English
Polish
Co o Zagładzie wiedział Adolf Gerteis, prezes Kolei Wschodniej?
Marcin Przegiętka
marcin.przegietka@ipn.gov.pl BiogramMarcin Przegiętka – dr, pracownik Biura Badań Historycznych IPN. Zajmuje się stosunkami polsko-niemieckimi w latach 1918–1939 i okupacją niemiecką ziem polskich w latach 1939–1945, szczególnie niemieckim aparatem policyjnym w Generalnym Gubernatorstwie i w rejencji ciechanowskiej, interesuje się również historią kolejnictwa na ziemiach polskich. Autor monografii Komunikacja i polityka. Transport kolejowy i drogowy w stosunkach polsko-niemieckich w latach 1918–1939 (2015) oraz Akcja Gestapo przeciwko polskiej inteligencji w rejencji ciechanowskiej. Aresztowani i deportowani do obozów koncentracyjnych w III Rzeszy w kwietniu 1940 roku (2020). Współredaktor prac zbiorowych.
https://orcid.org/0000-0002-6185-5497
Instytut Pamięci Narodowej
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 20 (2024), strony: 537-562
Data publikacji: 2024-12-17
Abstrakt
Artykuł poświęcony jest Adolfowi Gerteisowi, prezesowi Kolei Wschodniej i kierownikowi Wydziału Głównego Kolei Żelaznych w rządzie Generalnego Gubernatorstwa. Chociaż rola Kolei Wschodniej w przewożeniu Żydów do obozów zagłady jest już w znacznej mierze rozpoznana, to Gerteis jako członek niemieckich władz okupacyjnych nienależący ani do policji, ani do SS pozostawał przeważnie poza zainteresowaniem wymiaru sprawiedliwości oraz historyków. Bezpośrednio po zakończeniu wojny zaproponowano Polsce ubieganie się o jego ekstradycję, jednak stosowna procedura nie została podjęta. Gerteis został wówczas przesłuchany przez oficera łącznikowego Polskiej Misji Wojskowej. Bagatelizował swoją rolę; twierdził, że nie podejmował decyzji w sprawie organizowania transportów do obozów, a nawet nie wiedział o Zagładzie. Zeznania te autor konfrontuje z zachowanymi dokumentami i dowodzi, że Gerteis o procesie mordowania Żydów wiedział znacznie więcej niż deklarował po wojnie.
Słowa kluczowe
Generalne Gubernatorstwo, Kolej Wschodnia (Ostbahn), Zagłada, deportacje do obozów zagłady
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival Sources
Archiwum Instyytutu Pamięci Narodowej
Dziennik Hansa Franka, GK 95/3, GK 95/4, GK 95/13, GK 95/18, GK 95/20, GK 95/21, GK 95/23, GK 95/24, GK 95/36
Zbiór Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, GK 164/3937
Bundesarchiv Bayreuth
Berichte von Angehörigen der politischen Führungsschicht aus dem ostdeutschen Vertreibungsgebieten zum Zeitgeschehen von 1918 bis 1945 (Intelligenzberichte), Ost-Dok. 8/838
Berichte über die Tätigkeit der deutschen Verwaltung in den annektierten und okkupierten Gebieten Polens, auch des Baltikums und der Sowjetunion 1939–1945, Ost-Dok. 13/239
Bundesarchiv Berlin-Lichterfelde
Parteikorrespondenz, A0125
Reichsverkehrsministerium (Sammlung Sarter), R 5-Anh. I/120
Reichsverkehrsministerium (Sammlung Kreidler), R 5-Anh. II/49
Bundesarchiv Ludwigsburg
Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen zur Aufklärung nationalsozialistischer Verbrechen, B 162/1341, B 162/1346, B 162/1351, B 162/1352, B 162/6135, B 162/6136
Źródła publikowane, wspomnienia / Published sources, Mamoirs
Das Diensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs in Polen 1939–1945, oprac. Werner Präg, Wolfgang Jacobmeyer, Stuttgart: Deutsche Verlags-Anstalt, 1975.
Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933–1945, t. 4: Polen. September 1939 – Juli 1941, oprac. Klaus-Peter Friedrich, współpraca: Andrea Löw, München: R. Oldenbourg Verlag, 2011.
Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka 1939–1945, t. 1: 1939–1942, oprac. Stanisław Płoski i in., Warszawa: Książka i Wiedza, 1970.
Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933–1945, t. 9: Polen: Generalgouvernement. August 1941–1945, oprac. Klaus-Peter Friedrich, München: R. Oldenbourg Verlag, 2014.
Zagłada Żydów w obozach na ziemiach polskich, oprac. Szymon Datner, Janusz Gumkowski, Kazimierz Leszczyński, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” 1960, t. 13, nr 13.
Ząbecki Franciszek, Wspomnienia dawne i nowe, Warszawa: PAX, 1977.
Zburzenie Warszawy. Zeznania generałów niemieckich przed polskim prokuratorem członkiem delegacji przy Międzynarodowym Trybunale Wojennym w Norymberdze, Katowice: Wydawnictwo AWIR, 1946.
Prasa i dzienniki urzędowe / Press and official journals
„Die Bundesbahn”, 1956
„Dziennik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla Okupowanych Polskich Obszarów”, 1940
„Die Reichsbahn”, 1940
„Warschauer Zeitung”, 1940
Literatura przedmiotu / Content-related Literature
Antons Jan-Hinnerk, Ekstradycja zbrodniarzy nazistowskich i kolaborantów do Polski i Związku Radzieckiego [w:] W cieniu Norymbergi. Transnarodowe ściganie zbrodni nazistowskich, red. Robert Traba, Katarzyna Woniak, Enrico Heitzer, Günter Morsch, Warszawa, Berlin: ISP PAN, CBH PAN, 2019.
Bakunowicz Czesław, Wykorzystanie kolei w Generalnym Gubernatorstwie do deportacji Żydów, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej” 1993, nr 35.
„Braunbuch”. Kriegs- und Naziverbrecher in der Bundesrepublik und in West-Berlin. Staat, Wirtschaft, Verwaltung, Armee, Justiz, Wissenschaft, Berlin: Staatsverlag der Deutschen Demokratischen Republik, 1968.
Dörner Bernhard, Die Deutschen und der Holocaust. Was niemand wissen wollte, aber jeder wissen konnte, Berlin: Propyläen, 2007.
Dr. Ing. E.h. Dipl.-Ing. Hans Geitmann gestorben, „Die Bundesbahn”, maj 1990.
Gottwaldt Alfred, Dorpmüllers Reichsbahn. Die Ära des Reichsverkehrsministers Julius Dorpmüller 1920–1945, Freiburg: EK-Verlag, 2009.
Gottwaldt Alfred, Schulle Diana, Die „Judendeportationen” aus dem Deutschen Reich 1941–1945. Eine kommentierte Chronologie, Wiesbaden: Marix Verlag GmbH, 2005.
Hilberg Raul, German Railroads/Jewish Souls [w:] Christopher R. Browning, Peter Hayes, Raul Hilberg, German Railroads, Jewish Souls. The Reichsbahn, Bureaucracy, and the Final Solution, New York–London: Berghahn Books, 2019.
Hilberg Raul, Sonderzüge nach Auschwitz, tłum. Gisela Schleicher, przedmowa Adalbert Rückerl, „Dokumente zur Eisenbahngeschichte”, t. 18, Mainz: Dumjahn, 1981.
Hilberg Raul, The Bureaucracy of Annihilation [w:] Christopher R. Browning, Peter Hayes, Raul Hilberg, German Railroads, Jewish Souls. The Reichsbahn, Bureaucracy, and the Final Solution, New York–London: Berghahn Books, 2019.
Hilberg Raul, Zagłada Żydów europejskich, t. 1–3, tłum. Jerzy Giebułtowski, Warszawa: wyd. Piotr Stefaniuk, 2014.
Infrastruktura akcji „Reinhardt”, red. Tomasz Kranz, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2023.
Jasiński Łukasz, Sprawiedliwość i polityka. Działalność Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich/Hitlerowskich w Polsce 1945–1989, Warszawa: ISP PAN, 2018.
Klee Ernst, Das Personenlexikon zum Dritten Reich. Wer war was vor und nach 1945, Frankfurt am Main: S. Fischer, 2003.
Kotarba Ryszard, Żydzi Krakowa w dobie zagłady (ZAL/KL Plaszow), Kraków, Warszawa: IPN, 2022.
Lanzmann Claude, Shoah, tłum. Marek Bieńczyk, Koszalin: Oficyna Wydawnicza „Novex”, 1993.
Lehnstaedt Stephan, Niemieccy okupanci w Warszawie a jawność Holokaustu, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2016, nr 12.
Libionka Dariusz, Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Zarys problematyki, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2017.
Lichtenstein Heiner, Mit der Reichsbahn in den Tod. Massentransporte in den Holocaust 1941 bis 1945, Köln: Bund-Verlag, 1985.
Longerich Peter, „Davon haben wir nichts gewusst!” Die Deutschen und die Judenverfolgung 1933–1945, München: Siedler Verlag, 2006.
Majewska Justyna, „Świadek zeznał, co następuje…” Protokoły przesłuchania polskich pracowników kolei pracujących na stacjach w okolicy obozów akcji „Reinhardt”, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.
Massute Erwin, Gerteis, Adolf [w:] Neue Deutsche Biographie, t. 6, Berlin: Duncker & Humblot, 1964.
Mędykowski Witold W., Macht Arbeit frei? German economic policy and Forced Labor of Jews in the General Government 1939–1943, Boston: Academic Studies Press, 2018.
Mierzejewski Alfred C., Hitler’s Trains. The German National Railway & the Third Reich, Brimscombe Port: Tempus, 2005.
Pischel Werner, Die Generaldirektion der Ostbahn in Krakau 1939–1945. Ein Beitrag zur Geschichte der deutschen Eisenbahnen im zweiten Weltkrieg, „Archiv für Eisenbahnwesen” 1964, R. 74, nr 1.
Prel Max du, Podręcznik dla Generalnego Gubernatorstwa w Polsce. Przegląd obszaru, ukształtowania i historii, Kraków: Buchverlag Ost, 1940.
Prusin Alexander V., Polska Norymberga. Siedem procesów przed Najwyższym Trybunałem Narodowym 1946–1948, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2013, nr 9.
Przegiętka Marcin, Tymczasowa siedziba władz Generalnego Gubernatorstwa. Łódź jako okupacyjny ośrodek administracyjny i siedziba Hansa Franka jesienią 1939 roku, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2022, nr 149, z. 1.
Rączy Elżbieta, Zagłada Żydów w dystrykcie krakowskim w latach 1939–1945, Rzeszów: IPN, Uniwersytet Rzeszowski, 2014.
Schenk Dieter, Hans Frank. Biografia generalnego gubernatora, tłum. Krzysztof Jachimczak, Kraków: Znak, 2009.
Steinbacher Sybille, „Musterstadt” Auschwitz. Germanisierungspolitik und Judenmord in Ostoberschlesien, München: De Gruyter Saur, 1999.
Stoll Katrin, Die Herstellung der Wahrheit. Strafverfahren gegen ehemalige Angehörige der Sicherheitspolizei für den Bezirk Białystok, Berlin: De Gruyter, 2012.
Stoll Katrin, Rozkład jazdy tylko w jedną stronę. Przesłuchania byłych urzędników Reichsbahn w sprawie deportacji Żydów z Prużan do Auschwitz w 1943 r., „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2016, nr 12.
Wenzel Mario, Arbeitszwang und Judenmord. Die Arbeitslager für Juden im Distrikt Krakau des Generalgouvernements 1939–1944, Berlin: Metropol Verlag, 2017.
Licencja
Copyright (c) 2024 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
