Numer ukazuje się w roku ważnych rocznic – 75. rocznicy powstania w warszawskim getcie oraz 50. rocznicy Marca 1968.

Wokół pierwszego z tych wydarzeń osnuty jest tekst jednego z najważniejszych żyjących badaczy Zagłady – Yehudy Bauera, który z jednej strony przypomina historię powstania i podsumowuje najnowsze ustalenia historyków, z drugiej zaś umieszcza zryw warszawskich Żydów w kontekście relacji i odniesień polsko-żydowskich. Autor omawia ponadto procesy instrumentalizacji pamięci o powstaniu i wykorzystywania jej do doraźnych celów zarówno w Izraelu, jak i w Polsce.

Rocznica Marca 1968 jest okazją do przypomnienia nie tylko tych dramatycznych wydarzeń sprzed pół wieku, lecz także problematyki przemocy antyżydowskiej w Drugiej RP i w pierwszych latach powojennych. Do „wydarzeń marcowych” nawiązuje tekst Marcina Kuli, natomiast do mechanizmów przemocy antyżydowskiej w bezpośredni sposób odnoszą się dwa artykuły zamieszczone w dziale „Studia”. W pierwszym z nich (Zanim stał się Przytyk. Ruch narodowy a geneza zajść antyżydowskich w województwie kieleckim w latach 1931–1935) Kamil Kijek pokazuje, czym była odmiana polskiego faszyzmu i jak długofalowe działania polityczne doprowadziły w omawianym okresie do pogromów.

Rzetelnie udokumentowane studium dowodzi, czym skutkuje promowanie idei narodowych w połączeniu z „socjotechniką przemocy”. Przemoc antyżydowską w powojennej Polsce ukazuje z kolei artykuł Adama Kopciowskiego, który śledzi, jak omawiane zjawisko znalazło odzwierciedlenie w księgach pamięci, tworzonych przez środowiska ocalałych z Zagłady. Autor nie tylko przedstawia czytelnikom szeroki wybór nieznanego, a bardzo ciekawego materiału, lecz także poświęca uwagę krytyce ksiąg jako źródła historycznego. Jako rewers artykułu Kopciowskiego można potraktować sprawozdanie z przebiegu audiencji prezesa Światowego Kongresu Żydów Josepha Tenenbauma u prymasa Augusta Hlonda 3 czerwca 1946 r., sporządzone przez dyrektora Biura dla Spraw Żydowskich przy MSZ Olgierda Górkę (publikowane w opracowaniu Joanny Tokarskiej-Bakir w dziale „Materiały”). Ten krótki dokument uwidacznia skalę niezrozumienia problemu przemocy antyżydowskiej przez przywódców polskiego Kościoła i sposób postrzegania przez nich ocalałych Żydów.

Artykuł jest przeglądem przyczyn przemocy antyżydowskiej, która przetoczyła się przez prowincjonalne miasta i wsie centralnej Polski (w województwie kieleckim) w latach 1935–1937 i obejmowała znany pogrom w Przytyku w 1936 r. Autor na podstawie analizy aktywności politycznej Stronnictwa Narodowego i jego radykalnego skrzydła „młodych” w latach 1931–1935 pokazuje ich rolę we wprowadzaniu na polskiej wsi specyϐicznej kultury politycznej, zawierającej przemoc antyżydowską, radykalny nowoczesny antysemityzm, faszyzm i militaryzm; wszystko to stało się kluczowym kontekstem wydarzeń, do których doszło w następnych latach.

W artykule zostało opisane ukrywanie się w okresie okupacji w Warszawie Żydów komunistów związanych ze środowiskiem nielegalnej PPR. Komuniści tworzyli ekskluzywną sieć pomocy, mającą istotne zasoby: możliwość uzyskania fałszywych papierów, źródeł utrzymania, mieszkania, okazję do walki z Niemcami oraz poczucie sensu. Ta sieć pomocowa nie powstała po to, by pomagać Żydom, pomagano raczej „przy okazji” towarzyszom partyjnym i ich rodzinom

Celem tekstu jest analiza, jak plaga szantaży i donosów zagrażających ukrywającym się w Warszawie Żydom była traktowana przez konspiracyjne sądownictwo cywilne i wojskowe (Cywilny Sąd Specjalny i Wojskowy Sąd Specjalny) w okresie 1942–1944. Szeroko zakrojona kwerenda archiwalna pozwoliła na zrewidowanie kilku funkcjonujących w literaturze przedmiotu tez i opinii. Okazało się, że pierwsze wyroki na szantażystów zostały wydane przez warszawski Cywilny Sąd Specjalny kilka miesięcy wcześniej, niż przypuszczano, ale nie zostały one wykonane z powodu braku możliwości technicznych. Krytyczna analiza źródeł pozwoliła również na zakwestionowanie poglądu, że Jan Łakiński został osądzony i zlikwidowany za przyczynienie się do wykrycia schronu, w którym ukrywał się twórca „Oneg Szabat” Emanuel Ringelblum. Fakt, że zlikwidowano go niedługo później, był, jak się okazało, kwestią przypadku. Prawdziwy sprawca wykrycia schronu i śmierci Ringelbluma nie został przez podziemie wykryty i ukarany. Autor dokładniej niż poprzednicy zrekonstruował funkcjonowanie warszawskiego Cywilnego Sądu Specjalnego, opisał sposób i okoliczności wykonania wszystkich wyroków na osoby skazane za działania przeciwko Żydom, a także omówił problem efektywności rozpracowywania szantażystów przez różne struktury polskiej konspiracji.

Tekst jest poświęcony wybranym wizualnym zapisom tworzonym wobec Zagłady, autorstwa artystów: Felicjana Szczęsnego Kowarskiego, Krzysztofa Henisza, Aleksandra Świdwińskiego i Mieczysława Wejmana. Zdecydowana większość omawianych dzieł pochodzi z okresu wojny (1940–1944), kilka powstało tuż po wojnie (1946–1948). Autorka rozpatruje przede wszystkim ich warstwę referencyjną, a także zastosowane w nich modusy reprezentacji, datowanie konkretnych obiektów oraz odniesienia do towarzyszącej im ramy historycznej. Zastanawia się również nad tożsamością, motywacjami, stopniem zaangażowania egzystencjalnego, etycznego i artystycznego twórców w obliczu postępującej na ich oczach, tuż obok, Zagłady. Centralnym pytaniem, które autorka zadaje nie tylko artystom, ich pracom, lecz także dyscyplinie historii sztuki, jest pytanie postawione przez Jana Tomasza Grossa: „co zrobiłeś/zrobiłaś/zostało zrobione, aby Żydom pomóc?”, pamiętając o tym, że „nicnierobienie” również było działaniem i miało swoje konsekwencje. Najistotniejszym pojęciem wypracowywanym w tekście jest kategoria artysty – bliskiego obserwatora Szoa. Pytanie o polskich obserwatorów Zagłady zmusza ponadto do postawienia pytań dotyczących fundamentów samej dyscypliny historii sztuki. Autorka postuluje zmianę epistemy w przestrzeni nowoczesnej i współczesnej historii sztuki w Polsce wobec wciąż niepodjętego wyzwania, jakie niosą w sobie prace powstałe wobec Zagłady i (z) Zagłady.

Celem artykułu jest krytyczna analiza opisów przemocy antyżydowskiej w powojennej Polsce zawartych w księgach pamięci. Ma on za zadanie przybliżyć czytelnikom formę, strukturę i główne wątki narracji dotyczącej tej tematyki. Omówiono w nim m.in. umiejscowienie tekstów poświęconych powojennej przemocy wobec Żydów w treści ksiąg pamięci, ich układ, zróżnicowanie gatunkowe, a także kwestie związane z wielością punktów widzenia i różnym statusem autorów (w tym relacje bezpośrednich ofiar przemocy, repatriantów z ZSRR, żydowskich „podróżników” odwiedzających powojenną Polskę oraz chrześcijańskich świadków). Charakterystyka treści oprócz analizy opisów samych aktów agresji koncentruje się wokół kilku wybranych zagadnień: kondycji fizycznej i psychicznej ocalałych wracających do rodzinnych miejscowości, reakcji na ich powrót ze strony chrześcijańskiego otoczenia oraz przyczyn powojennej przemocy (tradycje przedwojennego antysemityzmu, polski współudział w zbrodniach Holokaustu, demoralizujący wpływ okupacji). Najistotniejszym problemem badawczym jest jednak odpowiedź na pytanie o ogólną wizję tużpowojennych stosunków polsko-żydowskich obecną w narracji ksiąg pamięci, a także wskazanie jej najbardziej charakterystycznych wyznaczników.

Artykuł opisuje przebieg, zakres i wyniki prac archeologiczno ekshumacyjnych przeprowadzonych w 2001 r. na miejscu zbrodni w Jedwabnem oraz wypływające z nich wnioski. Rezultaty tych prac nie zostały nigdy dotąd w sposób systematyczny i wyczerpujący przedstawione opinii publicznej. Tymczasem kwestia niedokończonej ekshumacji ofiar mordu Żydów z 1941 r. stanowi jeden z kluczowych elementów w rewizjonistycznym nurcie debaty o Jedwabnem. Autor wyjaśnia m.in. pochodzenie znalezionych na miejscu zbrodni elementów amunicji strzeleckiej, stanowiących jeden z podstawowych argumentów dyskursu negacjonistycznego. Podstawę źródłową tekstu stanowią głównie akta śledztwa Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Białymstoku, prowadzonego w latach 2000–2003.

Artykuł zawiera zarówno przypomnienie historii powstania w getcie warszawskim, jak i nową próbę reinterpretacji jego znaczenia. O ile rola Żydowskiej Organizacji Bojowej i Żydowskiego Związku Wojskowego (a także ruchów politycznych, które za nimi stały) zostały już gruntownie zbadane, o tyle brakuje studiów nad udziałem ludności cywilnej. Autor dokonuje także obszernego przeglądu sytuacji politycznej w getcie przed powstaniem oraz analizuje charakter kontaktów między podziemiem żydowskim a polskim kierownictwem ruchu oporu po aryjskiej stronie miasta. Na koniec zaś analizuje, w jaki sposób historyczne dziedzictwo powstania w getcie jest wykorzystywane i nadużywane zarówno w Polsce, jak i w Izraelu.

Najcenniejszą relację dotyczącą Zagłady Żydów w Łukowie, mieście powiatowym w województwie lubelskim, spisał ktoś, kto do tej pory znany był jako Stanisław Żemiński. O autorze wstrząsającego i pełnego empatii dziennika nic więcej nie było wiadomo. Nie udało się ustalić żadnych szczegółów biograficznych – skąd pochodził, gdzie mieszkał, co się z nim działo po wojnie. Autor artykułu odkrywa jego prawdziwą tożsamość. Nazywał się Stanisław Żemis. W młodości był nauczycielem, współpracownikiem Janusza Korczaka. W czasie okupacji trafił do Łukowa, gdzie zajmował się działalnością spółdzielczą oraz konspiracyjną, a po wyzwoleniu został pierwszym prezydentem Siedlec. W późniejszych latach osiadł w Warszawie, gdzie, po utracie wzroku, zajął się pracą na rzecz środowiska osób niewidomych.

W archiwum państwowym w Chełmie dokumentacja bezpośrednio opisująca zagładę Żydów niemal nie istnieje. Znaleźć w nim jednak można dziesiątki dokumentów obrazujących urzędowy stosunek do tego zjawiska, zresztą wypowiadany wprost. Czytelnik jedynie poprzez swoją wiedzę pozaźródłową jest w stanie przypisać dany dokument do procesu Zagłady. Najbardziej jednak uderzają w tych dokumentach powody, z jakich w ogóle powstały. Są to najczęściej jakieś prozaiczne sprawy: rozliczenie kosztów, uzasadnienia zaginięcia narzędzi, raporty pożarowe itd. Rodzi się z nich prozaiczność Zagłady. W części z nich Zagłada jest niedopowiedziana. Jedynie z wiedzy ogólnej wiemy, że dokumenty te dotyczyły np. ścigania ukrywających się Żydów

„Dochodzenie Bednarza” to pierwsze śledztwo prowadzone w sprawie funkcjonowania obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. Z zebranych wówczas materiałów korzystano m.in. podczas procesu norymberskiego oraz powojennych procesów zbrodniarzy nazistowskich w Polsce i w RFN.

W czasie drugiej wojny światowej częściowej lub całkowitej destrukcji uległa struktura urbanistyczna oraz tkanka architektoniczna wielu dzielnic żydowskich w Polsce i w innych krajach europejskich. Po 1989 r. w ramach działań na rzecz przywracania pamięci o wymordowanych Żydach zaczęto podejmować działania ukierunkowane z jednej strony na restaurację zabudowy dawnych dzielnic żydowskich celem wykorzystania ich jako elementu oferty turystycznej, z drugiej zaś – niekomercyjne projekty artystyczne i edukacyjne służące upamiętnianiu. W prezentowanym artykule zagadnienia te stanowią tło dla przedstawienia powojennych dziejów lubelskiej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu obejmujących zniszczenie historycznej zabudowy w latach 1942–1954, realizację nowej struktury przestrzenno-urbanistycznej w 1954 r. oraz podejmowane – począwszy od lat osiemdziesiątych – działania upamiętniające lubelskich Żydów i Zagładę w przestrzeni dawnej dzielnicy

W artykule opisuję zjawisko fałszywego obiektu historii w badaniach nad Zagładą, analizując przypadek trzech polskich wydań dziennika Rutki Laskier (ze szczególnym uwzględnieniem ostatniego z nich). Pokazuję, że fałszywy obiekt historii powstaje wskutek utraty materialnego/fizycznego kontaktu ze źródłem historycznym i próbuje zastąpić dokument; dlatego wydania niektórych powieści stylizowanych na literaturę dokumentu osobistego chętnie naśladują stare teksty zarówno w sensie wizualnym (proponując czytelnikowi obcowanie z faksymile rękopisu, sepiowym kolorem papieru, pamiątkowymi zdjęciami), jak i merytorycznym (w powieści nie zawsze jej autor zaznacza, że jest ona fikcją). Na szkic składają się także: wskazanie najważniejszych błędów, które powstały przy przepisywaniu rękopisu przez wydawcę dziennika Laskier, analiza wizualności i materialności trzeciego wydania (wedle zasady „nie ma strony bez zdjęcia”) odnosząca je do reguł przyjętych dla edycji dzienników (szczególnie nastoletnich autorek) przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów i Żydowski Instytut Historyczny, omówienie pojęć nekroestetyki i nekropolityki, wywodzących się z nowej humanistyki, w kontekście praktyki popularyzowania dziennika, historii jego wywiezienia oraz zainteresowania jego autorką (a szczególnie jej wyglądem). W części dotyczącej wniosków zastanawiam się, dlaczego tego typu praktykom nie towarzyszy pogłębiona reϐleksja naukowa, a między opracowaniami naukowymi i popularnonaukowymi dziennika Laskier zachodzi wyraźna różnica ilościowa i jakościowa.

Po drugiej wojnie światowej, zwłaszcza w latach 1945–1947, różne organizacje i gazety żydowskie wysyłały swoich przedstawicieli i korespondentów do Polski, by opisali zniszczenie kraju i ocenili sytuację ocalałych. Większość tych podróżników odwiedziła były obóz koncentracyjny i zagłady Auschwitz-Birkenau. Autorka omawia i porównuje relacje z trzech takich wizyt: Josepha Tenenbauma (w języku angielskim), Jakowa Pata i Mordechaja Canina (w jidysz). Uzupełnienie artykułu stanowią cztery rozdziały z omawianych książek w przekładzie na język polski. Trzy z nich dotyczą wizyt w Auschwitz, a czwarty tzw. gorączki złota, czyli poszukiwania kosztowności w pozostałych na terenie byłych obozów śmierci popiołach przez jednostki i zorganizowane bandy

Omawiany dokument, odnaleziony w Archiwum MSZ przez Alinę Skibińską, jest notatką sporządzoną przez prof. dr. Olgierda Górkę (1887–1955), historyka, dyrektora Biura do Spraw Żydowskich Ministerstwa Spraw Zagranicznych, z audiencji u kard. Augusta Hlonda (1881–1948), w której wziął udział prezes Światowej Federacji Polskich Żydów Joseph Tenenbaum (1887–1961). Działo się to w Warszawie 3 czerwca 1946 r