Antoni Słonimski w 1947 r. w Elegii miasteczek żydowskich pisał: „Nie masz już, nie masz w Polsce żydowskich miasteczek/W Hrubieszowie, Karczewie, Brodach, Falenicy/(...)/Krew piaskiem przysypano, ślady uprzątnięto/I wapnem sinym czysto wybielono ściany/Jak po zarazie jakiejś lub na wielkie święto”. Słowa te napisane zostały na emigracji, w Londynie, gdzie poeta spędził lata okupacji i pierwsze sześć powojennych lat. Informacje o losie Żydów w okupowanej Polsce docierały tu z opóźnieniem, niepełne, zniekształcone, trudne do przyjęcia. Gdy wreszcie uzmysłowiono sobie naturę niemieckiej polityki, tradycyjny świat żydowski symbolizowany przez stetl już nie istniał. Reszty dopełniła tuż powojenna emigracja. Nie wiemy, jak szczegółowa była wiedza Słonimskiego o polskiej rzeczywistości – utrafił jednak w sedno – „ślady uprzątnięto”.

Obecnie instytucje naukowe działające w Izraelu, USA podejmują wysiłki zmierzające do pełniejszego opisu zagłady społeczności żydowskich. Temu celowi służą redagowane w Yad Vashem wydawnictwo Pinkas Hakehilot czy powstająca w Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie encyklopedia gett (Encyclopedia of Ghettos). Zainteresowanie tym tematem pojawiło się również w Polsce. Jego efektem są liczne opracowania regionalistyczne – między innymi tom studiów opracowany przez nasze środowisko poświęcony życiu i zagładzie Żydów w małych miejscowościach dystryktu warszawskiego. Sprawy prowincji uczyniliśmy również tematem przewodnim trzeciego tomu naszego rocznika. Przez wiele lat kwestie te na ogół umykały uwadze badaczy. Nie tylko dlatego, że w centrum badań z konieczności znalazły się inne problemy. Próby odtworzenia tysięcy lokalnych historii napotykały i napotykają nadal na poważne trudności metodologiczne. Pierwszą przeszkodą są ograniczenia bazy źródłowej. Poza nielicznymi wyjątkami nie zachowały się ani akta lokalnych rad żydowskich, ani dokumentacja instytucji okupacyjnych. Nie powstawały tu, odmiennie niż w wielkich gettach, pisane na bieżąco zapiski kronikarskie czy dzienniki. A nawet jeśli tak było, to nie zachowały się one do naszych czasów. Niejednokrotnie dotrzeć do nich można jedynie za pośrednictwem powojennych wspomnień i relacji ocalonych. To właśnie w oparciu o nie redagowane były księgi pamięci (Yizkor bucher).

Zagładzie Żydów na prowincji poświęciliśmy sześć studiów, które prezentują rozmaite podejście do tematu. Trzy pierwsze teksty dotyczą miejscowości położonych na obszarze Generalnego Gubernatorstwa. Tom otwiera bogato udokumentowane studium tegorocznej absolwentki Uniwersytetu Warszawskiego Karoliny Panz o okupacyjnych losach grójeckich Żydów. Artykuł traktuje o okolicznościach tworzenia getta, jego krótkiego funkcjonowania (zlikwidowano je już w lutym 1941 r.) i losach jego mieszkańców – zarówno tych deportowanych do Warszawy jak i pozostawionych na miejscu oraz uciekinierów do pobliskich miejscowości. To co wyróżnia ten tekst spośród kilku innych studiów regionalistycznych dotyczących miejscowości podwarszawskich, to poważna próba odtworzenia postaw Polaków wobec tragedii Żydów, a także opis mechanizmu transferu mienia żydowskiego do „aryjczyków”. Okazuje się, że już na przełomie 1940-1941 r. pojawiły się zwiastuny niepokojących zjawisk, które ujawniły się w całej pełni podczas eksterminacji Żydów w 1942 r. Artykuł ten pokazuje możliwości, jakie przez historykami otwierają słabo dotąd rozpoznane archiwa lokalne.

Wspomnienie o Raulu Hilbergu

This article discusses the history of the annihilation of sztetl Gritze, a Polish-Jewish town in Central Poland. In the first part of the article, the author describes the tragedy of the Jewish inhabitants of this small town: the creation and the destruction of the Jewish  ghetto and the hardships undergone by those who lived there, and who were subsequently deported to the Warsaw ghetto.  The history of the Grojec prisoners of the work camps in Skarżysko-Kamienna, Smoleńsk and Słomczyn are equally examined. In the second part of the article, the author analyses the Jewish-Polish relations in the occupied Grojec. She distinguishes two stages of these relations; the break between these two would have occured, she argues, at the time of deportation of the Jewish inhabitants of the town in February 1942 to the Warsaw ghetto. This event marked the beginning of the transformation of the sztetl Gritze into Judenrein, in which, up to now, the common Jewish-Polish past has been virtually non-existent/ obliterated.

The author discusses the history of the Jews of Chmielnik, a town situated 30 kilometres away from Kielce: from a short introduction covering the inter-war period, through the German invasion, ghetto formation, everyday life n the ghetto, deportations and the fate of the survivors. The author extensively describes social organisations and their activity in Chmielnik  (Judenrat, Ha Szomer ha-Cair), as well as the contacts between the Jews and the Poles.

Artykuł dotyczy warunków życia w dzielnicy żydowskiej i zamkniętym od stycznia 1942 roku getcie. Wyżywienia, pracy przymusowej, przeludnienia, życia religijnego,  rodzinnego i społecznego - działała tam m.in. szkoła dla dzieci. Odnosi się także do pomocy udzielanej Żydom przez Polaków i ogólnie stosunków polsko-żydowskim w tym małym, liczącym ok. dziewięć tysięcy ludności miasteczku w centralnej Polsce, na terenie dystryktu radomskiego byłego GG. Poła ludności Kozienic to Żydzi, w dużym stopniu chasydzi. Było to jedno z ważnych, chasydzkich centrów na ziemiach polskich, założone w XVIII wieku przez cadyka Izraela ben Sabataja, znanego jako Magid z Kozienic.

W artykule jest także mowa o akcji likwidacyjnej we wrześniu 1942 r. oraz o wyprzedaży mienia ludności żydowskiej wywiezionej do Treblinki. Tekst oparty został o dokumenty archiwalne (akta Judenratu z Kozienic), prasę (Gazetę Żydowską) oraz wspomnienia i relacje oraz osobiście przeprowadzone wywiady.

The article deals with the history of the shtetl in Nowogródek, where, before the war about 6,500 Jews lived. When the Germans occupied Nowogródek, a ghetto was established in one of the suburbs, where all the local Jews were deported. The author describes everyday life of the Jews in the ghetto and their fate. Most of them were  killed in three mass executions: in December 1941, in August 1942 and February 1943. Many managed to escape to the Bielski partisan outfit, operating in the nearby Nalibocki Forest; the most spectacular escape was that of 232 Jews through a tunnel. These Jews had remained in the town after the mass executions.

W niniejszym szkicu podejmę trzy tematy: tworzenia gett, robotników żydowskich i warunków życia, odwołując się do przykładów pochodzących przede wszystkich z małych gett. Od samego początku traumatyczny wpływ getta wiązał się utratą majątku, prywatności i autonomii. Analiza metod organizacji pracy przymusowej Żydów ujawnia znaczne rozwarstwienie i wśród żydowskich robotników przymusowych. We wszystkich gettach sprawą podstawową była żywność. Aspekty gospodarcze pokazują zasadniczą rolę stosunków między Żydami a miejscową ludnością nieżydowską – temat często pomijany przez badaczy Zagłady, skupiających się przede wszystkim na kształtowaniu polityki niemieckiej i jej niszczących następstw

The author analyses two testimonies from the Stanisławów ghetto: Eliszewa/Elza Binder's and  Juliusz Feuerman's. Binder's diary, found in the ghetto, begins on 13 December 1941 and ends on 18 July 1942, whereas Feuerman's notes are a chronicle of the ghetto and the destruction of its inhabitants. the purpose of this analysis, supplemented by a biographical context, is to portray - as well as Brenner can - the characters of their authors. The reading of these two accounts, written in the same historical situation is to demonstrate that both the ideological and the emotional reactions to the current events in the ghetto ghetto cannot be separated from their personal emotional situation or their pre-war lives.

The article deals with the most important events of the Holocaust in Denmark. The first part outlines the broader historical context of the events of October  1943 and the deportation of Danish Jews. It also contains a critical comment on the mainstream historical narration, particularly those aspects that concern the situation of Jewish prisoners at Theresienstadt. The second part is an overview of the latest research into the Danish aspects of the Holocaust, such as the expulsion of Jewish refugees, the rescue operation of October 1943, and the actual number of deportees. The author also presents results of her own research of the Danish remembrance culture.

In the early years following World War II, the Lublin region was one of the most important centres of Jewish life. At the same time, during 19441946 it was the scene of anti-Jewish incidents: from anti-Semitic propaganda, accusation of ritual murder, economic boycott, to cases of individual or collective murder. The wave of anti-Jewish that lasted until autumn of 1946 resulted in a lengthy and, no doubt incomplete, list of 118 murdered Jews. Escalating anti-Jewish violence in the immediate post-war years was one of the main factors, albeit not the only one, to affect the demography (mass emigration) and the socio-political condition of the Jewish population in the Lublin region

This text deals with the situation of the Jewish population of Hrubieszów between autumn 1941 and the first deportation action in June 1942. The author of the testimony is a woman by the name Dychterman, who came to Hrubieszów from the Warsaw ghetto. During the “action” she managed to leave for Warsaw. This testimony was written two weeks later, i.e. in late June 1942 by staff members of Ringelblum’s Archive. It stands out among other testimonies from Hrubieszów in the Warsaw Ghetto Archives, as it is full of details and complex description.  It also contains an interesting description of the Jewish community in the town, the living conditions and its everyday life. It also contains data of the Judenrat members as well as observations on the Christian-Jewish relations (i.e. between Jews and Poles or Ukrainians). The second part of the testimony describes the first liquidation action in Hrubieszów, the extermination action and the reactions of the Judenrat and that of the population towards the resettlement. The fate of the author remains unknown. Most likely she died during the “Great Action” in the Warsaw ghetto. This account has been used by historians, but never previously published.

Relacja Hindy Malachi jest wprowadzeniem do obszernego dziennika, spisanego przez nią i przez jej męża – Chaninę Malachiego. Świadectwo Malachich jest dokumentem ważnym, wstrząsającym i zmuszającym do refleksji. Z wielu powodów.

Autorka spisuje swoje przeżycia „na gorąco”, będąc nadal w ukryciu po „aryjskiej stronie” w Warszawie. Pisze, chcąc ocalić pamięć własnego cierpienia, agonii najbliższych i zagłady swego narodu. Pisze, używając skrótów myślowych, jakby w obawie przed nadchodzącym nieuchronnym końcem. Nawet na tle dzienników i zapisków z lat wojny tekst Malachi odznacza się niesłychaną barwnością, wręcz namacalnym zagęszczeniem treści i aż do bólu trafnymi spostrzeżeniami. W perspektywnie prześladowań niemieckich, łapanek i wywózek, niezwykle wyraźnie rysuje się nie tyle obojętność wielu Polaków wobec tragedii narodu żydowskiego, ile ich narastająca wrogość do ofiar ludobójstwa. Hinda Malachi wśród Polaków czuje się jak tropione zwierzę. Niewłaściwie wymówiona głoska „ł”, ciemne włosy, smutne spojrzenie, wolne ruchy, szybkie ruchy, przygarbiona postać – wszystkie te z pozoru nic nieznaczące cechy nader łatwo mogą ściągnąć na nią śmierć. A zwiastunami śmierci nie są żandarmi niemieccy, którzy nie mają najmniejszego pojęcia, czym się różni Żyd od nie-Żyda, lecz Polacy, współpasażerowie w pociągu, współlokatorzy w kamienicy bądź zwykli przechodnie.

An unknown testimony from the Przemyśl ghetto of Esriel Leimsieder, submitted for publication after his death in 2006. The author concentrates on his own fate and experiences, particularly on those situations, when he narrowly escaped death. While most known testimonies do not mention the names of people they had contacts with, Leimsieder does name them, identifies places and comments on their behaviour. thus his reminiscences are a valuable supplement to several other testimonies from the Przemyśl ghetto

W jednej z ruin warszawskiego getta, pomiędzy stosami osmalonych kamieni i ludzkich kości, odnaleziono, ukryty i zamknięty w małej butelce, następujący testament, spisany przez Żyda imieniem Josel Rakower w ostatnich godzinach warszawskiego getta ...

Michał Borwicz's text published in 1955 in “Almanach”, a Yiddish periodical, is the first serious historical and literary analysis, which proves that Josl Rakower Addresses God supposedly an authentic voice from the burning Warsaw ghetto, is apocryphal. It is also the first important, voice in a discussion regarding the need to clearly separate the hic et nunc Holocaust testimonies from literary texts on the Holocaust (written ex post).

Celem przeprowadzonej przez Michała Borwicza historyczno-literackiej analizy „Josela Rakowera” było udowodnienie apokryficznego charakteru rzekomego „testamentu z warszawskiego getta”. Zainspirowani tezami tego wybitnego krytyka, kreślimy poniżej kilka uwag na temat historii, przynależności gatunkowej i niektórych wątków „Josela Rakowera rozmowy z Bogiem”.

Miała to być kolejna poczta Żydowskiego Komitetu Narodowego i Żydowskiej Organizacji Bojowej. Na przełomie lat 1944 i 1945 konspiratorzy żydowscy napisali kilka listów, które – według ich przekonania – zostały wysłane do Londynu. 2 stycznia Basia Temkin-Bermanowa w swoim dzienniku wspominała o „sprawozdaniu wysłanym do L[ondynu] [...]”, a Szymon Gottesman „Bogucki”, w jednym z tych listów pisał o krokach poczynionych, „aby ono [sprawozdanie] już odeszło”. Jednak, jak wszystko wskazuje, tej poczty już nie wysłano.

Józef Grynblatt urodził się w 1914 roku w Warszawie w zasymilowanej rodzinie. Mieszkał przy ul. Wspólnej. Rodzice jego pochodzili z Klimontowa. Ojciec był oficerem w Pierwszej Kadrowej Józefa Piłsudskiego. Zajmował się handlem futrami. Przed wojną Józef Grynblatt skończył dziewięciomiesięczną szkołę podchorążych i zaczął studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Brał udział w kampanii wrześniowej 1939 roku – został ranny w bitwie pod Kutnem. Po powrocie z obozu zamknięty w getcie warszawskim. Brał udział w powstaniu w getcie i w powstaniu warszawskim. Po wojnie nazywał się Jan Bednarczyk, służył w Wojsku Polskim, na Śląsku prowadził akcję Bricha, sam wyjechał z Polski nielegalnie. Od 1950 roku mieszkał w USA, najpierw w Nowym Jorku, gdzie prowadził biuro podróży, a następnie w Anaheim w Kalifornii, gdzie zmarł 11 marca 2003 roku.

Ostatni wywiad z Raulem Hilbergiem

Logos: Znany jest pański pogląd, iż istniały trzy rozwiązania kwestii żydowskiej: konwersja, wypędzenie i wreszcie eksterminacja. Czy może pan wyjaśnić, co pan przez to rozumie?

Raul Hilberg: Te trzy rozwiązania układają się niewidoczny na pierwszy rzut oka wzór, który nasunął mi się we wczesnej fazie mych badań. Patrząc z perspektywy historycznej,  nie można mieć wątpliwości, że celem   świata chrześcijańskiego była nawrócenie Żydów. Wypędzenia miały miejsce w późnym Średniowieczu, kiedy wydawało się, że Żydzi nie są gotowi nawrócić się na chrześcijaństwo. Ten wzorzec utrzymywał się w Europie przez kilkaset lat:  w Oksfordzie, później w 1492 r. Hiszpanii, a kilka lat później w Portugalii. A zatem, mówiąc o wygnaniach, odnosimy się do  późnego średniowiecza i początków ery nowożytnej.

Sprawa ostatecznego rozwiązania, rozwiązania  trwałego, to pomysł nazistów. Kiedy prześledzimy początki partii nazistowskiej, okaże się, że i wówczas nadal rozważano projekt o emigracji żydów – tak zwany „plan Madagaskar”, który rozpatrywano również w Polsce, a  nawet we Francji (jako że Madagaskar był kolonią francuską).  Projekt ten dotyczył przesiedlenia na tę wyspę wszystkich Żydów. Pomysł ten krążył jeszcze w 1940 r. w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych,  docierając do bliskiego otoczenia Hitlera, zwłaszcza po  kapitulacji Francji w czerwcu tego roku.  Kiedy wojna na zachodzie nie zakończyła się zgodnie z oczekiwaniami Niemiec (już wtedy trwały przygotowywania do ataku na Związek Sowiecki), pojawiła się idea unicestwienia Żydów. Po raz pierwszy była o niej mowa w lutym 1941 r. podczas spotkania Hitlera z grupą funkcjonariuszy partyjnych. Wówczas nie podjął tej decyzji, ale było to tylko kwestią czasu.

W Archiwum Państwowym w Katowicach zachował się zbiór dokumentów rejestrujących działania administracji niemieckiej związane z operacją „wykrywania” palestyńskich Żydów przebywających na terenie rejencji katowickiej i włączania ich w skład grup podlegających wymianie w latach 1940–1944. Celem tego artykułu jest zrekonstruowanie na podstawie powyższej dokumentacji procesu organizowania tego typu akcji na poziomie administracji lokalnej Wschodniego Górnego Śląska od momentu wymiany korespondencji z biurem Reichsführera SS i Szefa Niemieckiej Policji (RFSS), głównego decydenta w tej sprawie, przez praktyczne wykonywanie jego poleceń (typowanie osób, weryfikowanie ich tożsamości i organizowanie transportów).

„[...] opowiedzcie wreszcie, jak kupowaliście miejsca w szpitalu, na dobrych komandach, jak spychaliście do komina muzułmanów, jak kupowaliście kobiety i mężczyzn, co robiliście w unterkunftach, Kanadach, krankenbauach, na obozie cygańskim, opowiedzcie to i jeszcze wiele drobnych rzeczy, opowiedzcie o dniu codziennym obozu, o organizacji, o hierarchii strachu, o samotności każdego człowieka. Ale piszcie, że właśnie wyście to robili. Że cząstka ponurej sławy Oświęcimia i wam się należy! Może nie, co?”

Tym wyzwaniem skierowanym do byłych towarzyszy obozowych kończył Tadeusz Borowski recenzję ze wspomnień oświęcimskich Zofii Kossak-Szczuckiej. Cytowany tekst ukazał się w styczniu 1947 roku w „Pokoleniu”. Borowski zarzucał autorce Z otchłani, że w sposób krzywdzący przeciwstawiła ona lojalnej i godnej postawie polskich więźniarek rzekomy brak solidarności i hartu ducha wśród przedstawicielek innych narodowości oraz że pominęła fakty, które mogłyby postawić jej towarzyszki z Birkenau w złym świetle. Wytykał też pisarce, że tłumacząc ową, według niej, bohaterską postawę osadzonych w obozie Polek ich patriotyzmem oraz zakorzenioną głęboko wiarą katolicką, abstrahowała od różnic w warunkach bytowych poszczególnych grup więźniów, które decydowały o ich szansach przeżycia oraz możliwościach udzielania pomocy innym

This article discusses the pre-war life of Emanuel Ringelblum – from the organisation of the Junger Historiker Krajz (the circle of young Jewish historians) at Warsaw University, through his YIVO activity, his involvement in the setting up of tourist associations, work for the Joint Distribution Committee as editor-in-chief of „Folkshilf”, active membership in Poale Zion-Left (he ran its most important education agency: the Ovnt kursn far arbiter) to his involvement in organisation of aid for Jews in the transit camp in Zbąszyń in 1938.

Autor prezentuje sylwetkę Artura Eisenbacha, długoletniego pracownika Żydowskiego Instytutu Historycznego, i jego dyrektora w latach 1966-1968

Mimo że we Francji nie ma prawdziwego centrum studiów nad Zagładą, liczba publikacji dotyczących losów Żydów podczas II wojny światowej jest znaczna. Od kilku lat można wyróżnić kilka podstawowych zakresów tych badań. Historycy francuscy, którzy długo skupiali się przede wszystkim nad reżimem Vichy, powrócili do analizy mechanizmów nazistowskiej machiny. W przypadku Francji analizowano głównie wyspecjalizowane instytucje pełniące określoną rolę wobec społeczności żydowskiej, najczęściej lokalne. Z czasem coraz więcej ocalonych odchodzi, a ich wspomnienia, na ogół w postaci pamiętników lub pisanych współcześnie do zdarzeń dzienników, pojawiają się, odkryte po sześćdziesięciu latach.

W historiografii radzieckiej historia Holokaustu na Ukrainie omawiana była skrótowo w kontekście II Wojny Światowej lub Wielkiej Wojny Ojczyźnianej (np. w pracach M. Kowala, T. Pierszynej i in.). Często w pracach na temat historii II Wojny Światowej w ogóle nie wspominano o eksterminacji Żydów, nawet w przypadku wzmianek o masowych mordach ludności cywilnej autorzy nie pisali o nazistowskiej polityce „ostatecznego rozwiązania problemu żydowskiego”. Dla historiografii radzieckiej charakterystyczne było sformułowanie o mordowaniu przez nazistów „radzieckiej ludności cywilnej bez względu na płeć, wiek i narodowość”. Odzwierciedlało ono radzieckie podejście do rozpatrywania  „wspólnego losu” ludzi radzieckich, w które nie wpisywały się fakty o odmiennych losach odrębnych narodów, w szczególności o prowadzonej przez faszystów celowej eksterminacji Żydów. Niektórzy historycy, wspominając w duchu radzieckim o mordach dokonywanych na Żydach pisali o „pomocy dla nazistów świadczonej przez żydowskich kolaboracjonistów”. Tak oto, T. Pierszyna w swojej pracy twierdzi, że zamordowanie przez hitlerowców 200 tysięcy osób w obozie koncentracyjnym w Janowie dokonało się przy „współudziale syjonistów”

Holocaust nie jest obiektem szczególnego zainteresowania norweskich historyków. Dzięki otwarciu nowego Centrum badania nad Holocaustem, temat stał się jednak aktualny w mediach i dyskusji publicznej. Na publikacje Centrum trzeba jeszcze poczekać, wzmożone zainteresowanie już przynosi jednak rezultaty. Po pierwsze wznowiono wiele publikacji wspomnieniowych. Temat Zagłady żydowskiej mniejszości w Norwegii i losów europejskich Żydów podejmują też studenci historii na wszystkich uniwersytetach.

„Yad Vashem Studies”, „Yalkut Moreshet: Periodical”

23 sierpnia 2006 roku w Oslo, w rezydencji wojennej ówczesnego premiera Vidkuna Quislinga (1887–1945) otwarty został kolejny w Europie nowy ośrodek badań nad Holokaustem.

Zagłada europejskich Żydów nie znalazła dotychczas należnego jej miejsca ani w norweskich podręcznikach do nauki historii, ani w norweskiej akademii.

Opowiadanie historii tego kraju, powiedział dyrektor Centrum, profesor Odd-Bjørn Fure, obciąża grzech zaniechania przekazu o norweskim Holokauście. Miedzy innymi dlatego długo oczekiwane otwarcie Centrum spotkało się z ogromnym zainteresowaniem środowisk naukowych, mediów i szerokiej publiczności.

Konferencja międzynarodowa: “History and Memory after the Holocaust in Germany, Poland, Russia, and Britain” ,University of Leicester,The School of Historical Studies, The Stanley Burton Centre for Holocaust Studies 8-9 maja 2007.

Na Wydziale Historii Uniwersytetu w Leicester od 1990 roku istnieje ośrodek zajmujący się interdyscyplinarnymi studiami nad Zagłada Żydów, od 1993 roku działający pod auspicjami wielkiej korporacji prawniczej Burton Trust jako The Stanley Burton Centre for Holocaust Studies. Ośrodkiem kieruje dr Chris Szejnmann i jego zastepca dr Olaf Jansen. Centrum zajmuje się pracą badawczą i dydaktyczną. Od 2005 r. Centrum organizuje raz w roku międzynarodowe konferencje. Pierwsza była próbą spojrzenia na problematykę Zagłady po 60 latach od zakończenia wojny. Materiały z konferencji pt. „How the Holocaust Looks Now. International Perspectives”, pod red. Ch. Szejnmana i M. Daviesa ukazały się w tym roku w wydawnictwie Palgrave Macmillian, inaugurując tym samym specjalną serię wydawniczą, mająca publikować plon corocznych konferencji. Referaty z ubiegłorocznego spotkania pod hasłem „Perpetrators of the Holocaust and other Genocides” są przygotowane do druku.

Polsko-ukraińskie obszary badawcze - Międzynarodowa Konferencja Naukowa nt. Kresy Wschodnie pod okupacją sowiecką 1939-1941; stosunki ukraińsko-polsko-żydowskie, życie społeczne i wzajemne relacje we Lwowie zorganizowana przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN oraz “Tkuma” (“Renascence”) All-Ukrainian Center for Holocaust Studies.

Marek Jan Chodakiewicz’s Massacre in Jedwabne, July 10, 1941: Before, During, and After, (Mord w Jedwabnem 10 lipca 1941: przed, w czasie i po.) East European Monographs, Boulder, CO, 2005.   Distributed by Columbia University Press, New York 2005.  pp. 277.

W rubryce „Curiosa” „Zagłady Żydów” (2006, nr 2) ukazała się „recenzja” pióra Nataszy P. Sandbu, omawiająca na podstawie 20 stron książkę o historii antysemityzmu od antyku do współczesności liczącą stron 699, w której powstaniu mieliśmy także swój udział. Po lekturze tego artykułu zrozumieliśmy głębszy sens nazwy samej rubryki. W rzeczy samej tekst w niej umieszczony stanowi curiosum. W stylu prasy brukowej są jego nagłówki: „Polska – antysemita kontynentu”, „Gorsi od Niemców” i „Kłamstwo historyczne”, wiele zarzutów m.in. manipulacji, i stworzone konotacje, które mają u czytelników wyraźnie wzbudzić ściśle określone emocje.

Właściwie nie warto tracić wiele energii na curiosa Sandbu, skoro jednak czytelnicy skonfrontowani zostali z tą książką za pośrednictwem czasopisma „Zagłada Żydów”, należy przynajmniej parę punktów tej „recenzji” podjąć

Noach Lasman, Wspomnienia z Polski 1 sierpnia 1944–30 kwietnia 1957, Warszawa 1997; Celina Budzyńska, Strzępy rodzinnej sagi, Warszawa 1997; Marek Urban, Polska… Polska…, Warszawa 1998; Oskar Kofler, Żydowskie dwory. Wspomnienia z Galicji Wschodniej od początku XIX wieku do wybuchu I wojny światowej, Warszawa 1999; Chawka Folman – Raban, Nie rozstałam się z nimi…, tłum. z hebrajskiego Inka Wajsbrot i Dora Sternberg, Warszawa 2000; Janina Bauman, Nigdzie na ziemi, Warszawa 2000; Irena Śmigielska, Skradzione lata, Warszawa 2001; Jakub Bukowski, Opowieść o życiu, Warszawa 2002; Leokadia Silverstein, Tak właśnie było, tłum. z angielskiego Hanna Sochacka-Kozłowska, Warszawa 2002; Florian Majewski, Pustelnik, Warszawa 2002; Lili Chuwis-Thau, A jeśli Cię zapomnę, Warszawa 2002; Menachem Katz, Na ścieżkach nadziei, tłum. z hebrajskiego Jan Biełas, Warszawa 2003; Joseph Rosenberg, Nazywam się Józef Nowak, Warszawa 2004; Rachela Margolis, Wspomnienia wileńskie, Warszawa 2005; Icchak Sternberg, Pod przybraną tożsamością, tłum. z hebrajskiego Maria Perlberger-Schmuel, Warszawa 2005; Eliasz Bialski, Patrząc prosto w oczy, Warszawa 2006

Seria „Write your story”, wydawana przez Makor Jewish Community Library: Halina Zylberman, Swimming under water, Melbourne 2001; Helen Leperere, Memoirs and reflections, Melbourne 2002; Hanna Ajzner, Hania’s war, Melbourne 2003; Gary Gray, A Spoonful of Soup and other stories, Melbourne 2003; Kitia Altman, Memories of Ordinary People, Melbourne 2003

„Holokaust domaga się słów, nawet jeśli zmusza do milczenia”. Autorzy australijskiej serii wspomnień przez wiele lat milczeli o swoich przeżyciach z czasów Zagłady – jedyny wyjątek stanowi Gary Gray, który wcześniej publikował krótkie opowiadania w prasie. Ich relacje, wydane na początku XXI wieku są głosem z bardzo daleka, świadectwem walki z niemożnością pamiętania i chęcią zapomnienia, to powrót do odległych czasów i miejsc. Na wydrukowanych w Australii stronach nie brakuje polskich imion i nazw miejscowości. Choć literom w angielskich tekstach brakuje polskich znaków i niekiedy występują błędy w pisowni, znajomo brzmią wyrazy: „kopiowy olowek”, „zasmazka”, „szwaczka”, „pierozki”, „magiel”... Polskie określenia i związane z nimi obiekty nadal żyją po wielu latach w pamięci autorów wspomnień.

Staram się nie używać zbyt często przymiotnika „znakomity”. Wolę na tle kultury, która co i rusz podkreśla swe przywiązanie do superlatywów, zachować nieco dystansu, sięgając po synonimiczne określenia: „interesujący”, „ciekawy”. Kiedy jednak trzymam w ręku eseje Jeana Améry’ego, trudno się oprzeć pokusie i nie użyć mocniejszych sformułowań niż „interesujący”. Być może ekstatyczne słowo „wspaniały” nie licuje z tematyką zbioru Poza winą i karą, ale wiadoma to przecież prawda, że również i o piekle można pisać zachwycająco. Myślę oczywiście nie tyle o Dante Alighierim, co o jego rodaku Primo Levim. Znamy też wszyscy nazwiska pozostałych „piewców” dwudziestowiecznego inferno – Tadeusz Borowski, Imre Kertész, Elie Wiesel... Nie zadrżała im ręka, gdy mieli zmierzyć się z rzeczywistością, która – mówiąc banalnie – przerastała ich wyobraźnię. W związku z prozą Borowskiego wspomina się o niebezpiecznym uroku grozy, o złu, które – doskonale artystycznie przetworzone – budzi podziw. Może nie jest to najszczęśliwsze sformułowanie. Podziwiamy przecież nie erupcję dwudziestowiecznego okrucieństwa, której symbolem  stały się brama wejściowa w Auschwitz i komin krematorium w Birkenau, ale jej literacki wyraz.

Ukazał się polski przekład głośnej książki amerykańskiego historyka idei i filozofa Berela Langa Nazistowskie ludobójstwo. Akt i idea (Act and Idea in the Nazi Genocide), rozprawy znanej polskim odbiorcom dotychczas we fragmentach, opublikowanych na łamach monograficznego numeru „Literatury na Świecie” (nr 1–2, 2004). Książka ta, co warto podkreślić, ukazała się w tłumaczeniu Anny Ziębińskiej-Witek, doskonałej znawczyni twórczości Langa i bliskiej mu problematyki, autorki pracy Holocaust – problemy przedstawiania (Lublin 2005). O wadze, jaką amerykański historyk przywiązuje do tego wydania swojej książki, świadczy, bynajmniej nie kurtuazyjna, przedmowa do polskiego czytelnika, w której Lang pisze o „wyrwie w zbiorowej tożsamości Polaków” (s.13), jaką spowodowała Zagłada Żydów, która skomplikowała i tak wystarczająco zawikłaną historię relacji, łączących Polaków i Żydów. W przedmowie tej odnajdujemy również zdanie, które należałoby potraktować jako formułę, objaśniającą intencje, jakie przyświecały autorowi książki, wskazówkę ułatwiającą jej lekturę: „W pewnym oczywistym sensie historia się nam przydarza, często w oparciu o okoliczności i wydarzenia pozostające poza naszą kontrolą. Jednakże sposób, w jaki traktujemy przeszłość, zależy w dużej mierze od nas samych” (s.14)

Naziści nazywali ich „niearyjskimi chrześcijanami”, chrześcijanami, którzy sami – bądź ich przodkowie – byli Żydami. Ci, którzy mieli nieszczęście znaleźć się w okupowanej przez nazistów Europie, padli ofiarą Zagłady. Można powiedzieć, że nim zginęli, byli podwójnie wyobcowani: po pierwsze ze swojej wspólnoty chrześcijańskiej, po drugie zaś z getta, w którym byli zmuszeni żyć. W Polsce uważano ich za oportunistów i zdrajców – zarówno wśród chrześcijan, jak i wśród Żydów.

            Peter Dembowski, polski emigrant (i bohater wojenny), obecnie emerytowany profesor literatury francuskiej na Uniwersytecie Chicagowskim, zajmuje się tą szkalowaną grupą zamkniętą w getcie warszawskim. Zadania tego podjął się, złożywszy przysięgę ukochanej ciotce, która sama była konwertytką. Dodatkową  komplikacją jest tu skąpa baza źródłowa, a sam temat przez wiele lat leżał odłogiem. Władze PRL nie ułatwiały badań nad tym tematem, dlatego też wiele ważnych wspomnień i studiów mogło ukazać się dopiero po upadku reżimu. Kwestia źródeł jest tak istotna, że Dembowski poświęcił jej cały pierwszy rozdział. W następnych rozdziałach autor omawia następujące kwestie: podstawowe informacje dotyczące getta, historię kościołów znajdujących się na terenie getta, postrzeganie konwertytów przez Żydów, postrzeganie konwertytów przez chrześcijan oraz wnioski.

Isaiah Trunk, Łódź Ghetto: A History

tłum. i red. Robert Moses Shapiro, wstęp Israel Gutman, Indiana University Press, Bloomington 2006, 472 strony (mapy, tabele, czarno-białe ilustracje)

Andrea Löw, Juden im Getto Litzmannstadt. Lebensbedingungen, Selbstwahrnehmung, Verhalten

(seria wydawnicza poświęcona Kronice Getta Łódzkiego), Wallstein Verlag, Göttingen 2006, 584 strony (mapy, tabele, grafiki, czarno-białe ilustracje, suplement)

Tematyka relacji ukraińsko-żydowskich jest chyba nie mniej drażliwa niż polsko-żydowskich. Analizując dokonania ukraińskiej historiografii na tym polu, Jarosław Hrycak przed kilku laty zauważył, że „większość prac historycznych dotyczących tematów ukraińsko-żydowskich odznacza się tak zwanym charakterem reaktywnym: nie tyle udziela odpowiedzi na pytania stawiane przez logikę rozwoju nauk historycznych, ile ma odpowiadać (»reagować«) na konkretne zarzuty wyrażane pod adresem Ukraińców”.

Potwierdzeniem tej tezy jest niedawno opublikowana we Lwowie książka młodego ukraińskiego naukowca Wołodymyra Wjatrowycza Stawlennia OUN do jewrejiw. Formuwannia pozycji na tli katastrofy. Wjatrowycz, związany z Centrum Badań Ruchu Wyzwoleńczego Narodowej Akademii Nauk Ukrainy, od dawna zajmuje się w swojej pracy naukowej różnymi aspektami działalności Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii. Opublikował m.in. przyjętą z uznaniem książkę o rajdach UPA na terenie Czechosłowacji w latach 1945–1947. W swojej najnowszej pracy zajął się stosunkiem banderowskiej frakcji OUN do Żydów, pomijając jednak, co warto zaznaczyć, postępowanie ukraińskiej policji pomocniczej oraz innych formacji kolaboracyjnych. Autor nie ukrywa, iż jego praca ma właśnie charakter „reaktywny”. Za cel postawił sobie obronę ukraińskiego podziemia przed zarzutami antysemityzmu i co najmniej obojętności, jeśli wręcz nie współuczestnictwa w Zagładzie. Według niego, tego typu zarzuty są nieprawdziwe, niesprawiedliwe, oparte na wątpliwej bazie źródłowej, nierzadko wręcz sfabrykowanej przez komunistycznych autorów.

Arnon Rubin, Facts and Fictions about the Rescue of the Polish Jewry during the Holocaust Tel Aviv Uniwersity Press, Tel Aviv 2003–2004

Tom I: Jewish Welfare Services in the Occupied Poland, tom II: The Council for Aid to the Jews – Żegota, tom III: Financial Help for The Jews in the Occupied Poland from Abroad, tom IV: The Panderers of Illusions. The Foreign Citzenship, tom V: The Statistucs of Destruction and Rescue, tom VI: The Kielce pogrom – spontaneity, Provocation or Past of Country-Wide Scheme?

Zagłada Żydów jest prawdopodobnie najdokładniej sfotografowanym ludobójstwem w historii. Zasób zdjęć dokumentujących to wydarzenie sięga setek tysięcy, jeśli nie milionów egzemplarzy. Większość z nich została zrobiona przez nazistów i ich sympatyków, a sposób, w jaki przedstawiają Holokaust, w znacznym stopniu decyduje o jego społecznym postrzeganiu.

Książka Holokaust w fotografiach. Interpretacja dowodów autorstwa Janiny Struk, brytyjskiej fotografki i wykładowczyni fotografii, poświęcona jest próbie dotarcia do sensów zawartych w zdjęciach dokumentujących Zagładę Żydów oraz rekonstrukcji znaczeń, jakie nadawano im od momentu powstania do dnia dzisiejszego. Zasadniczym źródłem, które posłużyło do analiz przedstawionych przez autorkę, był materiał, z jakim miała okazję zapoznać się w trakcie wieloletnich poszukiwań w archiwach w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Izraelu, Ukrainie i Polsce.

Główną postacią Les Bienveillantes jest Hauptsturmführer Max Aue, doktora prawa, inspektor SD, wywiadu SS, człowiek przesiąknięty kulturą humanizmu, władający starożytną greką, jak jego pisarza, Max Thomas, postać autentyczna. Generał SS, lekarz i poliglota, w roku 1940 nadzorował z Paryża służby SD we Francji i Belgii, następnie zaś stanął na czele Einsatzgruppe C, grupy, która operowała na Ukrainie, wyniszczając gminy żydowskie na tyłach Wehrmachtu. Tendencja do wplatania postaci fikcyjnych w autentyczne wydarzenia, w bezpiecznej bliskości postaci zwanych historycznymi, takich jak Max Thomas czy jego dowódca komanda Paul Blobel, Reichmann, a pod koniec książki nawet Hitler, wzmacnia wrażenie autentyzmu wśród fikcji. (Podobny zabieg zastosował Marc Dugain w Klątwie Edgara, kreślącej portret Johna Edgara Hoovera, szefa FBI, a obejmującej lata 1924–1972. Ta znana powieść również została wydana przez Gallimard na rok przed Les Bienveillantes). W powieści Littella homoseksualizm jednego z głównych bohaterów stawia tę jednostkę w konflikcie z obowiązującą moralnością, której chce być stróżem, co w przypadku Maxa Aue, zapewne przeżywającego występną miłość, prowadzi do zabójstwa. Ta dwuznaczna sytuacja powoduje, że bohater Littella dzieli z czytelnikami intymny sekret i jest w niebezpieczeństwie, zwłaszcza że tropi go dwóch policjantów, przypominających zaciekłością Javerta z Nędzników Victora Hugo, gdy w pogoni za Jeanem Valjanem zapuszcza się do paryskich kanałów. Littell przypomina nam, że nasza moralność i konwenanse społeczne, uznawane lub nie przez czytelnika, są w ogromnej mierze wspólne dla społeczeństw XX wieku, bez względu na system polityczny. Ta moralność odnosi się także do zbrodni na skalę masową. Podobnie jak Hugo, który pracując nad powieścią, udał się na pole bitwy pod Waterloo, Littell odwiedził Stalingrad i Ukrainę. Działając przez siedem lat w organizacji humanitarnej zwalczającej głód, ocierał się o katów w Bośni i Czeczenii, w Afganistanie i Kongo, następnie zaś zbierał materiały w rosyjskich archiwach. Powieść Littella od pierwszej chwili budziła wiele emocji, a pochlebne recenzje przeciwstawiały się bezwzględnej krytyce ze strony grupy historyków uznanych za „specjalistów” historii Szoa, i pragnących to podkreślić. Atak był bezprecedensowy.

W 1992 roku wydawnictwo Yediot Aharonot wydało Inną drogę, opowieść dokumentalną spisaną przez Miriam Akavię. Na pytanie, czy warto pisać o książce, która wyszła po hebrajsku 15 lat temu, odpowiadam: tak. Z trzech powodów. Po pierwsze dlatego, że mówi ona o mało znanym epizodzie Zagłady, co więcej – rzuca nowe światło na potoczne wyobrażenia o postawach Żydów. Po drugie – przez te 15 lat nie miała dostępu do polskiego czytelnika, a kreśli losy polskich Żydów. Po trzecie wreszcie – pozostaje jedyną nie przetłumaczoną na polski książką Miriam Akavi, dobrze znanej w u nas pisarki izraelskiej o krakowskim rodowodzie.