Postawy i zachowania Polaków wobec Żydów w czasie okupacji niemieckiej w publikacjach drugiego obiegu w PRL
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 15 (2019), strony: 168-218
Data publikacji: 2019-12-20
Abstrakt
W artykule zamieszczono analizę książek i czasopism publikowanych w drugim obiegu w PRL pod względem obrazu postaw Polaków wobec Żydów w czasie okupacji niemieckiej. Omówiono kolejno teksty publicystyczne i artykuły historyczne szczególnie eksponujące pozytywne postawy Polaków, następnie te, w których najsilniej zaakcentowane są postawy negatywne, wreszcie – głosy o charakterze niejednoznacznym. Kolejna część tekstu dotyczy literatury pięknej i wspomnień, a ostatnia – dyskusji wokół „żydowskiego” numeru emigracyjnego kwartalnika „Aneks”. Analizie zostały poddane publikacje wydawane przez środowiska zróżnicowane, ale należące do głównego nurtu opozycji. Z analizy zebranego materiału źródłowego wynika, że równocześnie ujawniały się dwie tendencje: chęć afirmacji aspektów historii zakłamywanych przez komunizm oraz gotowość do poruszania trudnych tematów.
Słowa kluczowe
Zagłada, opozycja w PRL, drugi obieg wydawniczy, stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej, postawy, pomoc, Sprawiedliwi, szantaż, szmalcownictwo, obojętność, bierność
Bibliografia
Źródła / Sources
Albert Andrzej [Wojciech Roszkowski], Najnowsza historia Polski, Warszawa: Krąg, 1983.
„Aneks. Kwartalnik polityczny” 1986, nr 41/42: „Żydzi jako polski problem”.
Bartoszewski Władysław, Los Żydów Warszawy 1939–1943, Warszawa: Międzyzakładowa Struktura „Solidarności”, 1985, s. 20.
„Biuletyn Dolnośląski” 1980, nr 11.
Blady-Szwajger Adina, Świadectwo, Łódź: „Solidarność Walcząca”, 1987.
Blady-Szwajger Adina, Wspomnienia lekarki, Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza, 1989.
Błoński Jan, Biedni Polacy patrzą na getto, „Tygodnik Powszechny” 1987, nr 2.
Brandys Marian, Moje przygody z historią, Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza, 1981.
Cywiński Bohdan, Stosunki polsko-żydowskie i opozycja lat siedemdziesiątych w PRL, „Głos” 1985, nr 44.
Iranek-Osmecki Kazimierz, Kto ratuje jedno życie… Polacy i Żydzi 1939–1945, Warszawa: Krąg, 1981.
Iść po słonecznej stronie. Z rozmowy z Markiem Edelmanem w 40-tą rocznicę wybuchu powstania w getcie, „Tygodnik Mazowsze” 1983, nr 46.
Jeż Rafał [Wiesław Wodecki], Jeszcze o filmie „Shoah”, „Obecność” 1983, nr 13.
Kainer Abel [Stanisław Krajewski], Polacy wobec Żydów w czasie wojny, „Tygodnik Mazowsze” 1985, nr 128.
Kainer Abel [Stanisław Krajewski], Stosunki polsko-żydowskie, „Spotkania” 1985, nr 29/30.
Kainer Abel [Stanisław Krajewski], Żydzi a komunizm, „Krytyka. Kwartalnik polityczny” 1983, nr 15.
Kaźmierczak Cezary, Przeciw filosemitom, „KOS” 1988, nr 6.
Kołakowski Leszek, Kłopoty z socjalizmem, Kraków: Rota, 1983.
Kozłowski Maciej, Zrozumieć, „Ognisko” 1986, nr 25.
Krall Hanna, Sublokatorka, Kraków: Oficyna Literacka, 1985.
Kulerski Wiktor, Jacy jesteśmy… Jakże daleko leży Marly…, „Krytyka. Kwartalnik polityczny” 1986, nr 21.
Kulerski Wiktor, Marsz, „Krytyka. Kwartanik polityczny” 1983, nr 15.
Kulerski Wiktor, Na marginesie „żydowskiego” numeru „Aneksu”, „Krytyka. Kwartalnik polityczny” 1988, nr 2.
Kulerski Wiktor, Zatruta dusza narodu (wobec antysemityzmu), „Krytyka. Kwartalnik polityczny” 1987, nr 25.
Kurek-Lesik Ewa, Udział żeńskich zgromadzeń zakonnych w akcji ratowania dzieci żydowskich w Polsce w latach 1939–1945, „Spotkania” 1985, nr 29/30.
Kuroń Jacek, O filmie „Shoah” „Tygodnik Mazowsze” 1985, nr 145.
Lasecka Julia [Krystyna Starczewska], Czuję się obrażona, „KOS”, 17 XI 1985, nr 84.
Leski Marek [Ryszard Legutko], Glossa do „Żydów Polskich” Normana Daviesa, „Arka” 1985, nr 10.
Lipski Jan Józef, Dwie ojczyzny – dwa patriotyzmy (uwagi o megalomanii narodowej i ksenofobii Polaków), Kraków: Resura, 1981.
Lipski Jan Józef, PPN o problemie „Polacy–Żydzi”, „Głos” 1979, nr 7.
Lipski Jan Józef, Żydzi polscy, „Obecność” 1983, nr 4.
Mackiewicz Józef, Ponary, Katyń, Warszawa: Los, 1985.
Michnik Adam, Białe plamy, Gdańsk: Wiatr od Morza, 1988.
Michnik Adam, Uparta pokusa prawdy (wobec ????ilosemityzmu), „Krytyka. Kwartalnik polityczny” 1987, nr 25.
Mój normalny głos (z Hanną Krall rozmawia Ewa Polak), „Arka” 1986, nr 15.
Niesiołowski Stefan, Kwiecień i lipiec, „Spotkania” 1985, nr 29/30.
Osęka Andrzej, Aktualność tego tematu, „Kultura Niezależna” 1987, nr 29.
Osęka Andrzej, Nie ma miejsca na niewinność, „Kultura Niezależna” 1987, nr 38.
Pilch Antoni, Powstanie i dzieje polskiego oddziału partyzanckiego w obwodzie stołpeckim, „Spotkania” 1983, nr 21/22.
Przeciw antysemityzmowi 1936–2009, t. 1–3, wstęp, wybór i oprac. Adam Michnik, Kraków: Universitas, 2010.
Pisarek Teresa, „Shoah” i „myśl niezależna”, „Obecność” 1986, nr 14.
Rymkiewicz Jarosław Marek, Umschlagplatz, Warszawa: Niezależna O????icyna Wydawnicza, 1988.
Scharf Rafael – Szczypiorski Andrzej, Polacy i Żydzi – podsumowanie dyskusji, „Kultura” (Paryż) 1979, nr 11.
Shahak Israel, Normalność w nieludzkim świecie, „Kurs” 1987, nr 27.
Stanisławski Andrzej [Stanisław Michalkiewicz], Shoah, czy może „romantyzm rewolucyjny”, „Kurs” 1986, nr 18.
Martyna Grądzka-Rejak, Jan Olaszek, Postawy i zachowania Polaków wobec Żydów… 215
Strzembosz Tomasz, Refleksje o Polsce i podziemiu, Lublin: Biblioteka Spotkań, 1987.
„Sublokatorka” po latach. Z Hanną Krall rozmawiają Elżbieta Janicka i Joanna Tokarska-Bakir. Warszawa, 28 lutego i 8 marca 2013 roku, „Studia Litteraria et Historica” 2013, nr 2.
Szac-Wajnkranc Noemi, Przeminęło z ogniem. Pamiętnik, Warszawa: „Myśl”, 1988.
Szczypiorski Andrzej, Początek, Warszawa: Przedświt, 1986.
Szczypiorski Andrzej, Polacy i Żydzi, „Kurs” 1983, nr 2.
Szczypiorski Andrzej, Skończyły się te dzieje smutne i piękne…, „Kultura Niezależna” 1987, nr 29, s. 7.
T.S., Polski antysemityzm, „Spotkania” 1985, nr 29/30.
Taki Tadeusz [Wojciech Arkuszewski], „Polacy–Żydzi”, PPN, J.J. Lipski i antysemici, „Głos” 1979, nr 8/9.
W.W. [Wiesław Walendziak], Żydzi, Polacy, antysemityzm, „Polityka Polska” 1984, nr 6.
Warszawski Dawid [Konstanty Gebert], Dlaczego nie poszliśmy na „Shoah”, „KOS”, 12 I 1986, nr 87.
Warszawski Dawid [Konstanty Gebert], Historia i fałszerze, „KOS”, 19 V 1985, nr 75.
Warszawski Dawid [Konstanty Gebert], Shoah. Świadek historii, świadek oskarżenia, „KOS”, 3 XI 1985, nr 83.
Wójcik Agnieszka [Elżbieta Morawiec], Antysemityzm i antypolonizm, „Kultura Niezależna” 1988, nr 38.
Zaborowski Jacek [Janusz Bazydło], Sprawy Żydów czy antysemityzm, „Spotkania” 1977, nr 1.
Załęski Jan [Krzysztof Turlejski], O „Shoah” raz jeszcze, „KOS”, 12 I 1986, nr 87.
Zespół Problemowy PPN, [polemika], „Głos” 1979, nr 7.
Zespół Problemowy PPN, Polacy–Żydzi [w:] Polskie Porozumienie Niepodległościowe. Wybór tekstów, Londyn: Polonia, 1989.
Ziemian Józef, Papierosiarze z placu Trzech Krzyży, Łódź: „Solidarność Walcząca”, 1986.
Zimand Roman, Piołun i popiół (czy Polacy i Żydzi wzajem się nienawidzą), Warszawa: Pokolenie, 1987.
Żydzi jako polski problem, Warszawa: Wydawnictwo Prawno-Polityczne, 1986.
Literatura przedmiotu / Secondary sources
Aleksiun Natalia, Polska i zagraniczna historiografia na temat stosunków polsko-żydowskich w okresie drugiej wojny światowej, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2005, nr 1.
Alfabet Bartoszewskiego, „Tygodnik Powszechny” 2007, nr 7.
…bardzo dawno temu, mniej więcej w zeszły piątek… Jan Tomasz Gross w rozmowie z Aleksandrą Pawlicką, Warszawa: Grupa Wydawnicza Foksal, 2018.
Błażejowska Justyna, Papierowa rewolucja. Z dziejów drugiego obiegu wydawniczego w Polsce 1976–1989/1990, Warszawa: IPN, 2010.
Błoński Jan, Miłosz Czesław, Turowicz Jerzy, Jerzy Edelman Jerzy, Ludzkość, która zostaje: „Campo di Fiori” po pięćdziesięciu latach, „Tygodnik Powszechny” 2005, nr 18.
Budzyński Józef, Echa wielkiej poezji w perspektywie historycznej recepcji – na przykładzie dwóch wierszy: Norwida „Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie…” i Miłosza „Campo di Fiori” (konspekt), „Język, Szkoła, Religia” 2008, t. 4.
Buryła Sławomir, Opisać Zagładę. Holocaust w twórczości Henryka Grynberga, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2014.
Dabert Dobrochna, Między wizją a spełnieniem. Pro????ile ideowe i artystyczne czasopism literackich w drugim obiegu wydawniczym 1982–1989, Poznań 2014.
Doucette Siobhan, Books Are Weapons. The Polish Opposition Press and the Overthrow of Communism, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2018.
Doucette Siobhan, The Uses of History by the Polish Democratic Opposition in the 1970s (referat wygłoszony na ASEEES Convention w Filadelfii 19 XI 2015 [www.academia. edu]).
Drugi obieg w PRL na tle samizdatu w państwach bloku sowieckiego po 1956 roku, red. Przemysław Gasztold-Seń, Natalia Jarska, Jan Olaszek, Warszawa: IPN, 2016.
Duplicator Underground. The independent publishing industry in communist Poland,
–1989, red. Paweł Sowiński, Gwido Zlatkes, Ann M. Frenkel, Bloomington: Indiana University Press, 2016.
Dybciak Krzysztof, Kilka myśli o Janie Błońskim, „Teksty Drugie” 2015, nr 1.
Forecki Piotr, Od „Shoah” do „Strachu”. Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2010.
Friszke Andrzej, Czasopisma „drugiego obiegu” [w:] Czasopisma społeczno-kulturalne w okresie PRL, red. Urszula Jakubowska, Warszawa: Fundacja Akademia Humanistyczna i Wydawnictwo IBL PAN, 2011.
Gapski Henryk, Władysław Bartoszewski, historyk czasu teraźniejszego [w:] Władysław Bartoszewski. Doktor honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, red. Beata Górka, Lublin: KUL, 2008.
Głowacka Dorota, Współ-pamięć, pamięć „negatywna” i dylematy przekładu w „wycinkach” z Shoah Claude’a Lanzmanna, „Teksty Drugie” 2016, nr 6.
Głowiński Michał, Esej Błońskiego po latach, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2006, nr 2.
Grabowski Jan, Ratowanie Żydów za pieniądze: przemysł pomocy, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4.
Jan Błoński… i literatura XX wieku, red. Ryszard Nycz, Małgorzata Sugiera, Kraków: Universitas, 2002.
Kobylarz Renata, Walka o pamięć. Polityczne aspekty obchodów rocznicy powstania w getcie warszawskim 1944–1989, Warszawa: IPN, 2009.
Krakowski Shmuel, The Holocaust of Polish Jewry in Polish Historiography and Polish Emigre
Circles [w:] The Holocaust of Polish Jewry in Jewish Historiography, The Historiography of the Holocaust Period: Proceedings of the Fifth Yad Vashem International
Conference, March 1983, red. Shlomo Netzer, Israel Gutman, Jerusalem: Yad Vashem, 1988.
Krupa Bartłomiej, Opowiedzieć Zagładę. Polska proza i historiogra????ia wobec Holocaustu (1987–2003), Kraków: Universitas, 2013.
Krupowies Walentyna, Prawda literatury faktu a prawda literackiego świadectwa (Chaim Grade – Józef Mackiewicz – Czesław Miłosz), „Conversatoria Litteraria. Międzynarodowy rocznik naukowy” 2016, R. 10.
Kto był kim w drugim obiegu? Słownik pseudonimów, red. Dobrosława Świerczyńska, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 1995.
Libionka Dariusz, Polskie piśmiennictwo na temat zorganizowanej i indywidualnej pomocy Żydom (1945–2008), „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4.
Libionka Dariusz, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. Andrzej Żbikowski, Warszawa: IPN, 2006.
Mikołajczyk Magdalena, Jak się pisało o historii… Problemy polityczne powojennej Polski w publikacjach drugiego obiegu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, Kraków: Księgarnia Akademicka, 1998.
Motyka Grzegorz, Mniejszości narodowe w PRL w badaniach historycznych po 1989 r. [w:] Internacjonalizm czy…? Działania organów bezpieczeństwa państw komunistycznych wobec mniejszości narodowych (1944–1989), red. Joanna Hytrek-Hryciuk,
Grzegorz Strauchold, Jarosław Syrnyk, Warszawa–Wrocław: IPN, 2011.
Olaszek Jan, Podziemne dziennikarstwo. Funkcjonowanie głównych pism informacyjnych podziemnej „Solidarności” w Warszawie w latach 1980–1989, Warszawa: IPN, 2018.
Olaszek Jan, Przed „Sąsiadami” był „Aneks” [w:] idem, Przeciw PRL. Szkice z dziejów opozycji demokratycznej, Warszawa: Trzecia Strona, 2017.
Olaszek Jan, Rewolucja powielaczy. Niezależny ruch wydawniczy w Polsce 1976‒1989, Warszawa: Trzecia Strona, 2015.
Osiński Zbigniew, Najnowsza historia Polski w publikacjach „drugiego obiegu” w latach 1980‒1981 [w:] Lektury pokoleniowe i ponadpokoleniowe. Z zagadnień recepcji, red. Irena Socha, Katowice: Wydawnictwo UŚ, 2012.
Peters Florian, Pamięć o drugiej wojnie światowej w polskich publikacjach drugoobiegowych lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych [w:] Czas bibuły, t. 2: Mechanizmy, ludzie, idee, red. Roman Wróblewski, Wrocław: Oficyna Wydawnicza Atut i Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, 2013.
Peters Florian, Revolution der Erinnerung der Zweite Weltkrieg in der Geschichtskultur des spä tsozialistischen Polen 1976–1989, Berlin: Ch. Links Verlag, 2016.
Puławski Adam, Wobec „niespotykanego w dziejach mordu”. Rząd RP na uchodźstwie, Delegatura Rządu RP na Kraj, AK a eksterminacja ludności żydowskiej od „wielkiej akcji” do powstania w getcie warszawskim, Chełm: Stowarzyszenie Rocznik Chełmski, 2018.
Quercioli Mincer Laura, Dwa wiersze z Szeolu: zagłada Żydów w okupacyjnych tekstach
Czesława Miłosza [w:] Rodzinny świat Czesława Miłosza, red. Tomasz Bilczewski, Luigi Marinelli, Monika Woźniak, Kraków: Wydawnictwo UJ.
Rączy Elżbieta, Historiografia polska przełomu XX/XXI stulecia wobec Zagłady Żydów oraz
stosunków polsko-żydowskich. Zarys problematyki, „Białostockie Teki Historyczne” 2017, nr 15.
Represje za pomoc Żydom na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, red. Martyna Grądzka-Rejak, Aleksandra Namysło, Warszawa: IPN, 2019.
Rosner Anna M., Obraz społeczności ocalałych w Centralnej Kartotece Wydziału Ewidencji i Statystyki CKŻP, Warszawa: ŻIH, 2018.
Siekierski Stanisław, Drugi obieg. Uwagi o przyczynach powstania i społecznych funkcjach [w:] Piśmiennictwo – systemy kontroli ‒ obiegi alternatywne, t. 2, red. Janusz Kostecki,
Alina Brodzka, Warszawa: Biblioteka Narodowa, 1992.
Sowiński Paweł, Zakazana książka. Uczestnicy drugiego obiegu 1977‒1989, Warszawa: ISP PAN, 2011.
Stankowski Albert, Weiser Piotr, Demograficzne skutki Holokaustu [w:] Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. Feliks Tych, Monika Adamczyk-Garbowska, Lublin: Wydawnictwo UMCS, [Warszawa:] ŻIH, 2012.
Szarota Tomasz, Karuzela na Placu Krasińskich. Studia i szkice z lat wojny i okupacji, Warszawa: Rytm, 2007.
Szczepański Tomasz, Mniejszości narodowe w myśli politycznej opozycji polskiej w latach
–1989, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2008.
Tomaszewski Jerzy, Historiografia polska o Zagładzie, „Biuletyn ŻIH” 2000, nr 2.
Tomczok Marta, Zatrucie. Piołun i popiół… trzydzieści lat później, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.
Żbikowski Andrzej, Antysemityzm, szmalcownictwo, współpraca z Niemcami a stosunki polsko-żydowskie pod okupacją niemiecką [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. Andrzej Żbikowski, Warszawa: IPN, 2006.
Żukowski Tomasz, Wielki retusz. Jak zapomnieliśmy, że Polacy zabijali Żydów, Warszawa: Wielka Litera, 2018.
Żukowski Tomasz, Wytwarzanie „winy obojętności” oraz kategorii „obojętnego świadka” na przykładzie artykułu Jana Błońskiego „Biedni Polacy patrzą na getto”, „Studia Litteraria et Historica” 2013, nr 2.
Licencja
Copyright (c) 2019 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Martyna Grądzka-Rejak, „Od dłuższego czasu straciłem wszelki kontakt z żydami i żydostwem”. Neofici w okupowanym Krakowie w świetle materiałów Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Martyna Grądzka-Rejak, Zoë Waxman, Kobiety Holocaustu , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Jan Olaszek, Żydzi i armia Andersa. Przypadek Romana Zimanda , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 20 (2024)
- Martyna Grądzka-Rejak, Joanna Sliwa, Jewish Childhood in Kraków: A Microhistory of the Holocaust , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 20 (2024)