English
Polish
„Nie myśl, że to pisze obłąkany”. Listy rabina z Grabowa i jego misja informowania o Zagładzie
Adam Sitarek
adam.sitarek@uni.lodz.pl BiogramAdam Sitarek – doktor historii, adiunkt w Centrum Badań Żydowskich Uniwersytetu Łódzkiego, członek Polskiego Towarzystwa Studiów Żydowskich i European Association for Jewish Studies. Autor monografii „Otoczone drutem państwo”. Struktura i funkcjonowanie administracji żydowskiej getta łódzkiego, nagrodzonej w 2016 r. w kategorii debiut w konkursie tygodnika „Polityka”. Członek zespołu redakcyjnego publikacji Kroniki getta łódzkiego 1941–1944 (2009) Encyklopedia getta. Niedokończony projekt archiwistów z getta łódzkiego (2015) oraz Rok za drutem kolczastym. Obwieszczenia Przełożonego Starszeństwa Żydów z getta łódzkiego (2019). Kierownik projektu „Leksykon getta łódzkiego”, realizowanego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki.
https://orcid.org/0000-0002-3958-7262
Uniwersytet Łódzki, Centrum Badań Żydowskich
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 15 (2019), strony: 492-513
Data publikacji: 2019-12-20
Abstrakt
Na początku stycznia 1942 r. do Grabowa, niewielkiej miejscowości w rejencji łódzkiej Kraju Warty, dotarli uciekinierzy z pobliskiego obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. W tym czasie niemieccy naziści przeprowadzali kolejno likwidację okolicznych gett, a ich mieszkańców deportowali i mordowali w Chełmnie. Ocalali z obozu spotkali się w Grabowie z miejscowym rabinem i dali mu świadectwo na temat zbrodni, której byli świadkami. Rabin niemal natychmiast postanowił wysłać list z ostrzeżeniami przed deportacjami do swoich bliskich, a w jego domu uciekinierzy przekazali mieszkańcom Grabowa tragiczne wieści. Następnego dnia rabin napisał kolejny list, wiadomości zaczęli też wysyłać mieszkańcy Grabowa, tym samym informacje o masowej zbrodni zataczały coraz szersze kręgi. Wiele wskazuje na to, że inicjatywa podjęta przez grabowskiego rabina mogła być pierwszą zorganizowaną próbą ostrzeżenia Żydów uwięzionych w gettach w rejencji łódzkiej Kraju Warty przed nadciągającą Zagładą, a on sam odegrał znaczącą rolę w łańcuchu przekazywania informacji na temat zbrodni dokonywanej w leżącym nieopodal obozie w Chełmnie nad Nerem. Jego aktywność polegająca na rozpowszechnianiu wieści na temat celu deportacji utrudniała pracę niemieckim oprawcom, a ofiarom pozwoliła zweryϐikować zapewnienia Niemców o wysyłkach do pracy i poznać faktyczny los wysyłanych do Chełmna
Bibliografia
BIBLIOGRAFIA
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Łodzi (AIPN Łd)
Ld 11/122, Ld 11/135
Archiwum Państwowe w Łodzi (AP Łódź)
Urząd Wojewódzki Łódzki 987
Archiwum Państwowe w Płocku Oddział w Łęczycy (APPO Łęczyca)
/96, 59/46
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH)
/351; 301/7116, Relacja Władysława Zarachowicza; Ring. I/1062/2
United States Holocaust memorial Museum
RG-60.5039, Short interviews near Grabów (Maisons), film 3388
Źródła publikowane
Aaronson Jehoszua Mosze, Zwój domu niewoli. Dziennik, oprac. Łucja Pawlicka-Nowak, Konin: Muzeum Okręgowe, 2016.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 1: Listy o Zagładzie, oprac. Ruta Sakowska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 9: Tereny wcielone do Rzeszy: Kraj Warty, oprac. Magdalena Siek, Warszawa: ŻIH i WUW, 2012.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 13: Ostatnim etapem przesiedlenia jest śmierć. Pomiechówek, Chełmno nad Nerem, Treblinka, oprac. Ewa
Wiatr, Barbara Engelking, Alina Skibińska, Warszawa: ŻIH i WUW, 2013.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 19: Prasa getta warszawskiego: Hechaluc-Dror i Gordonia, oprac. Piotr Laskowski, Sebstian Matuszewski, Warszawa: ŻIH, 2015.
Dokumenty i materiały z czasów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 1: Obozy, oprac. Nachman Blumental, Łódź: Centralna Żydowska Komisja Historyczna, 1946.
Dokumenty i materiały z czasów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 2: Akcje i wysiedlenia, cz. 1, oprac. Józef Kermisz, Warszawa–Łódź–Kraków: Centralna Żydowska Komisja Historyczna, 1946.
Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów, oprac. Tatiana Berenstein, Artur Eisenbach, Adam Rutkowski, Warszawa: ŻIH, 1957.
Nirenberg Yankl, Memoirs from the Łódź Ghetto, tłum. Vivian Felsen, Toronto: Lugus Libros Latin America, 2003.
Sprawozdania miesięczne wojewody łódzkiego rok 1938, t. 1: Legalny ruch polityczny i narodowościowy, red. Jacek Walicki i in., Łódź: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych i Wydawnictwo UŁ, 2012.
Sprawozdania miesięczne wojewody łódzkiego rok 1939, t. 1: Legalny ruch polityczny i narodowościowy, red. Jacek Walicki i in., Łódź: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych i Wydawnictwo UŁ, 2012.
Prasa
„Lodzer Zeitung”, 12 XII 1939, nr 338
Literatura przedmiotu
Baranowski Julian, Zagłada Żydów z getta łódzkiego w kontekście realizacji hitlerowskiej polityki „Endlosung” w Kraju Warty [w:] Zagłada Żydów z getta łódzkiego. W 50. rocznicę likwidacji getta łódzkiego, kom. red. Jan Fijałek i in., Łódź: Okręgowa Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi – Instytut Pamięci Narodowej i Muzeum Historii Miasta Łodzi, 1994.
Datner Szymon, 55 dni Wehrmachtu w Polsce. Zbrodnie dokonane na polskiej ludności cywilnej w okresie 1 IX – 25 X 1939, Warszawa: Wydawnictwo MON, 1967.
Dąbrowska Danuta, Zagłada skupisk żydowskich w „Kraju Warty” w okresie okupacji hitlerowskiej, „Biuletyn ŻIH” 1955, nr 1/2 (13/14).
Działalność młodzieżowych organizacji chalucowych w getcie, „Biuletyn ŻIH” 1965, nr 2 (54).
Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, t. 2: Ghettos in German-Occupied Eastern
Europe, cz. A, red. Martin Dean, współpraca Mel Hecker, Bloomington–Indianapolis: Indiana University Press i USHMM, 2012.
Farbstein Esther, Hidden in Thunder. Perspectives on Faith, Halachah and Leadership during the Holocaust, tłum. Deborah Stern, t. 1, Jerusalem: Feldheim, 2007.
Gutman Israel, Introduction: The Distinctiveness of the Łódź Ghetto [w:] Isaiah Trunk, Łódź Ghetto. A History, tłum. Robert Moses Shapiro, Bloomington–Indianapolis: Indiana University Press, 2006.
Historia Żydów łęczyckich na przestrzeni wieków, red. Tadeusz Grabarczyk, Łódź–Łęczyca: Towarzystwo Naukowe Płockie. Oddział w Łęczycy, 2012.
Huppert Shmuel, King of the Ghetto. Mordecai Haim Rumkowski, the Elder of Lodz Ghetto, „Yad Vashem Studies” 1983, nr 15.
Kto w takich czasach Żydów przechowuje? Polacy niosący pomoc ludności żydowskiej w czasie okupacji niemieckiej, red. Aleksandra Namysło, Warszawa: IPN, 2009.
Montague Patrick, Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady, tłum. Tomasz S. Gałązka, Wołowiec: Czarne, 2014.
Nowicki Przemysław, Zanim „przybył z zaświatów”, nazywał się Winer. Krąg rodzinny i konspiracyjny Szlamka, uciekiniera z ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2009, nr 5.
Nowicki Przemysław, Kuberczyk Tomasz, Z archiwum Ringelbluma: Relacje Uszera Taube i Wołkowicza jako źródła do badań nad Zagładą Żydów z powiatów konińskiego i kolskiego [w:] Mniejszości narodowe w Wielkopolsce i ich dziedzictwo, t. 1: Żydzi, red. Piotr Kwiatkiewicz, Poznań: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa, 2012.
Pawlicka-Nowak Łucja, Mówią świadkowie Chełmna, Konin: Muzeum Okręgowe, 2004.
Pinkas hakehillot Polin, t. 1: Lodz vegahlil, red. Danuta Dąbrowska, Abraham Wein, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1976.
Rudnicki Szymon, Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015.
Sakowska Ruta, Chełmno nad Nerem. Ostrzeżenia i pomoc, „Biuletyn ŻIH” 1987, nr 2 (142).
Sakowska Ruta, Dwa etapy. Hitlerowska polityka eksterminacji Żydów w oczach oϔiar.
Szkic historyczny i dokumenty, Wrocław i in.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986.
Sefer Linczic, red. Icchak Ididio Frenkel, Tel Awiw: Olej Linczic be-Israel, 1953.
Siepracka Dorota, Stanisław Kaszyński wobec eksterminacji Żydów w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem [w:] Kto w takich czasach Żydów przechowuje? Polacy niosący pomoc ludności żydowskiej w czasie okupacji niemieckiej, red. Aleksandra Namysło, Warszawa: IPN, 2009.
Sitarek Adam, Otoczone drutem państwo. Struktura i funkcjonowanie administracji żydowskiej getta łódzkiego, Łódź: IPN, 2016.
Sitarek Adam, „Zaprowiantowanie obozu jest podobno wzorowe”. Wiedza więźniów getta łódzkiego na temat ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.
Sitarek Adam, Żydzi łęczyccy w czasie drugiej wojny światowej [w:] Historia Żydów łęczyckich na przestrzeni wieków, red. Tadeusz Grabarczyk, Łódź–Łęczyca: Towarzystwo Naukowe Płockie. Oddział w Łęczycy, 2012.
Świadectwa Zagłady. Obóz w Chełmnie nad Nerem. Getto wiejskie Czachulec, wybór dokumentów i oprac. Łucja Pawlicka-Nowak, Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej, 2014.
Tabaksblat Israel, Churbn Lodz. 6 jor naci-gehenen, Buenos Aires: Central Farband fun Pojlisze Jidn in Argentine, 1946.
Trunk Isaiah, Łódź Ghetto. A History, tłum. Robert Moses Shapiro, Bloomington–Indianapolis: Indiana University Press, 2006.
Urynowicz Marcin, Listy o Zagładzie. Kryptoinformacja, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2002, nr 1.
Wardzyńska Maria, Był rok 1939. Operacja niemieckiej Policji Bezpieczeństwa w Polsce – Intelligenzaktion, Warszawa: IPN, 2009.
The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, t. 1, red. Guy Miron, Jerusalem: Yad Vashem, 2009.
Zagłada Żydów z getta łódzkiego. W 50. rocznicę likwidacji getta łódzkiego, kom. red. Jan
Fijałek i in., Łódź: Okręgowa Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi – Instytut Pamięci Narodowej i Muzeum Historii Miasta Łodzi, 1994.
Licencja
Copyright (c) 2019 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Adam Sitarek, Dziennik Viktora Hahna z łódzkiego getta [oprac. Adam Sitarek] , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Redakcja, Ewa Wiatr, Adam Sitarek, Od Redakcji , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Adam Sitarek, Danuta Dąbrowska – pionierka badań nad łódzkim gettem , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Adam Sitarek, „Zaprowiantowanie obozu jest podobno wzorowe…” Wiedza więźniów getta łódzkiego na temat ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Adam Sitarek, Dawid Sierakowiak, Dziennik. Pięć zeszytów z łódzkiego getta , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Adam Sitarek, W obliczu „trudnej konieczności”. Administracja żydowska getta łódzkiego wobec wsiedleń Żydów z Rzeszy i Protektoratu (październik–listopad 1941 r.) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 8 (2012)
