English
Polish
Polska wieś jako szara strefa. Sołtysi na poziomie mezo w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1945
Tomasz Frydel
tfrydel@gmail.com Biogramresearch contractor dla Muzeum Pamięci Holokaustu w Waszyngtonie (USHMM), gdzie prowadzi badania nad nowym wydaniem Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, t. 2: Ghettos In German-Occupied Eastern Europe. W latach 2019–2020 był stypendystą Jack, Joseph and Morton Mandel Center for Advanced Holocaust Studies w USHMM. W 2021 r. uzyskał na Uniwersytecie w Toronto stopień doktora historii. W latach 2021–2023 był stypendystą Fondation pour la Mémoire de la Shoah na Uniwersytecie Concordia w Montrealu. Jego teksty ukazały się w różnych tomach zbiorowych, m.in. Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski (2018).
https://orcid.org/0000-0001-7207-5093
Contract Researcher, USHMM Encyclopedia of Camps and Ghettos Refresh Team
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 19 (2023), strony: 408-442
Data publikacji: 2023-12-23
Abstrakt
Artykuł skupia się na instytucjach zakorzenionych w polskim życiu wiejskim, które Niemcy włączyli jako najniższy poziom administracyjny w okupowanej Polsce w latach 1939–1945. Autor określa te instytucje jako kluczowe elementy poziomu mezo wpływające na zachowanie jednostek. Osią analizy jest postać sołtysa. Autor wykazuje, że wiejski system bezpieczeństwa w połączeniu z wprowadzeniem odpowiedzialności zbiorowej i groźby przemocy leżał u podstaw procesu kształtującego społeczność, w którym sołtysi w nieunikniony sposób musieli odgrywać istotną rolę. W tej nowej dynamice odpowiedzialności problemy „wspólnoty” i „przynależności” ewoluowały względem kwestii „bezpieczeństwa” i „przetrwania” w zmieniających się okolicznościach okupacyjnego życia. Stworzony w tym wojennym tyglu nowy obraz społeczności składał się z przekształconych tożsamości, wyraźnych kategorii etnicznych, nowych więzi społecznych i nowych antagonizmów. Zbiorowe podejście biograficzne do sołtysów w tym okresie wnosi nade wszystko zbiorowy dylemat etyczny jako kategorię analizy historycznej. Artykuł opiera się w głównej mierze na zeznaniach złożonych podczas tzw. procesów sierpniowych, gdy sądzono osoby oskarżone o kolaborację, pochodzące z historycznych ziem Galicji Zachodniej albo dystryktu krakowskiego Generalnego Gubernatorstwa. Zastosowano gęsty opis zjawiska, tak by narracje osobiste rzutowały na szerszy obraz badanych procesów społecznych.
Słowa kluczowe
sołtysi, poziom mezo, polska prowincja, Generalne Gubernatorstwo, sprawcy, świadkowie (bystanders)
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival Sources
Archiwum Akt Nowych w Warszawie
, Rada Główna Opiekuńcza w Krakowie, Wydział I Ogólny, Sekretariat Prezesa 203/III-117, Armia Krajowa, Komenda Główna, Oddział II
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Rzeszowie
/913, Akta podręczne w sprawie przeciwko funkcjonariuszom niemieckim podejrzanym o popełnienie zbrodni wojennych na terenie gminy Czermin i Wadowice Górne w okresie okupacji niemieckiej
/53, Akta w sprawie karnej Wiktora Czekaja i innych 353/61, Akta w sprawie karnej Jana Miłosia i innych
/81, t. 2, Akta w sprawie karnej Stanisława Kobosa, Stanisława Cieśli i Stanisława Bidusia
/89, Akta w sprawie karnej byłego Józefa Pęgiela
/166, Akta w sprawie karnej Moniki Dłużeń i Władysława Marchuta 353/167, Akta w sprawie karnej Franciszka Siwca
/170, Akta w sprawie karnej Piotra Januchowskiego
/174, Akta w sprawie karnej Jana Knycha, Jana Dreszera i Józefa Sowy 353/285, Akta w sprawie karnej Mieczysława Fiołka i Władysława Ryby 354/68, t. 1–2, Akta w sprawie karnej Stanisława Boczara i innych 357/35, Akta w sprawie karnej Józefa Malca i towarzyszy
/95, Akta w sprawie karnej Piotra Dydka i Antoniego Bednarczyka 357/113, Akta w sprawie karnej Andrzeja Zbocha
/119, Akta w sprawie karnej Władysława Chorążego, Stanisława Lacha i Stanisława Durala
/72, Akta w sprawie karnej Józefa Piątka
/1, Akta w sprawie karnej Michała Gesinga i innych 363/2, Akta w sprawie karnej Michała Gesinga i innych 363/4, Akta w sprawie karnej Józefa Racławskiego
/202, Akta prokuratora Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie w sprawie Józefa Karkuta i innych
/228, Akta prokuratora Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie w sprawie Jana Andreasika i innych
/20, t. 2, Akta prokuratora Prokuratury Powiatowej w Dębicy w sprawie Władysława Kiziora
/14, Akta prokuratora Prokuratury Powiatowej w Dębicy w sprawie karnej Mieczysława Kowalika
/181, Akta w sprawie karnej Antoniego Kłody
Archiwum Narodowe w Krakowie
Sąd Apelacyjny w Krakowie, 1010, IV K 99/50, Akta w sprawie karnej Jana Błaszkowskiego i Jana Stadnika
Archiwum Państwowe w Lublinie
Gouverneur des Distrikts Lublin, t. 80
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie
/217, Relacja ks. dr. Jana Terlagi
/2745, Relacja Zelmana Birenfelda 301/7208, Relacja Manesa Lista
Zbiory prywatne
Ira Mechlowitz (Icchak Mechlowicz), „I Was Happy When I Was Singing”
Źródła publikowane / Published Sources
„Verordnungsblatt des Generalgouverneurs für die besetzten polnischen Gebiete” („Dziennik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla okupowanych polskich obszarów”), 6 XII 1939, nr 9.
„Verordnungsblatt für das Generalgouvernement” („Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa”), 29 IV 1941, nr 36.
Wspomnienia / Memoirs
Oliner Samuel P., Narrow Escapes: A Boy’s Holocaust Memories and Their Legacy, New York: Paragon House, 2001.
Wyka Kazimierz, Życie na niby. Pamiętnik po klęsce, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1984.
Literatura przedmiotu / Content related Literature
Aleksiun Natalia, Kubátová Hana, Biographies of Belonging in the Holocaust, „East European Politics and Societies” 2023, t. 37, nr 1.
Baird Marie L., ‘The Gray Zone’ as a Complex of Tensions: Primo Levi on Holocaust Survival
[w:] The Legacy of Primo Levi: Italian and Italian American Studies, red. Stanislao
G. Pugliese, New York: Palgrave Macmillan, 2005.
Belleau Jean-Philippe, ‘Neighbor’ Is an Empty Concept: How the Neighbourly Turn in Mass Violence Studies Has Overlooked Anthropology and Sociology, „Journal of Genocide Research” 2022.
Berghahn Volker, Structuralism and Biography: Some Concluding Thoughts on the Uncertainties of a Historiographical Genre [w:] Biography between Structure and Agency: Central European Lives in International Historiography Genre, red. Volker Berghahn, Simone Lässig, New York: Berghahn Books, 2008.
Bergholz Max, Violence as a Generative Force: Identity, Nationalism, and Memory in a Balkan Community, Ithaca: Cornell University Press, 2016.
Brewer John, Microhistory and the Histories of Everyday Life, „Cultural and Social History” 2010, t. 7, nr 1, 2010.
Cichopek-Gajraj Anna, Beyond Violence: Jewish Survivors in Poland and Slovakia, 1944–48, Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
Dobrosielski Paweł, Stodoła [w:] Ślady Holokaustu w imaginarium kultury polskiej, red. Justyna Kowalska-Leder, Paweł Dobrosielski, Iwona Kurz, Małgorzata Szpakowska, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2017.
Eikel Markus, Sivaieva Valentina, City Mayors Raion Chiefs and Village Elders in Ukraine 1941–4: How Local Administrators Co-Operated with the German Occupation Authorities, „Contemporary European History” 2014, t. 23, nr 3.
Fellman Marc Lee, Moral Complexity and the Holocaust, Lanham, Maryland: University Press of America, 2009.
Finder Gabriel N., Prusin Alexander V., Justice behind the Iron Curtain: Nazis on Trial in
Communist Poland, Toronto: University of Toronto Press, 2018.
Finkel Evgeny, Ordinary Jews: Choice and Survival during the Holocaust, Princeton: Princeton University Press, 2017.
Finkel Evgeny, Straus Scott, Macro, Meso, and Micro Research on Genocide: Gains, Shortcomings, and Future Areas of Inquiry, „Genocide Studies and Prevention” 2012, t. 7, nr 1. Foucault Michel, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, tłum. Tadeusz Komendant,
Warszawa: Wydawnictwo Aletheia, 2020.
Frydel Tomasz, The Polish Countryside as a Gray Zone: Village Heads and the Meso Level of the General Government, 1939–1945, „East European Politics and Societies” 2023, t. 37, nr 1.
Geyer Michael, Fitzpatrick Sheila, Introduction: After Totalitarianism – Stalinism and Nazism Compared [w:] Beyond Totalitarianism: Stalinism and Nazism Compared, red. Geyer, Fitzpatrick, New York: Cambridge University Press, 2009.
Gieroń Roman, Półmrok. Procesy karne w sprawie przestępstw okupacyjnych popełnianych przez chłopów wobec Żydów w województwie krakowskim, Kraków: IPN, 2020.
Goldberg Amos, Empathy, Ethics, and Politics in Holocaust Historiography [w:] Empathy and Its Limits, red. Aleida Assmann, Ines Detmers, New York: Palgrave Macmillan, 2016.
Goska Danusha V., Biegański. Stereotyp Polaka bydlaka w stosunkach polsko-żydowskich i amerykańskiej kulturze popularnej, tłum. Katarzyna Szuster, Kraków: Wysoki Zamek, 2015.
Grabowski Jan, Rural Society and the Jews in Hiding [w:] Hunt for the Jews: Betrayal and Murder in German Occupied Poland, Bloomington: Indiana University Press, 2013 (wyd. polskie: Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011, podrozdział „Ukrywający się Żydzi a społeczność wiejska: sołtysi, straże, zakładnicy i obławy”).
Grabowski Jan, Strażacy, wiejska straż nocna i granatowa policja a zagłada Żydów na obszarach wiejskich w dystrykcie krakowskim [w:] Zagłada Żydów na polskiej prowincji, red. Adam Sitarek, Michał Trębacz, Ewa Wiatr, Łódź: IPN, 2012.
Gregor Neil, Nazism – A Political Religion: Rethinking the Voluntarist Turn [w:] Nazism, War and Genocide: Essays in Honour of Jeremy Noakes, red. Neil Gregor, Exeter: University of Exeter Press, 2005.
Gross Jan Tomasz, Sąsiedzi: Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny: Pogranicze, 2000 (wyd. anglojęzyczne: Neighbors: The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland, Princeton: Princeton University Press, 2001).
Gross Jan Tomasz, wspólpraca Irena Grudzińska-Gross, Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, Kraków: Znak, 2011.
Hebda Jan, Z sołtysem i wójtem przez wieki. Opowieść o dziejach urzędu sołtysa i wójta w Polsce, Tarnów: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, 2016.
Juszczyk Tadeusz Józef, Z moich przeżyć okupacyjnych w Święcanach [w:] Święcany. Zarys monograficzny, Skołyszyn: Stowarzyszenie Miłośników Skołyszyna i Okolicy, 1995. Kornbluth Andrew, The August Trials: The Holocaust and Postwar Justice in Poland, Cam-
bridge, MA: Harvard University Press, 2021.
Krempa Andrzej, Dwór Malinie, „Historyczne Nadwisłocze” 2020, t. 49.
Kubátová Hana, Kubát Michal, Were There ‘Bystanders’ in Topol’čany? On Concept Formation and the ‘Ladder of Abstraction’, „Contemporary European History” 2008, t. 27, nr 4.
Lévesque Stéphane, Thinking Historically: Educating Students for the Twenty-First Century, Toronto: University of Toronto Press, 2010.
Levi Primo, Czy to jest człowiek, tłum. Halszka Wiśniowska, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2008.
Levi Primo, The Drowned and the Saved, tłum. Raymond Rosenthal, New York: Random House, 1988 (wyd. polskie: Pogrążeni i ocaleni, tłum. Stanisław Kasprzysiak, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2007).
Lower Wendy, Nazi Empire-Building and the Holocaust in Ukraine, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2005.
Madajczyk Czesław, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1, Warszawa: PWN, 1970. Morina Christina, Thijs Krijn, Probing the Limits of Categorization: The Bystander in Holo-
caust History, New York: Berghahn Books, 2019.
Musiał Adam Kazimierz, Krwawe upiory. Dzieje powiatu Dąbrowa Tarnowska w okresie okupacji hitlerowskiej, Tarnów: Karat, 1993.
Musiał Bogdan, Kto dopomoże Żydowi, Poznań: Zysk i S-ka, 2019.
Oliner Samuel P., Pearl M. Oliner, The Altruistic Personality: Rescuers of Jews in Nazi Europe, New York: Free Press, 1992.
Polonsky Antony, Beyond Condemnation, Apologetics, and Apologies: On the Complexity of Polish Behavior Toward the Jews During the Second World War [w:] The Fate of European Jews, 1939–1945: Continuity or Contingency?, red. Jonathan Frankel, seria
„Studies in Contemporary Jewry”, t. 13, New York: Oxford University Press, 1997. Rączy Elżbieta, Pomoc Polaków dla ludności żydowskiej na Rzeszowszczyźnie 1939–1945,
Rzeszów: IPN, 2008.
Roseman Mark, Contexts and Contradictions: Writing the Biography of a Holocaust Survivor [w:] Biography between Structure and Agency: Central European Lives in International Historiography Genre, red. Volker Berghahn, Simone Lässig, New York: Berghahn Books, 2008.
Roseman Mark, The Lives of Others – Amid the Deaths of Others: Biographical Approaches
to Nazi Perpetrators, „Journal of Genocide Research” 2013, t. 15, nr 4.
Segal Raz, Genocide in the Carpathians: War, Social Breakdown, and Mass Violence, 1914–
, Stanford: Stanford University Press, 2016.
Snyder Timothy, Collaboration in the Bloodlands, odpowiedź na recenzję: John Connelly, Mark Roseman, Andriy Portnov, Michael David-Fox, „Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin”, „Journal of Genocide Research” 2011, t. 13, nr 3.
Tingler Jason, Chełm’s Unraveling: The Holocaust and Interethnic Violence in Nazi-Occupied Poland, „Slavic Review” 2022, t. 81, nr 3.
Tokarska-Bakir Joanna, Bełk i inne miejsca. Opowieść o dziesiętnikach-zastawnikach, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2019, nr 15.
Winstone Martin, Generalne Gubernatorstwo. Mroczne serce Europy Hitlera, tłum. Tomasz Fiedorek, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2015.
Zalc Claire, Bruttmann Tal, Introduction: Toward a Microhistory of the Holocaust [w:] Microhistories of the Holocaust, red. Claire Zalc, Tal Bruttmann, New York: Berghahn Books, 2017.
Zaremba Marcin, The ‘War Syndrome’: World War II and Polish Society [w:] Seeking Peace in the Wake of War: Europe, 1943–1947, red. Stefan-Ludwig Hoffman i in., Amsterdam: Amsterdam University, 2015.
Zimbardo Philip G., Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło?, tłum. Anna Cybulko i in., red. Maria Materska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2017.
Żbikowski Andrzej, ‘Night Guard’: Holocaust Mechanisms in the Polish Rural Areas, 1942– 1945: Preliminary Introduction into Research, „East European Politics & Societies” 2011, t. 25, nr 3
Licencja
Copyright (c) 2023 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Tomasz Frydel, Zwykła organizacja, nadzwyczajna przemoc państwowa. Polska policja granatowa a Zagłada we wschodniej części dystryktu krakowskiego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 17 (2021)
- Tomasz Frydel, Michał Kalisz, Elżbieta Rączy, Dzieje społeczności żydowskiej powiatu gorlickiego podczas okupacji niemieckiej 1939–1945 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Tomasz Frydel, Martin Winstone, Generalne Gubernatorstwo. Mroczne serce Europy Hitlera , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Tomasz Frydel, Anna Cichopek-Gajraj, Beyond Violence. Jewish Survivors in Poland and Slovakia, 1944–48 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
