Israel Gutman in memoriam

Sny, najczęściej używane jako materiał do psychoterapii, mogą też stanowić źródło historyczne, świadectwo przeżyć i doświadczeń konkretnych osób znajdujących się w pewnym kontekście kulturowym oraz w szczególnym momencie historycznym. Sny śnione w czasie Zagłady obrazują bogactwo emocji doświadczanych przez ofiary, ich niewysławialne przeżycia, a także tęsknotę za bliskimi

Artykuł analizuje, w jaki sposób życie żydowskie podczas Zagłady jest opisywane w historiografii ortodoksyjnej. Autorka zwraca uwagę na problemy metodologiczne tradycyjnego ortodoksyjnego piśmiennictwa historycznego na ten temat. Wskazuje również na przydatność wewnętrznych źródeł rabinicznych do naświetlenia nowych aspektów na tym polu badawczym, szczególnie do poznania życia religijnego. W tekstach ortodoksyjnych widoczna jest tendencja do gloryfikacji tych, którzy sumiennie wypełniali nakazy religijnego stylu życia i stali na jego straży nawet w czasie Zagłady. Podkreślana jest też w nich ogromna odpowiedzialność, jaka spoczywała na rabinach ze względu na konieczność wykładania halachy w okolicznościach, w których kwestia życia i śmierci stała na porządku dziennym. Źródła takie warto włączyć do obiegu badawczego, z zastrzeżeniem starannego podejścia krytycznego i umieszczenia ich w szerokim kontekście

Artykuł pokazuje rozwój historii mówionej dotyczącej Zagłady od pierwszych projektów badawczych realizowanych tuż po zakończeniu wojny, po współczesne, globalne inicjatywy nagrywania wywiadów z ocalałymi i archiwa udostępniające tysiące takich świadectw audiowizualnych. Ten rozwój wpisany jest w szerszą perspektywę pamięci zbiorowej – przede wszystkim amerykańskiej – dotyczącej Zagłady i zmian w postrzeganiu ocalałych-świadków oraz ich świadectw. Jako szczególna część tej pamięci potraktowana została historiografia Zagłady – na kilku wyrazistych przykładach autor pokazuje różne sposoby traktowania tych źródeł: od nieufnego, a nawet podejrzliwego, po bezkrytycznie afirmatywne. W konkluzji zarysowane zostają inne niż stricte historyczne możliwe kierunki interpretacji tych źródeł.

The Polish Supreme National Tribunal (NTN) was established in January 1946 for the purpose of bringing major Nazi perpetrators to justice. Between 1946 and 1948, the NTN heard the cases of forty-nine defendants charged with war crimes and crimes against humanity. In sharp contrast to the numerous political trials carried out in the country during the same period, in which thousands of individuals accused of “hampering socialist reconstruction” were sentenced to death or long prison terms, the NTN’s proceedings applied conventional legal and moral standards comparable to those used in Western courts and investigated each case comprehensively on its own merits.

After the liberation of France, French authorities decided to purge the police forces of suspected collaborators and Nazi sympathizers. The Parisian police force (numbering close to 20 000 officers and civilian employees) – by far the largest in the nation, underwent a scrutiny of the specially-created Commission d’Épuration, whose mandate extended to all members of the force active during the 1940–1944 period. All in all close to 4000 officers were vetted by the Commission, and some of them for stood accused of involvement in persecuting the Jews. The officers involved were usually able to deflect the accusations, quoting orders of their superiors and lack of own initiative. Harsh verdicts in these cases were rare, and the suspects were usually treated very leniently.

From 1944 to 1960, Poland held at least 32 000 trials for war crimes and collaboration; in particular, those records generated by the investigations of crimes against Jews have been the basis for ground-breaking studies of the Holocaust in Poland for over a decade now. While Poland was a society without a Quisling, these studies have shown that the country was still very much part of a pan-European continuum in which local people took part in ethnic cleansing inspired by the Nazi occupation. The question remains, then, of how effective the postwar judicial process against the collaborators was. This article makes use of the records of over 450 trials of accused collaborators, held between 1946 and 1949 at the district courts of Warsaw and Siedlce, of which about one-third are cases involving crimes against Jews. These trials are used as the starting point for a wider discussion of post-war justice in Poland.

War crimes trials roused considerable resistance in Germany. Here the author analyzes opposition to the Malmédy Trial, conducted at Dachau in 1946, citing documents made available under the 1998 Nazi War Crimes Disclosure Act – in particular those of Roman Catholic auxiliary bishop of Munich Johannes Neuhäusler and regional Protestant bishop Theophil Wurm of Württemberg. These clergymen helped reduce sentences and obtain clemency for perpetrators. Munich lawyer and activist Rudolf Aschenauer, a close associate of Neuhäusler, coordinated a large network devoted to thwarting the convictions of the former Waffen-SS men. The author traces U.S. Army Counterintelligence Corps (CIC) monitoring of both Aschenauer and the bishops.

Artykuł rekonstruuje biografię dr. Juliana Chorążyckiego, inicjatora i pierwszego przywódcę organizacji przygotowującej bunt w obozie zagłady w Treblince

Spotykałam się z Profesorem wielokrotnie pomiędzy listopadem 1998 a lutym 1999 r. w Jerozolimie, u Niego w domu, by wysłuchać Jego opowieści. Nagraliśmy wiele godzin rozmów, niniejszy zapis stanowi część autoryzowanej wersji.

Prezentowany dokument to opracowanie dotyczące kontekstu utworzenia Żydowskiej Organizacji Bojowej, przebiegu walk w getcie warszawskim oraz innych gettach i obozach w 1943 r. Zostało sporządzone wiosną 1944 r. przez Icchaka Cukiermana „Antka”, w tym okresie komendanta ŻOB, a następnie wysłane wraz z innymi materiałami podziemia żydowskiego do Londynu. Po wojnie zostało opublikowane w Palestynie i stało się ważnym źródłem dla historyków zajmujących się historią żydowskiego oporu

Chajka Klinger, urodzona w Będzinie, była działaczką konspiracji żydowskiej w tamtejszym getcie. Jedna z założycielek ŻOB w Będzinie, została aresztowana przez Gestapo. Zwolniona po przesłuchaniach i  torturach, uciekła z obozu przejściowego i w ukryciu zaczęła pisać wspomnienia dotyczące Ha-Szomer ha-Cair i podziemia będzińskiego. Udało się jej uciec z Polski i w 1944 r. dotarła do Palestyny

W marcu 1947 r., po ponadrocznych oficjalnych staraniach dyplomatycznych i zakulisowych rozmowach, Jürgen Stroop, likwidator powstania w getcie warszawskim, znalazł się w więzieniu mokotowskim w Warszawie. Jego proces nie miał być jednak tylko kolejnym z serii toczących się wówczas przed Najwyższym Trybunałem Narodowym (NTN) postępowań przeciwko niemieckim zbrodniarzom wojennym. Proces Stroopa miał ostatecznie rozliczyć zbrodnie nazistowskie w czasie Zagłady.

Pamiętnik Miriam Chaszczewackiej, kilkunastoletniej mieszkanki miasta Radomsko. Pisała go od sierpnia 1939 – rozpoczęła w przededniu napadu Trzeciej Rzeszy na Polskę – do końca grudnia 1942 r., do chwili śmierci podczas likwidacji getta. Pisany w języku polskim, pomyślany jako list do potomnych, pamiętnik Miriam pokazuje na przykładzie Radomska codzienne życie w getcie i zagładę jego mieszkańców. Jej wpisy do pamiętnika to w dużym stopniu żywiołowo pisane notatki z życia młodej dziewczyny. Ale opisuje też pogarszające się warunki życia w getcie oraz ogólną sytuację polityczną. To dramatyczny zapis narastającej świadomości nieuchronnie nadchodzącej śmierci

Czego dowiadujemy się z akt procesu Gustava Trappa, 101 Policyjnego Batalionu Rezerwy [Reserve Police Battalion 101], który się odbył w Siedlcach w 1948 r.? Trapp został utrwalony w książce amerykańskiego historyka Christophera Browninga, który analizował mechanizmy wyjątkowych zbrodni dokonanych na Żydach przez „zwyklych ludzi” [ordinary men] tego batalionu na Lubelszczyźnie w latach 1942–1944, na podstawie ich zeznań przed niemieckim wymiarem sprawiedliwości w latach sześćdziesiątych XX w. O ile Browning pisze prawie wyłącznie o mordach na Żydach, o tyle proces siedlecki uwydatnia mordy dokonane wyłącznie na polskiej ludności wiejskiej. Jakie są przyczyny tak równoległych podejść historycznych?

W warszawskim Archiwum Akt Nowych zachowało się w zespole tzw. Rządu Generalnego Gubernatorstwa kilkadziesiąt listów i petycji skierowanych między październikiem 1939 a majem 1940 r. przez mieszkańców okupowanych obszarów do nowych niemieckich władz, w tym do generalnego gubernatora Hansa Franka. W zbiorze znajduje się również kilka (prezentowanych w polskim tłumaczeniu) listów wysłanych przez Żydów. O ile polscy, ukraińscy czy rosyjscy nadawcy reprezentowali szeroki wachlarz zawodów i pozycji społecznych, a same petycje zagadnień, o tyle wszystkie listy żydowskie zostały wysłane przez członków elit społecznych, a większość wyrażała sprzeciw wobec nakazu noszenia opasek z gwiazdą Dawida, będącego zarówno praktycznym, jak symbolicznym podkreśleniem społecznego wykluczenia Żydów. Prosząc o zgodę na nienoszenie opaski, autorzy listów powoływali się na służbę w austriackiej lub niemieckiej armii, brak związków z judaizmem etc. Jednak niezależnie od stosowanych argumentów samo wysłanie tych listów można postrzegać jako formę spontanicznego sprzeciwu, określanego przez polskiego historyka i socjologa Marcina Kulę jako „działanie niepokorne”

Dawid Wdowiński (1895–1970) należał do najbardziej znanych działaczy rewizjonistycznego ruchu syjonistycznego w Polsce w latach trzydziestych. Cieszył się renomą również jako psychoanalityk (pełnił kierowniczą funkcję na oddziale psychiatrycznym w szpitalu na Czystem w Warszawie). Jako jedyny spośród „żabotyńczyków” został wymieniony w leksykonie Czy wiesz kto to jest?. W wrześniu 1939 r., w przeciwieństwie do innych liderów ruchu rewizjonistycznego, pozostał w Warszawie. Trafił do getta (w którym stracił matkę), po deportacji znalazł się w obozie pracy w Budzyniu, a potem w innych obozach (jego żona, dr med. Antonina z d. Berger, zginęła w listopadzie 1943 r., podczas operacji „Erntefest”). Po wojnie osiadł w Nowym Jorku i przez wiele lat wykładał psychologię i psychiatrię w New School for Social Research. Kontynuował też działalność społeczno-polityczną. W 1961 r. został wezwany przez sąd izraelski do złożenia zeznań na procesie Adolfa Eichmanna

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma posiada w swoich zbiorach znane badaczom źródła autobiograficzne takie jak relacje, pamiętniki czy dzienniki zgrupowane w trzech dużych zespołach: Relacje (sygn. 301), Pamiętniki (sygn. 302) i Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy (Archiwum Ringelbluma). Ponadto w zasobach archiwum znajdują się rozproszone w wielu zespołach dokumenty biograficzne słabo dotąd wykorzystywane przez naukowców, na które składają się m.in. formularze, ankiety, wykazy rejestracyjne, życiorysy, korespondencja, podania. Są to źródła nie tyle uzupełniające naszą wiedzę o Zagładzie, co przede wszystkim ją poszerzające. O ich nieocenionej wartości przesądzają tuż powojenny czas powstania (głównie lata 40.) oraz autorstwo (ocaleni, ich najbliżsi lub świadkowie). Ogniskują się w nich jednostkowe losy żydowskich obywateli, a także tragiczne wydarzenia w miasteczkach i wioskach pominiętych na kartach historii

Archiwum Mersika–Tenenbauma to zbiór dokumentów kolekcjonowany w getcie białostockim w latach 1942–1943 przez grupę związaną z działaczami podziemia Cwim Mersikiem i Mordechajem Tenenbaumem, zawierający relacje, dzienniki, akta Rady Żydowskiej, ulotki, listy, dokumenty osobiste. Materiały te zostały ukryte poza gettem u Polaka, dr. Bolesława Filipowskiego, w 1943 r. i odnalezione w 1944 lub 1945 r. przez Lejba Blumentala, brata zmarłego Izraela Blumentala, który pośredniczył w ukryciu dokumentów. Część zachowanych materiałów została sprzedana Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej i do dziś znajduje się w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, część zaś dotarła do Komisji w odpisach, a oryginały zostały wywiezione do Izraela, gdzie są rozproszone w różnych ośrodkach. Zagadką pozostaje, jak znaczna część Podziemnego Archiwum została przekazana niezidentyfikowanym grupom i zaginęła.

Artykuł przedstawia dwie kolekcje archiwalne: karty zgonu warszawskich Żydów (z 1939 i 1941 r.) z archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz zbiór ksiąg przechowywanych w Archiwum Państwowym m.st. Warszawy, zawierających nazwiska chorych, leczonych w 1939 i 1940 r. w szpitalu na Czystem oraz w szpitalu Bersohnów i Baumanów. Kolekcje stanowią fragment oficjalnej dokumentacji medycznej, którą dziś możemy odczytywać jako zapis losu warszawskich Żydów. Te nienarracyjne dokumenty stają się nie tylko jedynym świadectwem istnienia osób, które pochłonęła Zagłada, lecz także odsłaniają przed współczesnym czytelnikiem różne aspekty ich historii, stają się elementami wielkiego historycznego fresku

The article discusses three examples of literature concerning the fate of Jews during World War II, three attempts to bridge the gap between literature and document so as to work out an “optimal” way of writing about the Holocaust. All the texts taken into consideration were written, or rather composed as carefully edited collages of authentic documents. Read together, Peter Weiss’s The Investigation, Charles Reznikoff’s Holocaust and Henryk Grynberg’s Children of Zion illustrate two significant processes: the implication of testimony in ideological causes and the purification of testimony from distorting, overtly political engagements.

Wiele czynników kulturowych w Europie służy współcześnie temu, by sprawę Zagłady zamknąć, by stała się ona elementem przeszłości, czymś, co nie ma już wpływu na nasze pogodne i szczęśliwe „dziś”. Formami zapomnienia są między innymi przebaczenie i pojednanie. Dlatego pamięć o złu Zagłady wymaga nieprzebaczenia i niepojednania. Nośnikiem pamięci może być jedynie nienawiść. Jednakże w kulturze chrześcijańskiej – opartej na stwarzaniu pozorów, udawaniu własnej dobroci – jest to kwestia wstydliwa. Ofiary Zagłady, które nie chcą wyrzec się nienawiści, raz jeszcze zostają oskarżone i skazane, tym razem przez własną zakłamaną kulturę

Artykuł jest krytycznym omówieniem pamiętnika jednego z czołowych ideologów i polityków Narodowej Demokracji w XX wieku, Jędrzeja Giertycha (1904–1992). Przez ponad pół wieku Giertych uosabiał wszystko to, co w rodzimej tradycji nacjonalistycznej było uznawane za polityczny ekstremizm. Jeszcze pod koniec XX wieku jego postać symbolizowała dla wielu skrajny margines rodzimych tradycji narodowych. Co charakterystyczne, od ponad dekady, w obliczu polaryzacji politycznej w Polsce, następuje aktywne włączenie elementów tego dziedzictwa do głównego nurtu myślenia o sprawach publicznych

Monika Polit, „Moja żydowska dusza nie obawia się dnia sądu”. Mordechaj Chaim Rumkowski. Prawda i zmyślenie, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2012.

Postać Mordechaja Chaima Rumkowskiego jest zjawiskiem niezwykłym, łączącym sprzeczne żywioły, wieloznacznym – i w zasadzie niepodlegającym ocenom prostym i jednowymiarowym. W tym przypadku nie ma miejsca ani na apologie, ani na potępienia, nie ma – inaczej mówiąc – miejsca na jakąkolwiek jednoznaczność, gdyż każda ocena wyłącznie pozytywna czy wyłącznie negatywna byłaby uproszczeniem, a w wielu wypadkach nawet zafałszowaniem jedynej w swoim rodzaju, krańcowo w wielu wymiarach skomplikowanej rzeczywistości. Jest to jedno z fundamentalnych założeń tej książki. Monika Polit unika prostych ocen, odrzuca jednoznacznie negatywne, jednoznacznie pozytywne zaś, widoczne w pewnych gettowych dokumentach, traktuje jako świadectwo, nie poddaje ich kryteriom prawdy i fałszu, nie pyta, czy odpowiadają rzeczywistości, dostrzega w nich świadectwo czasów, w jakich powstawały, a także bierze pod uwagę cele, jakim miały służyć. Inne podstawowe założenie, expressis verbis wyłożone, da się sformułować tak: ta praca nie jest studium o getcie łódzkim, nie jest przyczynkiem do jego historii, nie jest bezpośrednią opowieścią o tym, co się w nim działo.

Monika Polit, „Moja żydowska dusza nie obawia się dnia sądu”. Mordechaj Chaim Rumkowski. Prawda i zmyślenie, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2012, 245 s.

W swojej monografii Monika Polit próbuje zakwestionować większość tego, co dotąd napisano na temat Rumkowskiego. Czyni to w tonie polemicznym, który niestety przysłania wiele jej pasjonujących odkryć. Już na początku autorka stwierdza, że od lat żaden historyk ani literaturoznawca nie podjął próby reinterpretacji skrajnie negatywnych opinii o Rumkowskim. Zarzuca też historykom, że zamiast przeprowadzić własną kwerendę, wiedzę na temat przedwojennej biografii Rumkowskiego czerpali wyłącznie z wczesnych prac żydowskich autorów, Wolfa Jasnego i Jeszai Trunka. Jest to zarzut słuszny, lecz w naszych publikacjach – zaliczam się bowiem do licznej grupy oskarżonych – okres przedwojenny nie znajdował się bynajmniej w centrum zainteresowań badawczych, a nasze poszukiwania koncentrowały się na okresie prześladowań. Tego rodzaju zarzuty przewijają się przez całą książkę Moniki Polit, która co rusz krytykuje innych autorów, nie zważając na fakt, iż ci w swoich pracach formułowali zupełnie inne pytania badawcze

Monika Polit, „Moja żydowska dusza nie obawia się dnia sądu”. Mordechaj Chaim Rumkowski. Prawda i zmyślenie, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2012, 245 s.

Ukazała się książka Moniki Polit o Przełożonym Starszeństwa Żydów w getcie łódzkim – Mordechaju Chaimie Rumkowskim, jednej z najbardziej kontrowersyjnych postaci w historii Holokaustu. Po wojnie okrzyknięto go kolaborantem i zdrajcą. Nie był jednak jedynym przewodniczącym Judenratu oskarżanym o współudział w eksterminacji Żydów. Taki sam zarzut wysuwano również pod adresem innych oligarchów gettowych, którzy stosowali strategię „ocalenia tego, co da się ocalić”, jak Jakub Gens z getta wileńskiego, Efraim Barasz z getta białostockiego czy Mojsze Merin z getta w Sosnowcu.

Korzystając z prawa odpowiedzi, pragnę się odnieść do tekstów recenzentek mojej książki poświęconej Mordechajowi Rumkowskiemu. Z uwagi na obszerność wypowiedzi Agnieszki Żółkiewskiej w pierwszej kolejności odpowiem na jej krytyczne uwagi, by następnie krótko odnieść się do zarzutów stawianych mi przez Andreę Löw.

W 8 numerze „Zagłady Żydów. Studia i Materiały” Dariusz Libionka wytknął błędy autorom strony internetowej Instytutu Pamięci Narodowej „Truth About Camps”. Okazuje się jednak, że problem podniesiony w tym tekście jest szerszy. Z faktografią Zagłady i drugiej wojny światowej nie radzą sobie również inni, w tym autorzy ważnych propozycji edukacyjnych. Problem ten przedstawię na przykładzie najnowszej publikacji Roberta Szuchty i Piotra Trojańskiego Zrozumieć Holokaust. Książka pomocnicza do nauczania o zagładzie Żydów. Na marginesie wskażę też błędy pojawiające się w innych pracach czy projektach.

W bieżącym numerze rocznika „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” zamieszczona została obszerna i szczegółowa recenzja merytorycznej strony książki pióra dr. Adama Puławskiego. Z uwagi na charakter zarzutów postawionych w recenzji wydaje nam się, że już na wstępie naszej odpowiedzi warto podkreś­lić fakt, iż jej autor należy do kręgu tych historyków, którzy uważają, że tylko szczegółowe poznanie faktografii każdego, nawet epizodycznego, wydarzenia związanego z Zagładą pozwala o nim mówić i pisać. Jako osoby od wielu lat zajmujące się głównie w sposób praktyczny edukacją, której – jak wiadomo – zasadniczą częścią jest popularyzacja wiedzy historyków badaczy, pozwalamy sobie z tym stanowiskiem polemizować. Naszym zdaniem pisanie dla szerokiego odbiorcy, w tym podręczników szkolnych, wymaga podejścia innego niż naukowe, zastosowania zrozumiałego dla uczniów języka, dokonywania pewnych uogólnień i skrótów myślowych, na co wielu badaczy historyków nie potrafi się zdobyć. Ponadto uważamy, że narracja podręcznikowa, do której recenzowana książka się zalicza, rządzi się innymi prawami niż monografia naukowa. Dlatego wydaje się nam, że gros zarzutów postawionych w recenzji wynika z niezrozumienia przez jej autora specyfiki publikacji, jej przeznaczenia i odbiorcy, do którego jest ona adresowana.

Tematyka zagłady Żydów jest znacząco obecna w życiu publicznym Włoch. Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu jest powszechnie obchodzony w większych i mniejszych miastach: w szkołach, urzędach, instytucjach kultury. Nawet w małych miejscowościach władze fundują pomniki dla ofiar Szoa, a sieć popularnych supermarketów organizuje zbiórkę pieniędzy do puszek przy kasach na budowę memoriału Zagłady w Mediolanie.

Pewną ochronę przed rozpoczętymi w październiku 1941 r. systematycznymi deportacjami niemieckich Żydów do gett i obozów zagłady na Wschodzie dawało przez kilkanaście miesięcy (do lutego 1943 r.) zatrudnienie w zakładach produkujących na potrzeby wojenne. Potem próby pozostania w Rzeszy zmieniły się w strategie przetrwania – znalezienie bezpiecznego schronienia lub/i nowej, nielegalnej tożsamości. Szacuje się, że spośród ok. 164 tys. osób pochodzenia żydowskiego żyjących w 1941 r. w Niemczech (ok. 73 tys. w Berlinie) taką próbę podjęło od 10 do 12 tys., z czego do 7 tys. w stolicy.

Większość padła ofiarą Zagłady – została zadenuncjowana, sama oddała się w ręce policji bądź zmarła w wyniku chorób lub bombardowań. Przetrwało od 3 do 5 tys. osób, w tym ok. 1700 w Berlinie. Niemieccy historycy zakładają na podstawie dotychczas zbadanych przypadków, że do przeżycia każdej z nich przyczyniło się średnio 10 (czasami więcej) nie-Żydów, tym samym w akcje pomocy zaangażowanych było co najmniej kilkadziesiąt tysięcy „cichych bohaterów”. Robili to z różnych powodów: od materialnego wzbogacenia się przez bezinteresowną ludzką życzliwość po traktowanie pomocy żydowskim współziomkom jako aktu sprzeciwu wobec totalitarnej władzy.

W 70. rocznicę powstania w getcie warszawskim trzy instytucje: Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, zorganizowały międzynarodową konferencję naukową „Być świadkiem Zagłady”. Konferencja była dedykowana pamięci Szmula Zygelbojma, a honorowy patronat objął nad nią prezydent RP Bronisław Komorowski, który skierował do uczestników konferencji list, zawierający m.in. następujące słowa: „Mamy obowiązek mówić prawdziwie i uczciwie o postawach zajmowanych w odniesieniu do tej tragedii. […] Zawsze będziemy pamiętali o rodakach, którzy życiem zapłacili za ratowanie żydowskich współbraci. Ale nie wolno nam też zapomnieć o postawach obojętności, wzgardy, nawet współuczestnictwa niektórych Polaków w aktach terroru wobec Żydów”. Obrady cieszyły się ogromnym zainteresowaniem mediów, a przede wszystkim publiczności – wszystkie sale Centrum Edukacyjnego IPN Przystanek Historia przy ul. Marszałkowskiej były wypełnione słuchaczami.

Sam tytuł dzieła Hilberga stanowi wyzwanie dla tłumacza. W oryginale brzmi on The Destruction of the European Jews. Najważniejszą składową jest tu pojęcie destruction, które odnosi się do zniszczenia, zburzenia, uśmiercenia, ale również zagłady. Zdecydowałem się na to ostatnie z kilku powodów. Po pierwsze, kierowałem się regułami frazeologicznymi języka polskiego. Po drugie, starałem się – odczytując intencje autora – by tytuł streszczał najważniejszą tezę książki oraz jej zakres. Jaka to teza? Hilbergowi chodziło o coś więcej niż samą eksterminację Żydów europejskich, cała narracja została bowiem skonstruowana tak, by pokazać, że fizyczne wymordowanie Żydów jest epilogiem, ostateczną konsekwencją, końcową fazą pewnego procesu, procesu zagłady (destruction process). Obejmuje on – zdaniem autora – wszystkie sfery życia i wszystkie one także ulegają zagładzie, destruction. Jest to proces złożony z faz wynikających jedna z drugiej, przy czym wcześniejsza jest warunkiem każdej następnej. Warunkiem koniecznym.

Wystawa stała w moskiewskim Muzeum Żydowskim i Centrum Tolerancji, poświęcona dziejom Żydów w Rosji, wyłamuje się z typowej narracji o żydowskiej historii. Wydarzenie uznawane za najważniejsze w dwudziestowiecznych dziejach Żydów – Zagłada – znajduje się na dalszym, głębszym planie żydowskiego losu.

Przybysza z Polski (a zapewne też z Izraela i z innych krajów diaspory) uderza z wielką siłą fakt, że w optyce radzieckich Żydów druga wojna światowa to przede wszystkim walka z Trzecią Rzeszą. Chociaż wojska niemieckie dotarły w głąb Związku Radzieckiego, dokonując zniszczenia żydowskich miasteczek, także w radzieckiej części Białorusi i Ukrainy, to w pamiętaniu wojny (zarówno w tym oficjalnym, jak i w osobistym) nad pamięcią Zagłady przeważa zwycięska walka z faszyzmem, w której wzięło udział wielu Żydów – żołnierzy Armii Czerwonej i partyzantów. Magdalena Ruta zauważa, że „Żydzi radzieccy patrzyli na II wojnę światową także jako zwycięzcy” – ta perspektywa jest widoczna w ekspozycji muzeum, w której nad rozpaczą nad pomordowanymi dominuje wezwanie do walki z hitlerowskimi Niemcami w obronie ojczyzny.

Edward Kopówka, ks. Paweł Rytel-Andrianik, Dam im imię na wieki. Polacy z okolic Treblinki ratujący Żydów, Oxford–Treblinka: Drohiczyńskie Towarzystwo Naukowe, Kuria Diecezjalna w Drohiczynie, 2011, 607 s.

Pierwszy z autorów recenzowanego tomu, dr Edward Kopówka, jest wieloletnim kierownikiem Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince, będącego oddziałem Muzeum Regionalnego w Siedlcach. Paweł Rytel-Andrianik jest księdzem diecezji drohiczyńskiej, absolwentem miejscowego seminarium duchownego, który w tym roku doktoryzował się na Papieskim Uniwersytecie Antonianum w Jerozolimie na podstawie rozprawy z biblistyki. Pojawia się w mediach katolickich (m.in. tygodnik „Niedziela”, „Nasz Dziennik”, Radio Maryja i Telewizja Trwam). Na omówienie firmowanej przez nich publikacji, wydanej jako siódmy tom Biblioteki Drohiczyńskiej, zdecydowałem się z dwóch powodów. Pierwszy to rola, jaką odegrała ona w kontekście obchodów 70. rocznicy buntu w obozie zagłady w Treblince, dostarczając argumentów dla rzeczników sejmowej uchwały gloryfikującej zasługi polskiej ludności z okolic Treblinki w dziele ratowania Żydów. Drugi powód to sposób traktowania problematyki postawy duchowieństwa katolickiego wobec Zagłady, który stanowi zasmucający regres w badaniach naukowych.