English
Polish
Miasto po Zagładzie. Dzielnica żydowska w Lublinie i jej upamiętnienia
Marta Kubiszyn
marta.kubiszyn@poczta.umcs.lublin.pl BiogramMarta Kubiszyn – historyk sztuki, adiunkt w Zakładzie Kultury i Historii Żydów przy Instytucie Kulturoznawstwa UMCS w Lublinie. Zajmuje się problematyką kształtowania narracji o przeszłości (szczególnie z wykorzystaniem relacji mówionych i fotograϐii i w kontekście zagadnień odnoszących się do miejsc i przestrzeni), działaniami artystycznymi służącymi upamiętnianiu Zagłady, a także edukacją wielokulturową i edukacją o Holokauście.
https://orcid.org/0000-0002-3868-9398
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Instytut Kulturoznawstwa
Joanna Zętar
asia@tnn.lublin.pl BiogramOśrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Zakład Filozofii i Socjologii Polityki
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 14 (2018), strony: 387-418
Data publikacji: 2018-12-20
Abstrakt
W czasie drugiej wojny światowej częściowej lub całkowitej destrukcji uległa struktura urbanistyczna oraz tkanka architektoniczna wielu dzielnic żydowskich w Polsce i w innych krajach europejskich. Po 1989 r. w ramach działań na rzecz przywracania pamięci o wymordowanych Żydach zaczęto podejmować działania ukierunkowane z jednej strony na restaurację zabudowy dawnych dzielnic żydowskich celem wykorzystania ich jako elementu oferty turystycznej, z drugiej zaś – niekomercyjne projekty artystyczne i edukacyjne służące upamiętnianiu. W prezentowanym artykule zagadnienia te stanowią tło dla przedstawienia powojennych dziejów lubelskiej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu obejmujących zniszczenie historycznej zabudowy w latach 1942–1954, realizację nowej struktury przestrzenno-urbanistycznej w 1954 r. oraz podejmowane – począwszy od lat osiemdziesiątych – działania upamiętniające lubelskich Żydów i Zagładę w przestrzeni dawnej dzielnicy
Słowa kluczowe
Lublin, Podzamcze, okres powojenny, upamiętnianie Zagłady
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Archiwum Państwowe w Lublinie (AP Lublin)
Akta Miasta Lublina
Urząd Okręgu Lubelskiego 1939–1944
Prasa / Press
„Nowy Głos Lubelski” 1942
Literatura przedmiotu / Content related literature
Adamczyk-Garbowska Monika, Jakub Glatsztejn, „Scriptores” 2003, nr 27 (1).
Adamczyk-Garbowska Monika, Kubiszyn Marta, Pamięć w fotograϔiach Stefana Kiełszni – dokumenty nieistniejącego żydowskiego miasta [w:] Ulica Nowa 3. Stefan Kiełsznia. Zdjęcia lubelskiej dzielnicy żydowskiej z lat 30., red. Kathrin Krahl, Christiane Mennicke-Schwarz, Silke Wagler, Leipzig: Spector Books, 2011.
Chmielewski Jakub, Likwidacja getta szczątkowego w Lublinie [w:] Wiek XX wiekiem kryzysu? Kryzys człowieczeństwa, czyli ludobójstwa w minionym stuleciu, red. Justyna
Gałuszka, Kraków: Koło Naukowe Historyków Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2014.
Chmielewski Jakub, Zagłada żydowskiego miasta – likwidacja getta na Podzamczu, „Kwartalnik Historii Żydów” 2015, nr 4.
Cyz Tomasz, Performance z pamięci (rozmowa z Tomaszem Pietrasiewiczem), „Konteksty” 2017, nr 3.
Denys Marta, 22 lipca 1954 to było przyspieszenie!, „Kamena” 1986, nr 14.
Environment (environmental art) [w:] Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. Krystyna Kubalska-Sulkiewicz i in., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996.
Glatsztejn Jakub, Lublinie moje święte miasto, z jidysz przełożyła Monika Adamczyk-Garbowska, „Scriptores” 2003, nr 1 (27).
Gruber Ruth Ellen, Odrodzenie kultury żydowskiej w Europie, tłum. Agnieszka Nowakowska, Sejny: Pogranicze, 2004.
Gubała-Czyżewska Joanna, Upamiętnianie Holocaustu w Łodzi. Stare i nowe tendencje [w:] Stare i nowe tendencje w obszarze pamięci społecznej, red. Zuzanna Bogumił,
Andrzej Szpociński, Warszawa: Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, ISP PAN i Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2018.
Hölscher Lucian, Pamiętać czy zapomnieć?, tłum. LIDEX [w:] (Kon)teksty pamięci. Antologia, red. Kornelia Kończal, Warszawa: Narodowe Centrum Kultury, 2014.
Józefczuk Grzegorz, Zapomniany Umschlagplatz, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Lublinie”, 15 III 2005.
Józefczuk Grzegorz, Konkurs na pomnik dla lubelskiego „placu śmierci”, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Lublinie”, 4 XI 2009.
Józefczuk Grzegorz, Menora nad torami, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Lublinie”, 10 XI 2009.
Kasperek Józef, Kronika wydarzeń w Lublinie w okresie okupacji hitlerowskiej, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1983.
Keresztely Krisztina, Zaprzepaszczona pamięć – gentryϔikacja a wartości urbanistyczne historycznej dzielnicy żydowskiej Budapesztu [w:] Przywracanie pamięci. Rewitalizacja zabytkowych dzielnic żydowskich w miastach Europy Środkowej, red. Monika
Murzyn-Kupisz, Jacek Purchla, Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2008.
Kopciowski Dariusz, Ochrona zabytków Lublina 1919–2000, wybrane fakty i zdarzenia [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. Lechosław Lameński, Lublin: Stowarzyszenie Historyków Sztuki. Oddział w Lublinie, 2001.
Krajobraz niewidzialny. Rozmowa z Markiem Stasiakiem, specjalistą w dziedzinie krajobrazu kulturowego, „Scriptores” 2005, nr 3 (29).
Kubiszyn Marta, Edukacja wielokulturowa w środowisku lokalnym. Studium teoretyczno-empiryczne na przykładzie Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2007.
Kubiszyn Marta, Upamiętnianie lubelskich Żydów oraz ich zagłady: pomniki i kontr-pomniki, „Teka Komisji Historycznej” [OL PAN] 2017, nr 14.
Kuwałek Robert, Wysok Wiesław, Lublin. Jerozolima Królestwa Polskiego, Lublin: Stowarzyszenie Dialog i Współpraca, 2001.
Krzyżanowska Natalia, (Anty)pomniki jako przedstawienia (nie)pamięci w mieście [w:]
Znaki (nie)pamięci. Teoria i praktyka upamiętniania w Polsce, red. Małgorzata Fabiszak, Anna W. Brzezińska, Marcin Owsiński, Kraków: Universitas, 2016.
Libionka Dariusz, Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2017.
Liekis Sarunas, Rewitalizacja dziedzictwa żydowskiego w Wilnie [w:] Przywracanie pamięci. Rewitalizacja zabytkowych dzielnic żydowskich w miastach Europy Środkowej, red. Monika Murzyn-Kupisz, Jacek Purchla, Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2008.
Lustig Sandra, Alternatywy dla „żydowskiego Disneylandu” przykłady możliwego podejścia do przeszłości żydowskiej w europejskich miastach [w:] Przywracanie pamięci.
Rewitalizacja zabytkowych dzielnic żydowskich w miastach Europy, red. Monika
Murzyn-Kupisz, Jacek Purchla, Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2008.
Maciejczak Zuzanna, Murale na warszawskim Muranowie jako nośniki pamięci miejsca, [w:] Stare i nowe tendencje w obszarze pamięci społecznej, red. Zuzanna Bogumił,
Andrzej Szpociński, Warszawa: Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, ISP PAN i Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2018.
Matyjaszek Konrad, Przestrzeń pożydowska, „Studia Litteraria et Historica” 2013, nr 2, DOI: https://doi.org/10.11649/slh.2013.006.
Mucha Krzysztof, Wielka synagoga – Lublin, cz. 1, „Monograϐia. Spotkanie z Zabytkiem” (Gliwice, Politechnika Śląska) 2011, R. 5, nr 1.
Parik Arno, Walka o ochronę zabytków żydowskiego miasta w Pradze [w:] Przywracanie pamięci. Rewitalizacja zabytkowych dzielnic żydowskich w miastach Europy Środkowej, red. Monika Murzyn-Kupisz, Jacek Purchla, Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2008.
Ożóg Kazimierz, Pomniki Lublina, Lublin: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, 2014.
Panas Władysław, Oko cadyka, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2004.
Pietrasiewicz Tomasz, Kręgi Pamięci, Lublin: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, 2013.
Pietrasiewicz Tomasz, Szlak Pamięci. Lublin. Pamięć Zagłady, Lublin: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, 2017.
Pleszyński Jan, Lubelski Umschlagplatz, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Lublinie”, 29 VI 2000.
Posłuszny Łukasz, Przestrzenne formy upamiętniania Zagłady, Kraków: Wydawnictwo Aureus 2014.
Potel Jean-Yves, Koniec niewinności. Polska wobec swojej żydowskiej przeszłości, tłum. Julia Chimiak, Kraków: Znak, 2010.
Próchniak Paweł, Teatr nocy (rozmowa z Tomaszem Pietrasiewiczem), „Konteksty” 2017, nr 3.
Purchla Jacek, Świat po katastroϔie – w poszukiwaniu utraconej pamięci [w:] Przywracanie pamięci. Rewitalizacja zabytkowych dzielnic żydowskich w miastach Europy
Środkowej, red. Monika Murzyn-Kupisz, Jacek Purchla, Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2008.
Rassalski Stefan, W odnowionym Lublinie, „Architektura” 1954, nr 12 (86).
Reszka Paweł P., Plac śmierci będzie wreszcie uporządkowany, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Lublinie”, 16 XI 2007.
Rewers Ewa, Post-polis. Wstęp do ϔilozoϔii ponowoczesnego miasta, Kraków: Universitas, 2005.
Skotarczak Dorota, Historia wizualna, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2012.
Skotarczak Dorota, Historia wizualna. Założenia teoretyczne i zakres badawczy [w:] Historia w kulturze współczesnej. Niekonwencjonalne podejścia do przeszłości, red. Piotr Witek, Mariusz Mazur, Ewa Solska, Lublin: Edytor.org, 2011.
Skórzyńska Izabela, Inscenizacje pamięci: misteria nieobecności w Lublinie [w:] Inscenizacje pamięci, red. Izabela Skórzyńska, Christie Lavrence, Carl Pépin, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2007.
Skórzyńska Izabela, Widowiska przeszłości. Alternatywne polityki pamięci (1989–2009), Poznań: Instytut Historii UAM, 2010.
Skórzyńska Izabela, Wyjścia nie ma… Rzecz o Szlaku Pamięci Zagłady Żydów Lubelskich.
„Lublin. Pamięć Zagłady”, „Konteksty” 2017, nr 3 (318): Misterium Bramy. Anropologia pamięci.
Skrzypek Marcin, Przypadek zamierzony (rozmowa z Tomaszem Pietrasiewiczem), „Konteksty” 2017, nr 3.
Stefańska Magdalena, „Problem pomnika na Umschlagplatzu w Lublinie w świetle współczesnych koncepcji i teorii upamiętniania przeszłości”, praca licencjacka napisana w Zakładzie Kultury i Historii Żydów UMCS, Lublin 2014, mps.
Szmygin Bogusław, Czy można chronić świat, który przestał istnieć? Dzielnica żydowska
w Lublinie [w:] Przywracanie pamięci. Rewitalizacja zabytkowych dzielnic żydowskich w miastach Europy Środkowej, red. Monika Murzyn-Kupisz, Jacek Purchla, Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2008.
Szpociński Andrzej, Upamiętnienia [w:] Stare i nowe tendencje w obszarze pamięci społecznej, red. Zuzanna Bogumił, Andrzej Szpociński, Warszawa: Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, ISP PAN i Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2018.
Traba Robert, Pamięć zapisana w kamieniu, czyli krajobraz kulturowy jako palimpsest [w:] idem, Historia – przestrzeń dialogu, Warszawa: Wydawnictwo ISP PAN, 2006.
Waligórska Magdalena, Reϔlektorem w „zapomniane”: odkrywanie małych Jerozolim [w:] Przywracanie pamięci. Rewitalizacja zabytkowych dzielnic żydowskich w miastach Europy Środkowej, red. Monika Murzyn-Kupisz, Jacek Purchla, Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2008.
Young James E., The Texture of Memory. Holocaust Memoriala and Meaning, New Haven– London: Yale University Press, 1993.
Young James E., Pamięć i kontrpamięć. W poszukiwaniu społecznej estetyki pomników Holokaustu, tłum. Grzegorz Dąbkowski [w:] Reprezentacje Holokaustu, wybór i oprac.
Jerzy Jarniewicz, Marcin Szuster, Kraków: Instytut Książki, Warszawa: ŻIH, 2014.
Zętar Joanna, Jak budowano plac Zamkowy…, „Gazeta Wyborcza. Magazyn Lubelski”, 18 VIII 2017.
Zętar Joanna, Szeroka – opowieść o ulicy, której nie ma, „Gazeta Wyborcza. Magazyn Lubelski”, 25 VIII 2017.
Zieliński Konrad, W cieniu synagogi. Obraz życia kulturalnego społeczności żydowskiej
Lublina w latach okupacji austro-węgierskiej, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 1998.
Ziębińska-Witek Anna, Historia w muzeach. Studium ekspozycji Holokaustu, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2011.
Żydzi lubelscy. Materiały z sesji poświęconej Żydom lubelskim, red. Wojciech Hawryluk, Grzegorz Linkowski, Lublin: Wydawnictwo Dabar, 1996.
Żydzi w Lublinie. Materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina, red. Tadeusz Radzik, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 1995.
Historia mówiona / Oral history
Relacja Ewy Eisenkeit, http://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/dlibra/doccontent?id=96175
&dirids=1
Relacja Witolda Karpińskiego, http://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/dlibra/doccontent?id=104815&dirids=1
Relacja Mariana Milsztajna, http://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/dlibra/doccontent?id=96870&dirids=1
Relacja Bogdana Stanisława Pazura, http://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/dlibra/doccontent?id=33256&dirids=1
Relacja Kazimierza Podbielskiego, http://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/dlibra/doccontent?id=39249&dirids=1
Relacja Stanisława Sobczyka, http://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/dlibra/doccontent?id=93314&dirids=1
Strony internetowe / Websites
Zętar Joanna, Narracje (nie)pamięci: Plac Zamkowy. Topograϔia palimpsestu (cz. 1 i 2), www.blog.teatrnn.pl
http://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/symcha-wajs-1911-1999/
https://teatrnn.pl/pamiec/szlak-pamieci
Licencja
Copyright (c) 2018 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Marta Kubiszyn, Joanna Zętar, Miasto po Zagładzie. Dzielnica żydowska w Lublinie i jej upamiętnienia , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 15 (2019)
- Marta Kubiszyn, Tam był kiedyś mój dom… Księgi pamięci gmin żydowskich, wybór, opracowanie i przedmowa: Monika Adamczyk-Garbowska, Adam Kopciowski, Andrzej Trzciński, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2009 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 6 (2010)
