English
Polish
Matys Gelman – nieznany przywódca nieznanego ruchu chasydzkiego w czasie Zagłady
Havi Dreifuss
havi@tauex.tau.ac.il BiogramHistoryczka, na Wydziale Historii Żydów Uniwersytetu Telawiwskiego (TAU) kieruje Instytutem Historii Żydów Polskich i Stosunków Izrael– Polska oraz Centrum Badań nad Holokaustem w Polsce w Międzynarodowym Instytucie Badań nad Holokaustem Yad Vashem. Jej badania nad Zagładą w Europie Wschodniej dotyczą różnych aspektów życia codziennego, w tym relacji między Żydami a Polakami, życia religijnego w świetle Holokaustu, egzystencji Żydów w obliczu eksterminacji.
https://orcid.org/0000-0002-8171-6451
Uniwersytet Telawiwski
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 15 (2019), strony: 23-61
Data publikacji: 2020-11-20 — Zaktualizowany 2019-12-20
Abstrakt
Artykuł ukazuje nieznaną ważną postać żydowskich ruchów młodzieżowych – Matysa Gelmana (Wienera), pełniącego funkcję komendanta (przywódcy młodzieży ortodoksyjnej) przed wojną i w czasie Holokaustu. Opierając się na różnych źródłach, autorka śledzi jego młodzieńcze lata w Wiedniu, to, w jaki sposób związał się z dworem rabina Gurrera, oraz jego rozwój jako jednego z najwybitniejszych komendantów w okresie międzywojennym. Przedstawia także jego rolę w organizowaniu tajnych grup, które podtrzymywały życie chasydzkie podczas Zagłady, jego spostrzeżenia na temat okupacji niemieckiej i inspirację, którą dał wielu innym młodym ortodoksyjnym Żydom w czasie wojny
Słowa kluczowe
Matys Gelman, ruchy młodzieżowe, życie religijne
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Archiwum Yad Vashem (AYV) O.33/1609, Dziennik rabina Josefa Guzika O.3/3185, Relacja Ozera Grundmana
Yad Vashem, Sala Imion nr 206601, Matitjahu Gelman, formularz świadectwa
Ganzach Kidusz ha-Szem Chasydzi Ger 9.2 (Wolf Kibel), Rabi Mosze Prager, Relacje, t. 64 Mosze Prager, Działalność i pisma, t. 72 Zagłada, Reakcje żydowskie:typy, t. 50 typy, t. 50
International Tracing Service w Arolsen (ITS) section 1.1.2.1., ϐiles 07, 117–118
Jerusalem College, Ha-Merkaz le-cheker ha-Szoa baza danych „Korot ha-Szoa bi-mewoot la-sifrut ha-rabanit”
Źródła publikowane / Published sources
Ajlenberg Chana, Hitnagdut ruchanit be-geto Lodz, „Zachor” 746 [1986], nr 8.
Alter Pinchas Menachem, Ocar draszot we-maamarim, cz. 3, Jeruszalaim: Hocaat Pnej Menachem, 774 [2014].
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 29: Pisma Emanuela
Ringelbluma z getta, oprac. Joanna Nalewajko-Kulikov, Warszawa: ŻIH, 2018.
Ben-Majmon Mosze, Miszne Tora: sefer ha-mada, Halachot Jesodej Tora.
Chelek Jehuda, Be-Emunato Ichje.
Dojczer Mordechaj, Ha-Nerot sze-lo nichbu: niϔlaot ha-Szem be-toch aϔilat ha-Szoa, Bnej Brak: Ganzach Kidusz ha-Szem, 773 [2013].
Dubinski D., Daf szel sϔina: mul ha-ejma be-awotot he-chawura he-chasidit, Bnej Brak: M.D. Paluch, 760 [2000].
Fridenzon Josef, Chasidiszer untergrunt in Szidlowce [w:] Szidlowcer Jizkor Buch, red. Barel Koen, New York: Szidlowcer Landsmanszaft, 734 [1974].
Fridenzon Josef, Machteret chasidit be-Szidlowce, „Zachor” 741 [1981], nr 1
Fridman Mosze, Sefer de’at Mosze, Jeruszalaim: Dfus J.A. Itach, 707 [1947].
Grundman Ozer, Melech ozer we-somech, Bnej Brak: O. Grundman, 763 [2003].
Guterman Icchak, Parnasot be-zman ha-geto: keta me-ha-chajim ha-ruchanijim be-geto
Opata [w:] Opat: Sefer zikaron la-ir we-am Israel, red. Cwi Jesziw, Tel Awiw: Jocej
Opat be-Israel, Arcot ha-Brit, Kanada, Brazil we-chulej, 726 [1966].
Huberband Szimon, Kidusz ha-Szem, Tel Awiw: Zachor, 729 [1969].
Junger socjalistiszer szrajber fun Wien wert a hejser chasid un kumt-on als talmid in der
lubliner jesziwe, „Unzer Ekspres”, 15 III 1934, nr 62B.
Kernbeiser Israel Mosze, Sefer zichron Israel Mosze, Tel Awiw: Machon Pri Gidulim, 750 [1990].
Kibel Zeew, Ha-Sne ejneno ochel, t. 2, Bnej Brak: Machon Zecher Naftali, 749 [1989].
Knoblewic Mordechaj Pesach, Jemej meguraj: pirkej zichronot [me-ocro szel ha-Raw heChasid raw Barel Ciszinski zichrono li-wracha] ni-jemej kedem be-Gur we-chacar ha-kodesz be-tifarta, Bnej Brak: Icchak Meir Knoblewic, 777 [2017].
Lew Baruch, Tichjena ha-acamot ha-ele: sipurej gwurat nefesz szel Jehudim bnej zmanejnu, Bnej Brak: Ganzach Kidusz ha-Szem, 758 [1998].
Londoner Efraim, Ha-Emet ha-historit al lochamej Kidusz ha-Szem be-getaot, „Bejt Jaakow” 121/122.
Relacje / Testimonies
Jehoszua Blau, wywiad przeprowadzony przez autorkę, 16 XI 2017 r.
Literatura przedmiotu / Bibliography of the topic
Arad Icchak, Miwca Reinhardt: Belżec, Sobibor, Treblinka, Tel Awiw 1987 (wyd. anglojęzyczne: Yitzhak Arad, Bełżec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhardt Death
Camps, Bloomington: Indiana University Press, 1999).
Arad Icchak, Wilna ha-jehudit be-maawak u-we-kilijon, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1976.
Asaf Dawid, Kawod Elokim hester dawar: perek nosaf be-historiograϔia ha-ortodoksit szel chasidut Erec Israel, „Katedra” 753 [1993], nr 68 (tamuz).
Bartal Israel, True Knowledge and Wisdom: On Orthodox Historiography, „Studies in Contemporary Jewry” 1994, t. 10.
Bender Sara, Lodz: achron ha-getaot be-Polin, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 765 [2005].
Bender Sara, Mul mawet orew: Jehudej Bialistok be-milchemet ha-olam ha-sznija, 1939–1943, Tel Awiw: Am Owed, 1997 (wyd. anglojęzyczne: The Jews of Białystok during
World War II and the Holocaust, tłum. Yaffa Murciano, Waltham, MA: Brandeis University Press, 2008).
Benisz Chajim Pinchas, Isz lahawa: dmut dioknu u-masechat chajaw ha-muϔlea szel saridha-kawszanim ha-raw Szimon Benisz, zichrono li-wracha, Bnej Brak: nakładem autora, 775 [2015
Ben-Sasson [Dreifuss] Havi, Historiograϔia ultraortodoksyjna i Holokaust – Mosze Prager jako studium przypadku [w:] Duchowość żydowska w Polsce, red. Michał Galas, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2000.
Ben-Sasson [Dreifuss] Havi, L’historiographie orthodoxe et la Shoah: ses repercussions dans le monde universitaire, „Revue d’histoire de la Shoah”, styczeń–czerwiec 2008, t. 188.
Berman M., Me-Afela le-ora: sipur chajim lo jeamen al sz-nakam bi-mewakszej reeto. Szalom Dawid Horowic, Zecher Cadik li-Wracha, Mosaf Szabat Kodesz [Misud Jeter Neeman] (Parasza Wa-Igasz, 4 tewet 772 [2012]), z. 13.
Bresler Awraham, Gur – we-mahapechat ha-dor ha-cair be-Polin [w:] Zichron Mordechaj Menachem, Chacor ha-Gelilit: Maor ha-Galil, 737 [1977].
Bresler Chanoch Simcha, Sefer Jechi Ruwen: maagalej chajim szel gwura jehudit, Jeruszalaim: Machon Jad Arba, 763 [2003].
Bromberg Aharon Icchak, Migdolej ha-Tora we-he-chasidut, t. 22: He-Admor raw Awraham Mordechaj Alter me-Gur zichrono li-wracha, Jeruszalaim: Hocaat ha-Machon le-Chasidut i Mosad ha-Raw Kuk, 726 [1966].
Broszat Martin, Nationalsozialistische Polenpolitik, 1939–1945, Frankfurt am Main: Fischer-Bücherei, 1965.
Caplan Kimi, Be-sod ha-sijach he-charedi, Jeruszalaim 767 [2007].
Caplan Kimmy, The Holocaust in Contemporary Israeli Haredi Popular Religion, „Modern Judaism” 2002, t. 22, nr 2 (maj).
Cohen Natan, Bejn keew ha-hisardut le-smchat ha-hacala: korotejhem szel sznej rabanimme-Hungaria bi-tkufat ha-kiwusz ha-naci, „Dapim le-Cheker Tkufat ha-Szoa” 766 [2006], nr 20.
Cohen Raya, “Against the Current”: Hashomer Hatzair in the Warsaw Getto, „Jewish Social Studies” 2000, t. 7, nr 1.
Dawid Ron, Hem Jorim: Eliezer Geller mefaked ezor be-mered geto Warsza, Tel Awiw: Tarbut we-Chinuch, 1960.
Dreifuss Havi, Gerer Hasidic Youth during the Sho’ah: Representative Blind Spot in Holocaust Research, „Polin. A Journal of Polish-Jewish Studies” 2020, t. 33 (w przygotowaniu).
Dworzecki Meir, Al Talmud Tora bi-tkufat ha-Szoa, Jeruszalaim: Hocaat Uniwersitat Bar Ilan, 727 [1967].
Dworzecki Meir, Ha-Amida be-chajej jom jom be-getaot uwe-machanot [w:] Szoat Jehudej Ejropa: reka, korot, maszmaut – miwchar maamarim, red. Israel Gutman, Liwia Rotkirchen, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 733 [1973].
Dworzecki Meir, Ha-Chajim ha-datijim be-geto Wilna, „Sinai” 720 [1960], nr 47.
Dworzecki Meir, Jehudej Lita, Tel Awiw 711 [1951].
Ebenstein Ruth, Marking through Rejection: Yom Hashoah as Seen through the Ashkenazi Haredi Daily Press, 1950–2000, „Israel Studies” 2003, t. 8, nr 3.
Edrei Arye, Holocaust Memorial: A Paradigm of Competing Memories in the Religious and Secular Societies in Israel [w:] On Memory: An Interdisciplinary Approach, red. Doron Mendelson, Oxford: Peter Lang, 2007.
Eisenberg (Gotdiner) Mali, „Ed, maz’ik, metaed u-mancijach: r. Mosze Prager we-ha-Szoa 1940–1948”, praca magisterska, Uniwersytet Bar-Ilana, Ramat Gan 765 [2005].
Ejbeszic Jehoszua, Bi-Kdusza uwe-gwura „Bejn adam le-chawro” pirkej Kidusz ha-Szemu-mesirut nefesz, asufa teudit al ha-hitnagdut ha-musarit szel asirej ha-getaot we-machanot rikuz bi-tkufat ha-Szoa, Tel Awiw: Chidekel, 736 [1976].
Ejbeszic Jehoszua, Bi-krowaj ekadesz: asufa ak maasim szek Kidusz ha-Szem u-mesirat nefesz bi-jemej ha-churban szel jamejnu, Hajfa 765 [2005].
Ejbeszic Jehoszua, Ha-Isza sze-ba-Szoa: asufa teudit ak gwurat ha-isza, Jeruszalaim: Jadwa-Szem, 747–751 [1987–1990].
Ek Natan, Chawaja datit o ‘miwca hitnagdut’, „Jedijot Jad wa-Szem” 1959, nr 21/22
Farbsztejn Ester, „Ki alejcha horagnu…”: hitkawnut be-maase Kidusz ha-Szem bi-jemej ha-Szoa, „Michlol: ijunim be-jahadut, be-chinuch u-we-mada” 758 [1998], nr 16.
Farbsztejn Ester, Bi-Seter raam: Halacha, hagut u-manhigut bi-jemej ha-Szoa, Jeruszalaim: Mosad ha-Raw Kuk, 2002 (wyd. anglojęzyczne: Esther Farbstein, Hidden in Thunder. Perspectives on Faith, Halachah and Leadership during the Holocaust, tłum. Deborah Stern, Jerusalem: Mossad Harav Kook, 2007).
Farbsztejn Ester, Dalet amot szel Halacha – bi-mechicat ktawaw szek raw kehila bi-tkufat ha-Szoa: psika we-Halacha bi-chtawej ha-raw Aharonson, „Sinai” 756 [1996], nr 57 (szwat–adar); „Sinai” 756 [1996], nr 58 (nisan–ijar).
Farbsztejn Ester, Jomana u-pirkej zichronot ke-makor histori – jomano szel raw be-„Bejtawadim Konin”, „Kowec Mechkarim Jad wa-Szem” 758 [1998], nr 26.
Farbsztejn Ester, Kabarnitim bi-sϔina towa’at: rabanim be-Polin bi-jemej ha-Szoa ke-orktawejhem, „Natiw” 764 [2004], nr 3/4 (98/99).
Farbsztejn Ester, Mabat me-karon el ha-judenrat: zichronotejha szel Pnina Wajs – eszetchawer ha-judenrat ha-riszon be-Warsza, „Kowec Mechkarim Jad wa-Szem” 766 [2006], nr 33.
Farbsztejn Ester, Mewoot rabanijim ke-tekst histori szel ha-Szoa: ha-raw, ha-naar we-ha-plitim be-Budapest 1944, „Dapim le-Cheker ha-Szoa” 766 [2006], nr 20.
Fuks Awraham, Ha-Szoa bi-mekorot rabanijim, Jeruszalaim: nakładem autora, 755 [1995].
Garfunkel Lejb, Kowna ha-jehudit we-churbana, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 719 [1959].
Gliksberg Mosze, Ha-Chinuch ha-torani be-Warsza be-tkufat ha-Szoa, http://www.daat.ac.il/daat/kitveyet/niv/hahinuh-2.htm.
Goldberg Amos, Ha-Szoa ba-itonut he-charedit – bejn zikaron le-hadchaka, „Jahadut zmanejnu” 758 [1998], nr 11/12.
Granatsztejn Jechiel, Mekadszej ha-Szem: enciklopedia, t. 1, Bnej Brak: Ganzach Kiduszha-Szem, 2006.
Greenberg Gershon, Shlomo Zalman Unsdorfer: with God through the Holocaust, „Yad Vashem Studies” 2003, t. 31.
Grentsztajn Jechiel, Ha-Tguwa ha-acheret: ha-Jehudi ha-dati be-maawak gwura u-wi-merineged gzirut ha-nacim bi-sznot ha-Szoa, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 749 [1989].
Grentsztajn Jechiel, Mekadszej ha-Szem. Enciklopedia, t. 1–3, Bnej Brak: Ganzach Kiduszha-Szem, 766 [2006].
Grinberg Gerszon, Lamut im emuna ba-El: darkejhem szel szlosza raszej jesziwot bi-jemejha-Szoa be-Lita [w:] Ha kajic ha nora ha-hu…, red. Michal ben Jaakow, Gerszon
Grinberg, Sigalit Rozmarin, Jeruszalaim: Michlelet Efrata, 773 [2013].
Gutman Israel, Jehudej Warsza 1939–1943: geto, machteret, mered, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 737 [1977; wyd. polskie: Żydzi warszawscy 1939–1943. Getto, podziemie,
walka, tłum. Zoja Perelmuter, Warszawa: Oϐicyna Wydawnicza Rytm, 1993].
Gutterman Bella, Ciwja achat: sipur chajejha szel Ciwja Lubetkin, Tel Awiw: Ha-Kibuc ha-Meuchad i Jad wa-Szem, 2011.
Hejna Jehuda Ari Lejb, Sefer likutej Jehuda: maamarim jakarim al ha-Tora meet awotaj rabotejnu ha-kdoszim, Zecher Cadikim u-Kdoszim li-Wracha le-Chajej ha-Olam ha-Baal chumesz dwarim, Bnej Brak 773 [2013].
Herman Moria, „Ha-Jachas li-wnej ha-noar ba-chasidut ba-tkufa sze-bejn milchamot ha-olam: ha-chiduszim he-hagutijim we-ha-maasijim be-chasidut Polin be-jachas li-wnej ha-noar ke-tguwa le-aziwat ha-dat 1914–1939”, rozprawa doktorska, Uniwersytet Bar-Ilana, Ramat Gan, 777 [2017].
Hilberg Raul, Destruction of the European Jewry, New York: Holmes & Meier, 1985 (wyd. 11961) [wyd. polskie: Zagłada Żydów europejskich, t. 1–3, tłum. Jerzy Giebułtowski, red. Dariusz Libionka, Warszawa: Wydawca Piotr Stefaniuk, patronat naukowy Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2014].
Hiwner Jehudit, Ha-Chajim ke-sipur, Jeruszalaim: Szaszar, 2001.
Jamnik Chajim Awraham, Ajin Jaakow ha-mefoar: Agadot ha-Szas go kol ha-mifraszim mesudarim le-riszona be-otijot meirot ejnajim, msechat brachot, Jeruszalaim 771 [2011].
Kac Jaakow, Bejn Churban li-Jeszua, Tel Awiw: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1994.
Kaplan Sara, Dijunim halachtijim swiw „Gzerat ha-szechita” be-Germania ha-nacit, hebetim historjiim, „Michlol: ijunim be-jahadut, be-chinuch u-we-mada” 760 [2000], nr 19 (kislew).
Karlinski Nachum, Bejn biograϔia le-hagiograϔia, ha sefer „Bej rabi” we-reszita szel ha-historiograϔia ha-chasidit ha-ortodoksit [w:] Diwrej ha-Kongres ha-Olami ha-Echad Asar le-Madaej ha-Jahadut, hatiwa gimel, t. 2, Jeruszalaim 754 [1994].
Katz Jacob, Orthodoxy in Historical Perspective, „Studies in Contemporary Jewry” 1986, t. 2.
Klugman Ben Cijon, Or zroa le-cadik: mi-toldot chajaw szel rabi Simcha Bunim Alter, Jeruszalaim: Or zroa le-Cadik, 761 [2001].
Krakowski Shmuel, The Jewish Youth Movement Underground in Poland [w:] Zionist Youth
Movements during the Shoah, red. Asher Cohen, Yehojakim Cochawi, New York: Peter Lang, 1995.
Krakowski Shmuel, Organizacje młodzieżowe w getcie łódzkim [w:] Fenomen getta łódzkiego, 1940–1944, red. Paweł Samuś, Wiesław Puś, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2006. Lichtenberg Uziel, Tnuat ha-Noar ha-Cijoni be-Warsza ha-kwusza, 1940–1941, „Masua” 748 [1988], nr 16.
Mandelbojm Dawid Awraham, Ha-Or ha-Meir: masechat chajaw u-peilaw szel ha-gaon rabi Meir Szapiro mi-Lublin, Bnej Brak: Dfus J.A. Itach, 767 [2007].
Mandelbojm Dawid Awraham, Jesziwas Chachmej Lublin: ha-jesziwa u-mejasda Maharam Szapiro, Jeruszalaim: Ha-Merkaz le-Hocaat Sfarim sze-al jad ha-Merkaz le-Idud
Mif’alej Tarbut u-Mechkarim Toranijim be-Israel, 754 [1995].
Mandelbojm Dawid Awraham, Sefer Kochawej or: mechil michtawej Tora, michtawej chizuk we-hitorerut meet talmidej Jesziwat Chachmej Lublin aszer nispu be-Szoa, t. 2, Bnej Brak: Gal-Ed Mureszet Chachmej Polin, 763 [2003].
Michman Dan, Ha-Szoa we-chekra, Giwat Hawiwa: Moreszet, Bejt Edut al szem Mordechaj Anielewicz, Bejt Lochamej ha-Getaot al szem Icchak Kacenelson, 1998.
Minc Chedwa, Sabi – rabi Simcha Binum Werdiger Ha-Szem jakum damo [w:] Sefer ha-zikaron li-Jehudej Jendrzejow, red. Szimszon Dow Jeruszalmi, Tel Awiw 1965.
Nedawa Josef, Beajat ha-Halacha be-getaot, „Dapim le-cheker tkufat ha-Szoa” Maasaf alef, Tel Awiw 735 [1975].
Nirensztain Albert, Ruch oporu Żydów w Zagłębiu Dąbrowskim pod okupacją hitlerowską, „Kwartalnik Historii Żydów” 2001, nr 4 (200).
Orbach B., Ha-Noar ha-Cijoni be-geto Warsza we-chalko ba-mered, „Masua” 743 [1983], nr 11.
Peled Jael, Krakow ha-jehudit, 1939–1945: amida, machteret, maawak, Israel: Bejt Lochamej ha-Getaot, 1993.
Perlis Riwka, Tnuot ha-noar he-chalucjiot be-Polin ha-kwusza, Tel Awiw: Bejt Lochamej ha-Getaot i Ha-Kibuc ha-Meuchad, 747 [1987].
Petel-Kanaani Tikwa, Zo lo ota Grodna: Kehilat Grodna we-swiwata ba-milchama uwa-Szoa, 1939–1943, Jeruszalaim 761 [2001].
Rahe Thomas, „Höre Israel”: Jüdische Religiosität in nationalsozialistischen Konzentrationslagern, Götingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1999.
Rand Michael Arie, Szem we-szearit: bo nikbecu sridej Torato we-igrutaw szel rabi Mosze
Becalel Alter, Aszdod: Michael Arie Rand, 772 [2012].
Rappaport-Albert Ada, Hagiography with Footnotes: Edifying Tales and the Writing of History in Hasidism, „History and Theory” 1988, t. 27, nr 4.
Reitlinger Gerald, The Final Solution: The Attempt to Exterminate the Jews of Europe, 1939–1945, New York: Beechhurst Press, 1953.
Ronen Awihu, Nidona la-chajim: jomana we-chajejha szel Chajka Klinger, Tel Awiw: Uniwersitat Hajfa i Jedijot Sfarim, 2011.
Sompolinski Meir, Ha-Mosadot ha-jehudijim ba-olam u-wa-jiszuw ha-jehudi be-rei ha-historiograϔia szel ha-jehudim ha-charedim al ha-Szoa [w:] Ha-Szoa be-historiograϔia, red. Israel Gutman, Gidon Greif, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1987.
Sorski Aharon, Peer Israel: raszej parakim be-masechat chajaw szel rawej Israel me-Gur baal Bejt Israel, Jeruszalaim: Machon Amudej ha-Or – ma’asejhen szel cadikim, 758 [1998].
Strauss Chajim, „Szabat u-moed be-getaot ha-General Guwernman sze-be-Polin”, praca magisterska, Uniwersytet Bar-Ilana, Ramat Gan 735 [1975].
Szalew Ziwa, Tosia: Tosia Altman – Me-ha-hanhaga ha-reszit szel ha-Szomer ha-Cair li-mifkedet ha-Irgun ha-Jehudi ha-Lochem, Tel Awiw: Moreszet, 1992.
Szamir Josef, Szmuel Breslaw: ha-maawak we-ha-tkuma, geto Warsza 1940–1943, Tel Awiw: Moreszet, 1994.
Szrajber Dafna, „Bejn chasidut le-politika: ha-admor me-Gur, baal ha-«Imrej Emes» we-«mafne ha-ciburi» ba-chasidut be-Polin”, praca magisterska, Uniwersytet Hebrajski, Jerozolima 2013.
Szwirc Chajim Icchak, Pesach, Nisan 771 [2011].
Tidor-Baumel Judit, Kol bechijot – ha-Szoa we-ha-tϔila, Jeruszalaim: Hocaat Uniwersitat Bar Ilan, 1992.
The Uses of Tradition: Jewish Continuity in the Modern Era, red. Jack Wertheimer, New York–Jerusalem: Jewish Theological Seminary of America, 1992.
Wajnberg Jechiel Jaakow, Szeelot we-tszuwot sridej esz, Jeruszalaim: Mosad ha-Raw Kuk, 763 [2003].
Wajs [Weiss] Aharon, „Ha-misztara ha-jehudit be-General Guwernmant u-we-Szlezia Ilit bi-tkufat ha-Szoa”, rozprawa doktorska, Uniwersytet Hebrajski, Jerozolima 733 [1973].
Wajsbrod-Halachami Dawid, Irzej ha-Lewanon: toldot chajim szel gdolej Tora we-chasidut sze-paalu be-szetach ha-hora’a, ha-pilpul we-he-chasidut ba-szanim 300–714, Tel Awiw: Alter-Bergman, 737 [1977].
Weiss Aharon, Youth Movements in Poland during the German Occupation [w:] Zionist Youth Movements during the Shoah, red. Asher Cohen, Yehojakim Cochawi, New York: Peter Lang, 1995.
Welk Josef, Ha-Hodesz ha-acharon lekijum bejt ha-sefer Talmud Tora be-Hamburg, „Bi-Sde Chamad” 1972, t. 15, nr 1/2.
Wolfsberg-Ewiad Jeszajahu, Ha-Jehudim ha-neemanim ba-milchama [w:] Szoat Jehudej Ejropa: reka, korot, maszmaut – miwchar maamarim, red. Israel Gutman, Liwia
Rotkirchen, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 733 [1973].
Zilberklang Dawid, „Ha-Szoa bi-mechoz Lublin”, rozprawa doktorska, Uniwersytet Hebrajski, Jerozolima 763 [2003] (wyd. anglojęzyczne: David Silberklang, Gates of Tears: The Holocaust in the Lublin District, Jerusalem: Yad Vashem, 2013).
Licencja
Copyright (c) 2019 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Havi Dreifuss, Utajone miasta. Kilka uwag o metodologii Gunnara S. Paulssona , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Havi Dreifuss, „Oni wciąż we mnie żyją”. Israel Gutman (1923–2013): ocalały z Zagłady, uczestnik powstania w getcie warszawskim, historyk żydowski , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Havi Dreifuss, Komenda Żydowskiej Organizacji Bojowej podczas powstania w getcie warszawskim – nowe ujęcie , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
- Havi Dreifuss, Badania nad życiem religijnym Żydów w Polsce podczas Zagłady – główne źródła i podstawowe zagadnienia , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 9 (2013)
