and Social Psychology Review” 2000, t. 4.
Lipstadt Deborah E., Proces Eichmanna, Warszawa: Wielka Litera, 2012.
Milgram Stanley, Posłuszeństwo wobec autorytetu, tłum. Małgorzata Hołda, Sopot: Smak Słowa, 2017.
Oliner Samuel P., Oliner Pearl M., The Altruistic Personality: Rescuers of Jews in Nazi Europe, New York, NY: Free Press, 1988.
Pettigrew Thomas F., Christ Oliver, Wagner Ulrich, Meertens Roel W., van Dick Rolf, Zick Andreas, Relative deprivation and intergroup prejudice, „Journal of Social Issues” 2008, t. 64.
Roets Arne, Au Evelyn, Van Hiel Alain, Can authoritarianism lead to greater liking of out-groups? The intriguing case of Singapore, „Psychological Science” 2015, t. 26.
Sereny Gitta, W stronę ciemności. Rozmowy z komendantem Treblinki, tłum. Jan K. Milencki, Warszawa: Cyklady, 2009.
Snyder Timothy, Czarna ziemia. Holokaust jako ostrzeżenie, tłum. Bartłomiej Pietrzyk, Kraków: Znak Horyzont, 2015.
Soral Wiktor, Bilewicz Michał, Winiewski Mikołaj, Exposure to hate speech increases prejudice through desensitization, „Aggressive Behavior” 2018, t. 44.
Uenal Fatih, Sidanius Jim, Maertens Rakoen, Hudson Sa-kiera T.J., Davis Gregory, Ghani Asma, The roots of ecological dominance orientation: Assessing individual preferences for an anthropocentric and hierarchically organized world, „Journal of Environmental Psychology” 2022, t. 81.
Vanagaitė Rūta, Zuroff Efraim, Nasi. Podróżując z wrogiem, tłum. Krzysztof Mazurek, Warszawa: Czarna Owca, 2017.
Welzer Harald, Neitzel Sönke, Żołnierze. Protokoły walk, zabijania i umierania, tłum. Viktor Grotowicz, Warszawa: Krytyka Polityczna, 2014.
Winiewski Mikołaj, Soral Wiktor, Bilewicz Michał, Conspiracy theories on the map of stereotype content: survey and historical evidence [w:] The Psychology of Conspiracy, red. Michał Bilewicz, Aleksandra Cichocka, Wiktor Soral, London: Routledge, 2015.
Zitek Emily M., Jordan Alexander H., Monin Benoit, Leach Frederick R., Victim entitlement to behave selfishly, „Journal of Personality and Social Psychology” 2010, t. 98.
Licencja
Copyright (c) 2024 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Michał Bilewicz, Nie tylko o „Strachu”. Psychologia potocznego rozumienia historii , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 4 (2008)
- Marta Witkowska, Michał Bilewicz, Czy prawda nas wyzwoli? Przełamywanie oporu psychologicznego w przyjmowaniu wiedzy o Zagładzie , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
