Kazik, Simcha Ratajzer, a później Simcha Rotem

(10 lutego 1924, Warszawa – 22 grudnia 2018, Jerozolima)

Rozumiem sens pisania o kimś, kto odszedł, a kto był ważny dla innych. Ro- zumiem, że chcemy o nim wiedzieć jeszcze coś, przypomnieć, zapamiętać… Ale też wiem, że to, co zapiszę poniżej, nie będzie o Kaziku – będzie o tym, jak go rozumiem, pamiętam, jak potraϐię kilka zdań o nim napisać.

Stary kamienny dom w Jerozolimie. Posadzki z płytek ręcznie malowanych, barwne zdobienia. To była arabska dzielnica, Abu Tor. Do 1967 (od 1948) biegła tamtędy granica między nowym państwem Izrael a Jordanią. Kazik i Gina miesz- kali tu od dawna. Może to tylko moja skrzywiona myśl, ale wydawało mi się, że nie byli tam do końca u siebie ...

Artykuł ukazuje nieznaną ważną postać żydowskich ruchów młodzieżowych – Matysa Gelmana (Wienera), pełniącego funkcję komendanta (przywódcy młodzieży ortodoksyjnej) przed wojną i w czasie Holokaustu. Opierając się na różnych źródłach, autorka śledzi jego młodzieńcze lata w Wiedniu, to, w jaki sposób związał się z dworem rabina Gurrera, oraz jego rozwój jako jednego z najwybitniejszych komendantów w okresie międzywojennym. Przedstawia także jego rolę w organizowaniu tajnych grup, które podtrzymywały życie chasydzkie podczas Zagłady, jego spostrzeżenia na temat okupacji niemieckiej i inspirację, którą dał wielu innym młodym ortodoksyjnym Żydom w czasie wojny

Analiza filologiczna rękopisu „Kazań z lat szału” pokazuje, że kazania powstawały warstwa po warstwie, jeden dowód następował po drugim. Na tekście manuskryptu jest widoczna wstępna korekta – słowa są usunięte przez przekreślenie, a dodane słowa i zdania umieszczono nad zapisanymi wcześniej lub usuniętymi. Kolejne poprawki wprowadzono przez dodanie strzałek prowadzących do tekstu uzupełniającego na marginesach strony. Nie tylko treść, lecz także układ graficzny rękopisu wskazuje na wyjątkowe zjawisko psychologiczne. Wiele komentarzy napisano na marginesie pod koniec 1942 r., kiedy autor miał już pełną świadomość, że zmniejszają się jego szanse na przeżycie i że polskie żydostwo zostanie unicestwione. W takiej sytuacji dokonywał zmian w tekście, warstwa po warstwie, często były to drobne zmiany (z rodzaju męskiego na żeński, liczba pojedyncza zamiast liczby mnogiej itp.), wszystko równolegle do gorzkiej rzeczywistości na zewnątrz – jest to niezwykłe zjawisko ludzkie. Ktoś wie, że umrze, stracił już całą rodzinę, i co robi? Korekty i redakcję swoich kazań! Co więcej, postępuje tak, chociaż nie ma pewności, że kazania zostaną odnalezione w przyszłości i kiedykolwiek ukażą się drukiem. Taki zapis jest dowodem życia między dwiema skrajnościami – z jednej strony śmiercią, która niszczy wszystko, a z drugiej strony twórczością literacką, nowym życiem. Autor artykułu analizuje gettowe pisma rabina Shapiry w świetle modeli psychologicznych i fenomenologicznych opracowanych przez Ernesta Beckera, Viktora Frankla, Lwa Szestowa i innych, umieszczając dokonania rabina Shapiry w uniwersalnym kontekście ludzkim, a nie tylko żydowskim.

Hersz Majlech Talmud był ostatnim lubelskim rabinem, sprawującym ten urząd w latach 1936–1942. Głównym celem niniejszego artykułu jest przybliżenie jego biograϐii oraz prezentacja i analiza treści dwóch listów napisanych przez niego w getcie wtórnym na Majdanie Tatarskim w Lublinie w lipcu i październiku 1942 r., czyli tuż przed ostateczną likwidacją getta. Oba teksty stanowią wyjątkowe świadectwo teologicznych i egzystencjalnych zmagań Talmuda w obliczu rozgrywającego się na jego oczach dramatu Zagłady, a jednym z podstawowych wątków w nich poruszanych jest miejsce i rola Boga w tym procesie. Charakterystyka poglądów lubelskiego rabina została uzupełniona o kontekst historyczny (oparty na relacjach i wspomnieniach świadków obraz życia codziennego w getcie na Majdanie Tatarskim) oraz filozoficzny (zwięzła konfrontacja teologicznych rozważań Talmuda z koncepcjami kilku innych wywodzących się z kręgów religijnych pisarzy i myślicieli żydowskich tworzących zarówno w okresie wojny, jak i po jej zakończeniu)

Artykuł jest próbą zrozumienia dyskrecji polskiego Kościoła katolickiego wobec zjawiska Holokaustu. Jak to się stało, że radykalna zmiana w otoczeniu polskich katolików – zagłada Żydów – została przemilczana? Artykuł składa się z dwóch części. Pierwsza przypomina konsekwencje badań nad antysemicką historią teologii chrześcijańskiej i propozycje konkretnych zmian w nauczaniu katolickim na temat Żydów i judaizmu. Druga rekonstruuje teologiczną koncepcję refleksji „po Auschwitz” niemieckiego teologa katolickiego Johanna Baptisty Metza.

Artykuł, oparty na dokumentacji dwóch procesów sierpniowych i oral history z okolic Pińczowa, gromadzonej przez zespół prof. Dionizjusza Czubali, stanowi rekonstrukcję realiów
ukrywania się Żydów w lasach gminy Mierzwin w powiecie jędrzejowskim. Kluczowym wydarzeniem w tej walce o przetrwanie była zimowa obława roku 1943, organizowana przez
mieszkańcow wsi Bełk zupełnie bez udziału Niemców. Wynikła ona z nieporozumień co do
narzuconego przez okupanta systemu kontroli, związanego z kategorią zakładników-zastawników-dzisiętników.

W artykule zamieszczono analizę książek i czasopism publikowanych w drugim obiegu w PRL pod względem obrazu postaw Polaków wobec Żydów w czasie okupacji niemieckiej. Omówiono kolejno teksty publicystyczne i artykuły historyczne szczególnie eksponujące pozytywne postawy Polaków, następnie te, w których najsilniej zaakcentowane są postawy negatywne, wreszcie – głosy o charakterze niejednoznacznym. Kolejna część tekstu dotyczy literatury pięknej i wspomnień, a ostatnia – dyskusji wokół „żydowskiego” numeru emigracyjnego kwartalnika „Aneks”. Analizie zostały poddane publikacje wydawane przez środowiska zróżnicowane, ale należące do głównego nurtu opozycji. Z analizy zebranego materiału źródłowego wynika, że równocześnie ujawniały się dwie tendencje: chęć afirmacji aspektów historii zakłamywanych przez komunizm oraz gotowość do poruszania trudnych tematów.

Odpowiedzialność Stepana Bandery za zbrodnie popełnione przez członków Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), partyzantów Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) i utożsamiających się z nim nacjonalistów walczących w innych formacjach była dyskutowana w debatach naukowych i instrumentalizowana w dyskursach politycznych. O ile niektórzy autorzy twierdzą, że Bandera ponosił odpowiedzialność za wszystkie zbrodnie dokonane przez OUN i UPA, o tyle inni uważają, że nie można go obarczać taką odpowiedzialnością, gdyż nie był bezpośrednio zaangażowany w ich wykonanie albo nie przebywał wtedy na Ukrainie. Autor artykułu przedstawia różne rodzaje zbrodni popełnionych z polecenia Bandery lub przez oddanych mu ukraińskich nacjonalistów i wyjaśnia, w jakim stopniu i sensie był on za nie odpowiedzialny.

Artykuł zawiera ogólny przegląd różnych aspektów żydowskiego życia religijnego, które przedstawiano na łamach nazistowskiej gadzinówki „Gazeta Żydowska”. Podejmowano je w tekstach poświęconych tematyce religijnej, w stałych rubrykach, takich jak „Tygodniowy kalendarz żydowski”, a także jako jedno z zagadnień w artykułach o charakterze historycznym, społecznym, politycznym czy ekonomicznym. Tematyka judaistyczna pojawiała się również w publikowanych w gazecie tekstach literackich, przede wszystkim w opowiadaniach i poezji.

Karol Rotgeber, kupiec i technik dentystyczny, spisywał swój pamiętnik z getta warszawskiego w ukryciu po stronie aryjskiej między kwietniem a czerwcem 1943 r. Zasadniczym kryterium wyboru prezentowanych tu fragmentów było ukazanie wątku medytacji religijnych, który przeplata się z narracją o losach autora, jego rodziny i społeczności getta warszawskiego. U Rotgebera zderzają się ze sobą dwa odrębne porządki dyskursu: plan narracji pamiętnikarskiej oraz plan modlitewno-lamentacyjny. Oba współistnieją obok siebie. Nie przenikają się, nie zachodzą na siebie, lecz przeplatają. Brakuje strefy przejściowej między jednym a drugim. Narracja pamiętnikarska jest nagle przerywana aktem strzelistym, suplikacją, skargą, wołaniem o pomoc i pomstę, wyznaniem wiary, aktem nadziei. Potem – równie nagle i bez zapowiedzi – następuje powrót do przerwanego wątku, do codzienności getta, do rejestru udręczeń i prześladowań, do konkretu i topografii, do prywatnych losów autora.

Jesienią 1941 r. do getta łódzkiego deportowano około 20 tys. Żydów z Protektoratu Czech i Moraw oraz Rzeszy. Znajdowały się wśród nich osoby w wysokim stopniu zasymilowane, w tym konwertyci. Liczna grupa katolików pochodziła z Wiednia i to im jest poświęcony ten tekst. Przyczynkiem do jego napisania stał się list kierowany do działającego przy arcybiskupstwie Wiednia Punktu Pomocy dla Niearyjskich Katolików. Wiedeńscy katolicy skupili się w getcie wokół siostry karmelitanki trzeciego zakonu Marii Reginy Fuhrman, zakładając Wspólnotę Katolików. Administracja żydowska getta przeznaczyła dla wszystkich chrześcijan
w getcie pomieszczenie do spotkań modlitewnych. Chrześcijanie zostali wysłani do ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem 9 maja 1942 r. w ramach szerokiej akcji deportacyjnej obejmującej niepracujących Żydów Zachodnioeuropejskich. Wielu z nich dobrowolnie zgłosiło się do wyjazdu, by podtrzymać więzy rodzinne lub religijne.

Autorka prezentuje fragmenty dziennika rabina Josefa Guzika z Dukli. We wstępie przybliża sylwetkę diarysty, a także tragiczne losy tamtejszej społeczności żydowskiej. Dziennik powstawał w ukryciu w latach 1943–1944. Rabin Guzik pisał go w rabinicznym języku hebrajskim, używając wyrażeń i odnośników do źródeł żydowskich mimo braku dostępu do cytowanych ksiąg. Traktował pisanie jako misję przekazania świadectwa dla potomności. Zapiski Josefa Guzika balansują między światem wewnętrznym i zewnętrznym i krążą wokół czterech osi czasu lub przestrzeni, które przeplatają się w każdej notatce. Oryginał się nie zachował,
niepełna kopia dziennika jest przechowywana w Yad Vashem.

Publikowany tekst składa się z dwóch części: w pierwszej przedstawiono biograϐię rabina Josefa Lejba Gelerntera. Od 1931 r. Gelernter był rabinem w Skępem, potem traϐił do getta warszawskiego, gdzie angażował się w organizowanie opieki społecznej dla ortodoksyjnych uchodźców i przesiedleńców. W drugiej części zamieszczono trzy teksty źródłowe: relację o wygnaniu Żydów ze Skępego w 1939 r. oraz szczególnej roli, jaką Gelernter odgrywał w swojej społeczności; sprawozdanie Gelerntera dotyczące problemu koszerności wśród uchodźców do getta warszawskiego oraz przypisywaną mu odezwę na temat zaniedbania obyczajów pogrzebowych w dzielnicy zamkniętej.

Autor omawia działalność podziemnego sądownictwa wojskowego na przykładzie materiałów Wojskowego Sądu Specjalnego przy Komendzie Głównej Armii Krajowej, przechowywanych w Archiwum Akt Nowych. Osądzano tam przestępstwa popełnione przez żołnierzy ZWZ-AK, a także te wymierzone w konspirację. Tutaj prezentowane są sprawy sądowe dotyczące agentów i współpracowników policji niemieckiej działających przeciwko Żydom. Dokumentacja omawianych spraw zawiera: akt oskarżenia, protokół rozprawy wraz z wyrokiem oraz zlecenie likwidacji. Do każdego aktu oskarżenia dołączono obszerny materiał dowodowy, obejmujący doniesienia i rozpracowania różnych komórek konspiracyjnych. Artykuł ujawnia nieznane przypadki postępowań sądowych dotyczących przestępstw przeciwko Żydom, pozwala też przyjrzeć się procedurom i funkcjonowaniu konspiracyjnego sądownictwa

Jedyną potwierdzoną oϐiarą śmiertelną pogromu krakowskiego, do którego doszło 11 sierpnia 1945 r., była Róża Berger. Kobieta zginęła we własnym mieszkaniu przy pl. Wolnica 4. O śmierci Berger donosiła ówczesna prasa, ale bliższe okoliczności tej zbrodni pozostały do dziś niewyjaśnione. Nowe światło na te wydarzenia rzuca teczka z aktami śledztwa wszczętego jeszcze w sierpniu 1945 r. przeciwko milicjantowi z II Komisariatu MO w Krakowie. Dokumenty te nie tylko dostarczają szczegółowych informacji o okolicznościach, w jakich zginęła Róża Berger, lecz także umożliwiają rekonstrukcję atmosfery pogromu panującej w najbliższym otoczeniu kamienicy, w której dokonano zabójstwa. Odnaleziona dokumentacja, uzupełniona informacjami pochodzącymi z innych teczek archiwalnych, pozwala też na zarysowanie zbiorowego portretu milicjantów służących w komisariacie MO oddalonym o 80 m od miejsca zbrodni.

Autorka artykułu podejmuje problem neosemantyzmów Zagłady preliminaryjnie, na podstawie rozważań dotyczących nazistowskiego kryptonimu akcji „Erntefest” (3–4 listopada 1943 r.). Są to rozważania ϐilologiczne (etymologia, metafora, odniesienie do LTI), komparatystyczne (perspektywa polska i niemiecka), a kontekstowo także historyczne i antropologiczne (kategoria święta i świętowania). Autorka jest zdania, że w samym kryptonimie tkwi
niejako instrukcja zastosowania, ludobójcza praktyka.

Wiele analiz wpływu, jaki Zagłada wywarła na żydowską teologię, podkreśla wymiar braku kontynuacji – w tym ujęciu Zagłada jako wydarzenie bez precedensu postawiła przed żydowską teologią nowe pytania i równocześnie radykalnie zakwestionowała tradycyjne odpowiedzi. Powstałe w czasie wojny pisma ortodoksyjnych rabinów, którzy byli świadkami oraz ofiarami narastających represji, stanowią fascynujący materiał źródłowy, a jego analiza pozwala nakreślić obraz przeobrażeń żydowskiej teologii w odpowiedzi na Holokaust. Autorka przedstawia w artykule interpretację wojennych kazań rabina Szlomy Zalmana Unsdorfera, kładąc nacisk na to, w jak wielu wymiarach myśl Unsdorfera stanowi kontynuację wybranych wątków tradycji rabinicznej i w jaki sposób wpisuje się ona raczej
w ramy tradycyjnych żydowskich odpowiedzi teologicznych na historyczne katastrofy, niż
poza nie wykracza.

Na początku stycznia 1942 r. do Grabowa, niewielkiej miejscowości w rejencji łódzkiej Kraju Warty, dotarli uciekinierzy z pobliskiego obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. W tym czasie niemieccy naziści przeprowadzali kolejno likwidację okolicznych gett, a ich mieszkańców deportowali i mordowali w Chełmnie. Ocalali z obozu spotkali się w Grabowie z miejscowym rabinem i dali mu świadectwo na temat zbrodni, której byli świadkami. Rabin niemal natychmiast postanowił wysłać list z ostrzeżeniami przed deportacjami do swoich bliskich, a w jego domu uciekinierzy przekazali mieszkańcom Grabowa tragiczne wieści. Następnego dnia rabin napisał kolejny list, wiadomości zaczęli też wysyłać mieszkańcy Grabowa, tym samym informacje o masowej zbrodni zataczały coraz szersze kręgi. Wiele wskazuje na to, że inicjatywa podjęta przez grabowskiego rabina mogła być pierwszą zorganizowaną próbą ostrzeżenia Żydów uwięzionych w gettach w rejencji łódzkiej Kraju Warty przed nadciągającą Zagładą, a on sam odegrał znaczącą rolę w łańcuchu przekazywania informacji na temat zbrodni dokonywanej w leżącym nieopodal obozie w Chełmnie nad Nerem. Jego aktywność polegająca na rozpowszechnianiu wieści na temat celu deportacji utrudniała pracę niemieckim oprawcom, a ofiarom pozwoliła zweryϐikować zapewnienia Niemców o wysyłkach do pracy i poznać faktyczny los wysyłanych do Chełmna

Autorka wskazuje na znaczenie serbskiego miasta Šabac w badaniach nad Holokaustem (zarówno w Serbii, jak i w Europie). W tym celu na podstawie artykułów i książek naukowych dostępnych w języku serbskim dokonuje rekonstrukcji wydarzeń związanych z tragicznym losem żydowskich uciekinierów z Europy Środkowej oraz żydowskich mieszkańców Šabaca. Do tego serbskiego miasta bowiem zostali we wrześniu 1940 r. przyjęci emigranci z Europy Środkowej, których podczas podróży do Palestyny zatrzymano na trójgraniczu bułgarsko-rumuńsko-serbskim (tzw. transport Kladovo), a następnie w wyniku niemieckich akcji odwetowych w październiku 1941 r. wraz z żydowskimi mieszkańcami Šabaca stracono.

W artykule zostało omówione stanowisko Kościoła katolickiego w Polsce wobec problematyki żydowskiej po drugiej wojnie światowej. Analiza dotyczyła zawartości wybranych tekstów opublikowanych w prasie katolickiej, które poddano cenzurze. Autorka przeanalizowała teksty zachowane przez urzędy cenzury oraz ogólny wydźwięk zamieszczanych w prasie katolickiej artykułów poświęconych tematyce żydowskiej. Ważną częścią prezentowanego tekstu jest także charakterystyka zagadnień żydowskich w prasie katolickiej, które były dostępne publicznie.

Artykuł przedstawia w zarysie proces destrukcji cmentarzy żydowskich na terenach obecnej Polski w okresie drugiej wojny światowej (w odniesieniu do części kraju znajdujących się przed wojną w granicach Niemiec – od 1933 r.), z uwzględnieniem zniszczeń dokonanych wskutek operacji militarnych, działań władz okupacyjnych bądź ludności cywilnej. Zasygnalizowano również losy cmentarzy żydowskich w latach powojennych.

Tuż po wojnie ważną kwestią zarówno dla ocalałych Żydów, jak i nieżydowskich mieszkańców miasteczek, a także dla powoli stabilizujących się struktur władzy były zagadnienia związane z mieniem przedwojennych żydowskich gmin wyznaniowych. O ile pozostawione lub sprzedane nieruchomości prywatne Żydów szybko znalazły nowych mieszkańców czy użytkowników i wtopiły się w tkankę miejską, nieruchomości gmin wyznaniowych – synagogi, cmentarze, mykwy – były i są dużo bardziej widocznymi znakami niegdyś wielowyznaniowej społeczności miast. Analizując dokumenty Departamentu Wyznaniowego Ministerstwa
Administracji Publicznej oraz dokumenty Wydziału Prawnego Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, autorka opisuje drogę urzędową przekazywania nieruchomości, rodzaje wydawanych decyzji i stosunki między instytucjami życia żydowskiego a administracją centralną i lokalną.

Odwołując się do szerokiej gamy praktyk upamiętniających (przemówienia polityków i biskupów, wystawa muzealna, pomniki, artykuły prasowe, ceremonie upamiętniające), autorka artykułu analizuje upamiętnianie ratowania w Polsce jako nacjonalistyczną narrację o heroicznej oϐierze, zrealizowaną najpełniej w ϐirmowanym przez państwo kulcie rodziny Ulmów.
Ulmowie, jako kandydaci na świętych Kościoła katolickiego, przedstawiani jako postaci reprezentatywne dla polskich postaw wobec Zagłady, stali się ikoną ultrakonserwatywnego, prawicowego modelu polskości. Narracja o niesieniu pomocy w kategoriach chrześcijańskiego męczeństwa nasyca polską śmierć symbolicznym znaczeniem, którego odmawia się Żydom,
i ustanawia Polaków jako oϐiary najwyższej próby. Ten sposób upamiętniania, przejawiający się zdolnością opłakiwania wyłącznie własnych, etnicznie określonych oϐiar, stanowi, jak dowodzi autorka, powrót do wieloletniej rywalizacji w cierpieniu.

W czasie drugiej wojny światowej częściowej lub całkowitej destrukcji uległa struktura urbanistyczna oraz tkanka architektoniczna wielu dzielnic żydowskich w Polsce i w innych krajach europejskich. Po 1989 r. w ramach działań na rzecz przywracania pamięci o wymordowanych Żydach zaczęto podejmować działania ukierunkowane z jednej strony na restaurację zabudowy dawnych dzielnic żydowskich celem wykorzystania ich jako elementu oferty turystycznej, z drugiej zaś – niekomercyjne projekty artystyczne i edukacyjne służące upamiętnianiu. W prezentowanym artykule zagadnienia te stanowią tło dla przedstawienia powojennych dziejów lubelskiej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu obejmujących zniszczenie historycznej zabudowy w latach 1942–1954, realizację nowej struktury przestrzenno-urbanistycznej w 1954 r. oraz podejmowane – począwszy od lat osiemdziesiątych – działania upamiętniające lubelskich Żydów i Zagładę w przestrzeni dawnej dzielnicy

Opowieść o niewinności. Kategoria świadka Zagłady w kulturze polskiej (1942–2015), red. Maryla Hopfinger i Tomasz Żukowski, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2018, 581 s. Lata czterdzieste. Początki polskiej narracji o Zagładzie, red. Maryla Hopfinger i Tomasz Żukowski, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2019, 299 s.