English
Polish
Przemoc antyżydowska w powojennej Polsce w świetle ksiąg pamięci
Adam Kopciowski
adam.kopciowski@umcs.pl BiogramAdam Kopciowski – historyk, doktor hab., kierownik Zakładu Kultury i Historii Żydów w Instytucie Kulturoznawstwa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Zajmuje się najnowszą historią Żydów w Polsce, w tym głównie problematyką związaną ze źródłami tworzonymi w języku jidysz: prasą i księgami pamięci. Ostatnio wydał m.in. monografię Wos hert zich in der prowinc? Prasa żydowska na Lubelszczyźnie i jej największy dziennik „Lubliner Tugblat” (2015).
https://orcid.org/0000-0002-9703-5677
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Instytut Kulturoznawstwa
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 14 (2018), strony: 212-247
Data publikacji: 2018-12-20
Abstrakt
Celem artykułu jest krytyczna analiza opisów przemocy antyżydowskiej w powojennej Polsce zawartych w księgach pamięci. Ma on za zadanie przybliżyć czytelnikom formę, strukturę i główne wątki narracji dotyczącej tej tematyki. Omówiono w nim m.in. umiejscowienie tekstów poświęconych powojennej przemocy wobec Żydów w treści ksiąg pamięci, ich układ, zróżnicowanie gatunkowe, a także kwestie związane z wielością punktów widzenia i różnym statusem autorów (w tym relacje bezpośrednich ofiar przemocy, repatriantów z ZSRR, żydowskich „podróżników” odwiedzających powojenną Polskę oraz chrześcijańskich świadków). Charakterystyka treści oprócz analizy opisów samych aktów agresji koncentruje się wokół kilku wybranych zagadnień: kondycji fizycznej i psychicznej ocalałych wracających do rodzinnych miejscowości, reakcji na ich powrót ze strony chrześcijańskiego otoczenia oraz przyczyn powojennej przemocy (tradycje przedwojennego antysemityzmu, polski współudział w zbrodniach Holokaustu, demoralizujący wpływ okupacji). Najistotniejszym problemem badawczym jest jednak odpowiedź na pytanie o ogólną wizję tużpowojennych stosunków polsko-żydowskich obecną w narracji ksiąg pamięci, a także wskazanie jej najbardziej charakterystycznych wyznaczników.
Słowa kluczowe
księgi pamięci, przemoc antyżydowska w powojennej Polsce, stosunki polsko-żydowskie w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej
Bibliografia
Źródła
Apt (Opatow); sefer zikaron le-ir wa-em be-Israel aszer hajeta we-ejenena od, red. Cwi Jasziw, Tel Awiw: Jocej Apt be-Israel, Arh’’W, Kanada, Brazil we-Chule, 1966.
Der Bialistoker izkor buch, red. I. Szmulewicz i in., Nju-Jork: Bialistoker Center in NjuJork, 1982.
Brajnsk; sefer ha-zikaron; a baszrajbung fun unzer hejm, ire folks menszn, ire helden un ϔirer fun di religieze, sociale, politisze un ekonomisze institucjes. Wi azoj Brajnsk hot gelebt unter di farszidene okupacje fun bajde welt milchome, ir endlicher szojderlicher umkum als a jidisze kehile, red. Alter Trus, Dżulius Kohen, Nju-Jork 1948.
Dos buch fun Lublin; zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martirertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. M. Litwin i M. Lerman, Paris: Parizer Komitet fun
Szafn a Monograϐie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952 (polski przekład: Wprowadzenie do księgi, tłum. Adam Kopciowski [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, wstęp, wybór i oprac. Adam Kopciowski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2011).
Canin Mordechaj, Iber sztejn un sztok. A rajze iber hundert chorew-geworene kehiles in Pojln, Tel Awiw 1952.
Churbn Proskurow; cum ondenk fun di hajlige neszumes wos zajnen umgekumen in der szreklicher szchite, wos iz ongeϔirt geworen durch di hajdamakes, 15 chodesz adar I, 679, Nju-Jork 1924.
Churbn un gwure fun sztetl Markuszow, red. Dawid Sztokϐisz, Tel Awiw: Markuszower Landslajt in Isroel, 1955.
Citron Pinchas, Sefer Kielc; toledot kehilat Kielc mi-jom hiwasda we-ad churbana, Tel Awiw: Irgun Olej Kielc be-Israel, 1956/1957.
Fajnzilber Elimelech, Ojf di churwes fun majn hejm (churbn Szedlec), Tel Awiw: nakładem autora, 1952.
Farbiarz Owadja D., Jomkiper in der chorewer Lublin, „Kol Lublin” 1982, nr 17.
Felsztin; zamlbuch cum ondenk fun di felsztiner kdojszim, Nju-Jork: Felsztiner Farajn, 1937.
Garwolin izkor buch, red. Zisze Nochgelt, Mosze Zalcman, Tel Awiw–Nju-Jork–Paris: Irgun Jocej Garwolin, 1972.
Goldstein Chaim Idel, Bunkier, tłum. Sara Arm, Warszawa: Ośrodek Karta, 2006.
Grinszpan Szlomo, Jidn in Plock, Nju-Jork: A & H Printing and Publishing Corp., 1960.
Izker-buch fun der żelechower jidiszer kehile, red. A. Wolf Jasni, Szikago: Centraler Żelechower Landsmanszaft in Szikago, 1953.
Izkor dem ondenken żitomirer kdojszim, Nju-Jork: Zitomirer Farajnigten Relif Komi, 1921.
Izkor-buch cum farajbikn dem ondenk fun der chorew-geworener jidiszer kehile Pszedborz, red. Szimon Kanc, Tel Awiw: Irgun Jocej Pszedborz be-Israel u-we-Amerika, 1977.
Izkor-buch Koriw; sefer izkor macewet zikaron le-ajaratenu Koriw, red. Mosze Grosman, Tel Awiw: Irgun Jocej Koriw be-Israel, 1955.
Izkor-buch noch der chorew-geworener jidiszer kehile Cziżewe, red. Szimon Kanc, Tel Awiw: Cziżewer Landsmanszaftn in Isroel un Amerike, 1961.
Katowic; perichata u-szekijata szel ha-kehila ha-jehudit; sefer zikaron, red. Josef Chrust,
Josef Frankel, Tel Awiw: Ha-Amuta le-Hanecachat Jahadut Katowic, 1996.
Kehilat Resza; sefer zikaron, red. Mosze Jari-Wald, Tel Awiw: Irgun Benej Resza be-Israelu-we-Arecot ha-Berit, 1967.
Kehilat Siemiaticz, red. Eliezer Tasz (Tur-Szalom), Tel Awiw: Igud Jocej Siemiaticz be-Israel we-Arecot ha-Berit, 1965.
Kehilat Sierpc; sefer zikaron, red. Efraim Talmi (Wloka), Tel Awiw: Irgunim szel Jocej Sierpc be-Israel u-wa-Chuc la-Arec, 1959.
Kehilat Tarnobrzeg-Dzikow (Galicja ha-maarawit); sefer zikaron we-edut, red. Jakow Jehoszua Flajszer, Tel Awiw: Waad Irgun Jocej Tarnobrzeg-Dzikow be-Israel, 1973.
Kehilat Wengrow; sefer zikaron, red. M. Tamari, Tel Awiw: Jocej Wengrow be-Israel, 1960/1961.
Liżensk; sefer zikaron li-kedoszej Liżensk sze-nisepu be-szoat ha-nacim, red. Chaim Rabin, Tel Awiw: Irgun Olej Liżensk be-Israel, [1970/1971].
Loszic; lezejcher an umgebrachte kehile, red. Mordechaj Szner (B. Feder), Tel Awiw: Farband fun Loszicer Landslajt in Isroel un in di Tfuces, 1963.
Ostrowce; a denkmol ojf di churwes fun a farnichtete jidisze kehile, red. Meir Szimon Geszuri, Gerszon Zilberberg, [Tel Awiw: Irgun Jocej Ostrowce be Israel, 1971].
Parczew; sefer zikaron le-kedoszej Parczew we-ha-sewiwa, red. Szlomo Zonenszajn, Elkana Niska, Rachel Gotsdiner, Hajfa: Irgun Jocej Parczew we-ha-Sewiwa, 1977.
Parisower izkor-buch, red. Jechiel Granatstein, [Tel Awiw:] Irgun Jocej Parysow be-Israel, 1971.
Pinkas Sochaczew; mekudasz le-zecher kedoszej irenu, red. A. Sz. Sztajn, Gabriel Wajsman,
Jeruszalaim: Irgun Jocej Sochaczew be-Israel u-we-hiszetatefut ha-Waad haMeuchad szel Irgunej Sochaczew be-Amerika, 1962.
Pinkes Chmielnik; izkor-buch noch der chorew-geworener jidiszer kehile, red. Efraim Szedlecki, Tel Awiw: Irgun Jocej Chmielnik be-Israel, 1960.
Pinkes Kolbuszow (Kolbsow), red. M.I. Biderman, Nju-Jork: Farajnikte Kolbuszower, 1971.
Pinkes Tisziwic, red. Jakow Ziper, Tel Awiw: Irgun Jocej Tiszwic be-Israel, 1970.
Pinkes Warsze, red. Pinie Kac, Buenos Aires: Landslajt-Farajn fun Warsze un Umgegnt in
Argentine baj der mitarbet fun Argentiner „Ikuf”, 1955.
Pultusk; sefer zikaron, red. I. Iwri, Tel Awiw 1971.
Rusak Sz., Izkor bletlech, Tel Awiw 1972.
Sefer ha-zikaron li-Jehudej Jendrzew, red. Szimszon Dow Jeruszalmi, Tel Awiw: Irgun Olej Jendrzejow be-Israel, [1965].
Sefer ha-zikaron li-kehilat Ostrow-Mazowieck, red. Aba Gordin, Mordechaj Gelbart, Arje
Margalit, Tel Awiw: Irgun Olej Ostrow-Mazowieck be-Israel i Ostrower Landsmanszaft in Amerike, 1960.
Sefer izkor Goniadz, red. M.Sz. Ben Meir, A.L. Fajans, Tel Awiw: Irgunej Jocej Goniadzbe-Arecot ha-Berit u-we-Israel, 1960
Sefer izkor li-kehilat Sarnaki, red. Dow Szuwal, Hajfa: Irgun Jocej Sarnaki be-Israel, 1968.
Sefer izkor Miechow, Charsznice un Ksionż, red. Nachman Blumental, Awiwa Ben-Azar (Broszi), Tel Awiw: Irgun Jocej Miechow, Chursznice we-Ksionż, 1971.
Sefer izkor szel kehilat Dzialoszic we-ha-sewiwa, Tel Awiw: Waad Jocej Dzialoszic, Skalbmirz, Kazimirz i Irgun Jocej Dzialoszic be-Arecot ha-Berit, 1973.
Sefer Kaluszin; gehajlikt der chorew geworener kehile, red. Arje Szamri i in., Tel Awiw: Irgun Jocej Kaluszin be-Israel i Kalusziner Landsmanszaftn in Amerike, Argentine, Frankrajch un Andere Lender, 1961.
Sefer Kock, red. Elijahu Porat, Tel Awiw: Irgun Jocej Kock be-Israel, 1961.
Sefer Lukow; gehajlikt chorew-geworener kehile, red. Binem Heler, Tel Awiw: Irgun Jocej Lukow be-Israel i Lukower Landsmanszaft in di Farajnikte Sztatn, 1968.
Sefer Mezricz; le-zecher kedoszej irenu hi”d, red. Icchak Ronkin, Binem Heler, Israel: „Ha-Merkaz ha-Mericzai” be-Israel we-Irgunej Benej Irenu bi-Tefucot, 1978.
Sefer Pruszkow, Nadarzin we-ha-sewiwa, red. Dawid Brodski, Tel Awiw: Irgun Jocej Pruszkow be-Israel, 1966.
Sefer Pszitik; macewet-zikaron li-kehila jehudit; a macejwe far a jidiszer kehile, red. Dawid Sztokfisz, Tel Awiw: Irgun Jocej Pszitik be-Israel, Carefat we-Arh’’W, 1973.
Sefer Radom, red. Icchak Perlow, Alfred Lipson, Tel Awiw: Irgun Jocej Radom be-Israelu-wa-Tefucot, 1961–1963.
Sefer Radzin; izkor-buch, red. Icchak Zigelman, Tel Awiw: Waad Jocej Radzin (Podlaski) be-Israel, 1957.
Sefer Riki, red. Szimon Kanc, Tel Awiw: Irgun Jocej Riki be-Israel be-hiszetatefut Jocej Rikibe-Kanada, Los Andżeles, Carefat u-Wrazil, 1973.
Sefer Serock, red. Mordechaj Gelbart, Tel Awiw: Irgun Jocej Serock be-Israel, 1971.
Sefer Staszow, red. Elchanan Erlich, Tel Awiw: Irgun Jocej Staszow be-Israel, 1962.
Sefer Tiktin, red. M. Bar-Juda, Z. Ben-Nachum, Tel Awiw: Irgun Jocej Tiktin be-Israel, 1959.
Sefer Turobin; pinkas zikaron, red. Meir Szimon Geszuri, Tel Awiw: Irgun Jocej Turobinbe-Israel, 1967.
Sefer zikaron li-kehilat Szebreszin, red. Dow Szuwal, Hajfa: Irgun Jocej Szebreszin be-Israelu-wa-Tefucot, 1984.
Sefer zikaron li-kehilat Tomaszow Mazowieck, red. Mosze Wajsberg, Tel Awiw: Irgun Jocej Tomaszow-Mazowieck be Israel, 1969.
Sefer zikaron li-kehilat Wielun, Tel Awiw: Irgun Jocej Wielun be-Israel we-Edut ha-Seferbe-hiszetatefut „Wieluner Izker Buch-Komitet” be-Amerika, 1971.
Sefer zikaron Wlodawa we-ha-sewiwa Sobibor, red. Szimon Kanc, Tel Awiw: Irgun Jocej Wlodawa we-ha-Sewiwa be-Israel, 1974.
Sefer-izkor li-kehilat Radomsk we-ha-sewiwa, red. L. Losz, Tel Awiw: Irgun Jocej Radomskbe-Israel be-szituf im ha-Irgunim szel Nju-Jork we-Los Andżeles we-szel Argentina, 1967.
Sefer-izkor Ostrow-Lubelski, red. Dawid Sztokϐisz, Tel Awiw: Irgun Jocej Ostrow-Lubelski be-Israel, 1987.
Sefer-zikaron li-kehilat Pinczew; in Pinczew togt szojn niszt, red. Mordechaj Szner, Tel
Awiw: Irgun Jocej Pinczew be-Israel u-we-Tefucot, 1970.
Siferej zikaron li-kehilot ha-gola; sefer Sokolka; dos buch fun Sokolka, Jeruszalaim: Irgun
Jocej Sokolka be-Israel i Enciklopedia szel Galujot, 1968.
Skarżisko Kamienna; sefer zikaron, [Tel Awiw: Irgun Jocej Skarżisko, 1973].
Szidlowcer izkor-buch, red. Berel Kahan, Nju-Jork, Szidlowcer Landsmanszaft in Nju-Jork, 1974.
Wiruszow; sefer izkor, red. Jehoszua Ajbuszic, Awraham Klosziner, Josef Zelkowic, [TelAwiw] 1970.
Wspomnienia z dni okupacji, tłum. Dariusz Dekiert [w:] Sefer Pruszków; księga pamięci Pruszkowa, Nadarzyna i okolic, red. Monika Adamczyk-Garbowska, Andrzej Trzciński, Pruszków 2016.
Zwoliner izker buch, red. Berl Kohen, Nju-Jork: Zwoliner Landsmnszaft in Nju-Jork, 1982.
Literatura przedmiotu
Adamczyk-Garbowska Monika, Patterns of Return. Survivors’ Postwar Journeys to Poland, Washington, DC: USHMM, 2007.
Adamczyk-Garbowska Monika, Krajobraz po Zagładzie – relacje dziennikarzy żydowskich z powojennej Polski, „Midrasz” 2012, nr 1.
Adamczyk-Garbowska Monika, Kopciowski Adam, Zamiast macewy. Żydowskie księgi pamięci [w:] Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. Feliks Tych,
Monika Adamczyk-Garbowska, Lublin: Wydawnictwo UMCS, [Warszawa:] ŻIH, 2011.
Adamczyk-Garbowska Monika, Kopciowski Adam, Trzciński Andrzej, Księgi pamięci jako źródło wiedzy o historii, kulturze i Zagładzie polskich Żydów [w:] „Tam był kiedyś mój dom…” Księgi pamięci gmin żydowskich, wybór, oprac. i przedmowa Monika
Adamczyk-Garbowska, Adam Kopciowski, Andrzej Trzciński, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2009.
Goldberg-Mulkiewicz Olga, Księgi pamięci („Memorbuecher”) a mit żydowskiego miasteczka, „Etnografia Polska” 1991, t. 35, z. 2.
Kopciowski Adam, Wstęp [w:] Księgi pamięci gmin żydowskich. Bibliograϔia / Jewish Memorial Books. A Bibliography, red. Adam Kopciowski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2008.
Krzyżanowski Łukasz, Dom, którego nie było. Powroty ocalałych do powojennego miasta, Wołowiec: Czarne, 2016.
Libionka Dariusz, Powiat miechowski [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018, t. 2.
Panz Karolina, Powiat nowotarski [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018, t. 2.
Rotenberg Jehoszua, Izker-bicher – ci blojz a szejne macejwe?, „Di Goldene Kejt” 1980, t. 103.
Skibińska Alina, Powiat biłgorajski [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018, t. 1.
Sułek Antoni, Gajdowie, Samarytanie z łąk między Krupą a Podborzem, „O Nas… Kwartalnik Gminy Kurów” 2015, nr 2.
Tokarska-Bakir Joanna, Pod klątwą. Społeczny portret pogromu kieleckiego, t. 1, Warszawa: Czarna Owca, 2018.
Licencja
Copyright (c) 2018 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Adam Kopciowski, Szama Grajer – „żydowski król” z Lublina , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Adam Kopciowski, Dariusz Libionka, Zapiski członka Komendy Żydowskiej Organizacji Bojowej Hersza Berlińskiego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
- Adam Kopciowski, Dariusz Libionka, Relacja działaczki Poalej Syjon-Lewicy Poli Elster o sytuacji na Umschlagplatzu i w transporcie do Poniatowej w kwietniu 1943 r , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
- Dariusz Libionka, Adam Kopciowski, Życie i Zagłada w Hrubieszowie w oczach młodej warszawianki , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Adam Kopciowski, Zajścia antyżydowskie na Lubelszczyźnie w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Adam Kopciowski, Jedynie bramy łez nie zamknęły się przed nami”. Bóg i Zagłada w listach lubelskiego rabina Hersza Majlecha Talmuda , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 15 (2019)
- Adam Kopciowski, Anti-Jewish Incidents in the Lublin Region in the Early Years after World War II , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: 2008: Holocaust Studies and Materials
- Adam Kopciowski, Robert Kuwałek, Relacja żony Leona Feldhendlera , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 7 (2011)
- Adam Kopciowski, David A. Mandelbaum, From Lublin to Shanghai. The Miraculous Exile of Yeshivas Chachmei Lublin, tłum. Malky Heimowitz, New York: Mesorah Publications, 2012, 316 s , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 15 (2019)
- Adam Kopciowski, Sefer Praga. Księga pamięci warszawskiej Pragi , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
