English
Polish
Polska Podziemna wobec szantażystów i szmalcowników w Warszawie. Korekta obrazu
Dariusz Libionka
libion@wp.pl BiogramDariusz Libionka – historyk, profesor Instytutu Filozoϐii i Socjologii PAN, kierownik działu naukowego Państwowego Muzeum na Majdanku. Redaktor naczelny rocznika „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”. Ostatnio opublikował: Klucze i kasa. O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych 1939–1950 (2014, współredaktor z Janem Grabowskim) oraz Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Zarys problematyki (2017). Współautor dwutomowej publikacji Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski (2018).
https://orcid.org/0000-0003-0180-6463
Instytut Filozofii i Socjologii PAN
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 14 (2018), strony: 115-164
Data publikacji: 2018-12-02
Abstrakt
Celem tekstu jest analiza, jak plaga szantaży i donosów zagrażających ukrywającym się w Warszawie Żydom była traktowana przez konspiracyjne sądownictwo cywilne i wojskowe (Cywilny Sąd Specjalny i Wojskowy Sąd Specjalny) w okresie 1942–1944. Szeroko zakrojona kwerenda archiwalna pozwoliła na zrewidowanie kilku funkcjonujących w literaturze przedmiotu tez i opinii. Okazało się, że pierwsze wyroki na szantażystów zostały wydane przez warszawski Cywilny Sąd Specjalny kilka miesięcy wcześniej, niż przypuszczano, ale nie zostały one wykonane z powodu braku możliwości technicznych. Krytyczna analiza źródeł pozwoliła również na zakwestionowanie poglądu, że Jan Łakiński został osądzony i zlikwidowany za przyczynienie się do wykrycia schronu, w którym ukrywał się twórca „Oneg Szabat” Emanuel Ringelblum. Fakt, że zlikwidowano go niedługo później, był, jak się okazało, kwestią przypadku. Prawdziwy sprawca wykrycia schronu i śmierci Ringelbluma nie został przez podziemie wykryty i ukarany. Autor dokładniej niż poprzednicy zrekonstruował funkcjonowanie warszawskiego Cywilnego Sądu Specjalnego, opisał sposób i okoliczności wykonania wszystkich wyroków na osoby skazane za działania przeciwko Żydom, a także omówił problem efektywności rozpracowywania szantażystów przez różne struktury polskiej konspiracji.
Słowa kluczowe
okupowana Warszawa, zwalczanie szantaży, Emanuel Ringelblum, Cywilne Sądy Specjalne, Armia Krajowa
Bibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Akt Nowych (AAN)
Delegatura Rządu RP na Kraj, 202/II-35, 202/II-37, 202/II-40, 202/II-44, 202/
III-122, 202/XV-2, 202/XV-1-2
Armia Krajowa, 203/III-111, 203/III-112, 203/III-113, 203/III-116, 203/III-137
NSZ. Dowództwo Oddziału II, 207/4, 207/13, 207/35
Społeczny Komitet Antykomunistyczny „Antyk”, 228/3, 228/5-2, 228/7-3
Archiwum Beit Lochamej ha-Getaot (Archiwum Kibucu Bojowników Gett, ABGL)
, 5966, 5987, 6051
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN)
/8, 0330/108, 0423/3402, 01208/1003/Jacket, 380/8/3, 1558/45,
/60, 1558/95, 1572/1330,
GK 317/247, GK 317/248, GK 317/699–705
MBP 1572/1330
Archiwum Historii Mówionej Muzeum Powstania Warszawskiego
Wywiad z Izabelą Horodecką, 3 X 2005, http://ahm.1944.pl/Izabela_Horodecka/14
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH)
, Relacje Żydów Ocalałych z Zagłady
Archiwum Yad Vashem (AYV)
O.6/82, O.6/83, O.6/86
Wojskowe Biuro Badań Historycznych, Centralne Archiwum Wojskowe (CAW)
II.44.5, IX.3.22.9, IX.3.29.3
Źródła publikowane, wspomnienia
Arczyński Marek [Ferdynand], Balcerak Wiesław, Kryptonim „Żegota”. Z dziejów pomocy
Żydom w Polsce 1939–1945, Warszawa: Czytelnik, 1979.
Bartoszewski Władysław, Po obu stronach muru [w:] Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, oprac. Władysław Bartoszewski, Zofia. Lewinówna,wyd. 2 rozsz., Kraków: Znak, 1969.
Chaskielewicz Stefan, Ukrywałem się w Warszawie. Styczeń 1943 – styczeń 1945, Kraków: Znak, 1988.
Hanasz Marian, Sprawa Łakińskiego [w:] Goldmanka. W kręgu szkoły, Warszawa: Sekcja Goldmaniaków przy Stowarzyszeniu Wychowanków Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego, 2005.
Iranek-Osmecki Kazimierz, Kto ratuje jedno życie… Polacy i Żydzi 1939–1945, Warszawa: IPN, 2009.
Jagur Orna [Grodzińska Irena], Bunkier „Krysia”, Łódź: Oϐicyna Biblioϐilów, 1997.
Korboński Stefan, Polskie Państwo Podziemne. Przewodnik po podziemiu z lat 1939–1945, Warszawa: Świat Książki, 2008.
Korboński Stefan, W imieniu Rzeczypospolitej, Warszawa: IPN, 2009 (wyd. 1 1954).
Pro memoria (1941–1944). Raporty Departamentu Informacji Delegatury Rządu RP o zbrodniach na narodzie polskim, wybór i oprac. Janusz Gmitruk i in., Warszawa:
Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, 2004/2005.
Ringelblum Emanuel, Kronika getta warszawskiego [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 29: Pisma Emanuela Ringelbluma z getta, red.
Joanna Nalewajko-Kulikov, Warszawa: ŻIH, 2018.
Ringelblum Emanuel, Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Uwagi i spostrzeżenia. Warszawa: Czytelnik, 1988, s. 95–99.
Rybicki Józef, Notatki szefa warszawskiego Kedywu, Warszawa: WUW, 2001.
Sieroszewski Władysław, Z działalności Wojskowego Sądu Specjalnego Okręgu, a następnie Obszaru warszawskiego AK, „Najnowsze Dzieje Polski” 1964, t. 8.
Sojusznicy Gestapo. Proces Kwasiborskiego i innych, Warszawa: Książka i Wiedza, 1951.
Steinsbergowa Aniela, Widziane z ławy obrończej, przedruk z wydawnictwa Instytut Literacki, Paryż 1977, Lublin: Biblioteka Informatora Regionu Środkowo-Wschodniego NSZZ Solidarność, 1984.
Temkin-Bermanowa Basia, Dziennik z podziemia, wstęp, oprac., przypisy Anka Grupińska, Paweł Szapiro, Warszawa: ŻIH i Twój Styl, 2000
Prasa
„Agencja Prasowa” 1942
„Aneks” 1942
„Biuletyn Informacyjny” 1941–1944
„Biuletyn Informacyjny”, dodatek „Z Frontu Walki Cywilnej” 1943
„Czyn” 1942–1943
„Informacja Bieżąca” 1942
„Kronika Tygodniowa” 1943
„Nowy Dzień” 1943
„Prawda” 1943
„Rzeczpospolita Polska” 1942–1944
„Szaniec” 1943
„Wiadomości Polskie” 1941
„WRN” 1942
Literatura przedmiotu
Bielecki Robert, Kulesza Juliusz, Przeciw konϔidentom i czołgom. Oddział 993/W Kontrwywiadu Komendy Głównej AK „Pięść” w konspiracji i Powstaniu Warszawskim 1944 roku, Warszawa: Radwan-Wano, 1996.
Engelking Barbara, Labirynty i plątaniny. Historia pewnego Sprawiedliwego, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2015, nr 11.
Gałęzowski Marek, Przeciw dwóm zaborcom. Polityczna konspiracja piłsudczykowska w kraju w latach 1939–1947, Warszawa: IPN, 2013.
Gondek Leszek, Polska karząca 1939–1945. Polski podziemny wymiar sprawiedliwości w okresie okupacji niemieckiej, Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1998.
Gondek Leszek, W imieniu Rzeczypospolitej. Wymiar sprawiedliwości w Polsce podczas II wojny światowej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.
Grabowski Jan, „Ja tego Żyda znam!” Szantażowanie Żydów w Warszawie, 1939–1943, Warszawa: Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, 2004.
Grabowski Jan, Tropiąc Emanuela Ringelbluma. Udział polskiej Kriminalpolizei w „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2014, nr 10, t. 1.
Gutman Yisrael, Krakowski Shmuel, Unequal Victims. Poles and Jews during World War Two, tłum. Ted Gorelick, Witold Jedlicki, New York: Holocaust Library, 1986.
Hempel Adam, Pogrobowcy klęski. Rzecz o policji „granatowej” w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1945, Warszawa: PWN, 1990. Kassow Samuel D., Kto napisze naszą historię? Ostatni rozdział zagłady warszawskiego getta. Ukryte archiwum Emanuela Ringelbluma, tłum. Grażyna Waluga, Olga Zienkiewicz, Warszawa: Amber, 2009.
Kedyw Okręgu Warszawa Armii Krajowej. Dokumenty – rok 1943, wybór i oprac. Hanna Rybicka, Warszawa: Wydawnictwo IH PAN, 2006.
Kunert Andrzej Krzysztof, Oskarżony Kazimierz Moczarski, Warszawa: Iskry, 2006.
Kunert Andrzej Krzysztof, Wojskowe Sądownictwo Specjalne ZWZ-AK, „Więź” 1981, nr 2.
Landau Ludwik, Kronika lat wojny i okupacji, Warszawa: PWN, 1962, t. 2.
Laqueur Walter, The Terrible Secret: An investigation into the suppression of information about Hitler’s ‘Final Solution’, London: Weidenfeld and Nicolson, 1980.
Libionka Dariusz, Wokół korespondencji Adolfa Bermana z Henrykiem Wolińskim, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4.
Marat Emil, Wójcik Michał, Ptaki drapieżne. Historia Lucjana „Sępa” Wiśniewskiego likwidatora z Kontrwywiadu AK, Kraków: Znak, 2016.
Marszalec Janusz, Morderstwo na Makowieckich i Widerszalu. Stara sprawa, nowe pytania, nowe wątpliwości, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2006, nr 2.
Marszalec Janusz, Ochrona porządku i bezpieczeństwa publicznego w Powstaniu Warszawskim, Warszawa: Rytm, 1999.
Pasek Witold, Bolesława Kontryma życie zuchwałe. Biograϔia żołnierza i policjanta 1898–1953, Warszawa: Fronda, 2006.
Paulsson Gunnar S., Stosunki polsko-żydowskie w okupowanej Warszawie (1940–1945) [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. Dariusz Libionka, Warszawa: IPN, 2004.
Paulsson Gunnar S., Utajone miasto. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy 1940–1945, tłum.
Elżbieta Olender-Dmowska, Kraków: Znak i Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, 2008.
Prekerowa Teresa, Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945, Warszawa: PIW, 1982.
Puławski Adam, Wobec niespotykanego w dziejach mordu. Rząd RP na uchodźstwie, Delegatura Rządu RP na Kraj, AK a eksterminacja ludności żydowskiej od „wielkiej akcji” do powstania w getcie warszawskim, seria „Biblioteka Rocznika Chełmskiego”,
Chełm: Stowarzyszenie Rocznika Chełmskiego, 2018.
Strzembosz Tomasz, Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944, wyd. 2 popr. i rozsz., Warszawa: PIW, 1983.
Strzembosz Tomasz, Rzeczpospolita podziemna. Społeczeństwo polskie a państwo podziemne 1939–1945, Warszawa: Wydawnictwo Krupski i S-ka, 2000.
Szarota Tomasz, Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne, wyd. 4 rozsz., Warszawa: Czytelnik, 2010.
Witkowski Henryk, Kedyw Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej w latach 1943–1944,
Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1984.
Wywiad i kontrwywiad Armii Krajowej, red. Władysław Bułhak, Warszawa: IPN, 2008.
Żbikowski Andrzej, Antysemityzm, szmalcownictwo, współpraca z Niemcami a stosunki polsko-żydowskie pod okupacja niemiecką [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, Warszawa: IPN, 2006.
Licencja
Copyright (c) 2018 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Jan Grabowski, Dariusz Libionka, Bezdroża polityki historycznej. Wokół Markowej, czyli o czym nie mówi Muzeum , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Dariusz Libionka, Apocrypha from the History of the Jewish Military Union and its Authors , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: 2008: Holocaust Studies and Materials
- Dariusz Libionka, Lokalne struktury Narodowych Sił Zbrojnych wobec ukrywających się Żydów w świetle powojennych materiałów śledczych i procesowych – przypadek powiatów miechowskiego i pińczowskiego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Dariusz Libionka, Jan Grabowski, Anatomia donosu ks. Stanisława Trzeciaka na ks. Tadeusza Pudra , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Dariusz Libionka, Zapisy dotyczące Żydów w warszawskich kronikach policyjnych z lat 1942–1944 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Dariusz Libionka, Prześladowcy Żydów przed Wojskowym Sądem Specjalnym Komendy Głównej AK w 1944 r. , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 15 (2019)
- Dariusz Libionka, Jacek Leociak, 75. rocznica akcji „Reinhardt” , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Dariusz Libionka, Polska hierarchia kościelna wobec eksterminacji Żydów – próba krytycznego ujęcia , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 5 (2009)
- Anka Grupińska, Dariusz Libionka, Rozmowa z Józefem Grynblattem, członkiem Betaru i Żydowskiego Związku Wojskowego w czasie powstania w getcie warszawskim , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Alina Skibinska, Dariusz Libionka, „Przysięgam walczyć o wolną i potężną Polskę, wykonywać rozkazy przełożonych, tak mi dopomóż Bóg”. Żydzi w AK. Epizod z Ostrowca Świętokrzyskiego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 4 (2008)
