Obóz cygański w getcie łódzkim (1941–1942)
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 17 (2021), strony: 463-485
Data publikacji: 2021-12-20
Abstrakt
W dniach 5–9 listopada 1941 r. do obozu cygańskiego utworzonego na terenie wydzielonym z getta łódzkiego wsiedlono 5 tys. Romów i Sinti. Warunki w zorganizowanym pośpiesznie obozie, składającym się jedynie z kilkunastu budynków, były fatalne. Brak sanitariatów i odpowiednich warunków do zamieszkania spowodował, że w pierwszych kilku tygodniach w wyniku epidemii tyfusu zmarło około 600 osób. Reszta osadzonych w grudniu 1941 lub styczniu 1942 r. została wywieziona i zamordowana w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem. Artykuł jest poświęcony dziejom tego obozu, w szczególności procesowi jego likwidacji, który dotychczas stanowił najmniej zbadany wątek historii obozu cygańskiego w getcie łódzkim.
Słowa kluczowe
getto łódzkie, obóz cygański, Porajmos, Romowie i Sinti, Chełmno nad Nerem
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival Sources
Archiwum Państwowe w Łodzi (AP Łódź)
Zarząd Getta (Gettoverwaltung)
Przełożony Starszeństwa Żydów w Getcie Łódzkim
Zarząd Miejski w Łodzi (Stadtverwaltung Litzmannstadt) 1939–1945
Państwowa Policja Kryminalna Posterunek Policji Kryminalnej w Łodzi
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN)
Akta śledztwa obozu straceń Chełmno
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH)
Zbiór materiałów do dziejów ludności żydowskiej w Łodzi 1939–1944
Relacje Żydów Ocalałych z Zagłady
Zbiory planów i map 1922–1990
Archiwum The Wiener Holocaust Library
Eyewitness testimony collection
Archiwum Yad Vashem (AYV)
Collection of Memoirs Written for the Yad Vashem Competition
Źródła publikowane / Published Sources
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 9: Tereny wcielone do Rzeszy: Kraj Warty, oprac. Magdalena Siek, Warszawa: ŻIH, 2012.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 13: Ostatnim etapem przesiedlenia jest śmierć. Pomiechówek, Chełmno nad Nerem, Treblinka, oprac. Ewa Wiatr, Barbara Engelking, Alina Skibińska, Warszawa: ŻIH, 2013.
Dokumenty i materiały do dziejów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 3: Getto łódzkie, cz. 1, oprac. Artur Eisenbach, Warszawa–Łódź–Kraków: CŻKH, 1946.
Fogel Heniek, Dziennik, oprac. Adam Sitarek, Ewa Wiatr, Warszawa: ŻIH, 2019.
Kronika getta łódzkiego/Litzmannstadt Getto 1941–1944, t. 1–5, red. Julian Baranowski i in., Łódź: Wydawnictwo UŁ i Archiwum Państwowe w Łodzi, 2009.
Mostowicz Arnold, Żółta gwiazda i czerwony krzyż, red. Joanna Podolska, Łódź: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi, 2013.
Poznański Jakub, Dziennik z łódzkiego getta, Warszawa: Bellona i ŻIH, 2002.
Proces Hansa Biebowa. Zagłada getta łódzkiego (Akta i stenogramy sądowe), oprac. Jerzy Lewiński, Warszawa: Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 1987.
Rozensztajn Szmul, Notatnik, tłum. Monika Polit, oprac. Julian Baranowski, Monika Polit, Ewa Wiatr, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów i ŻIH, 2008.
„Słuchają słów Prezesa…” Księga przemówień Mordechaja Chaima Rumkowskiego, oprac. Adam Sitarek, Michał Trębacz, Łódź: Archiwum Państwowe i Uniwersytet Łódzki Centrum Badań Żydowskich, 2011.
Wołkowski Konstanty, Wspomnienia z łódzkiego getta, „Wędrownik. Biuletyn PTTK w Łodzi” 1983, nr 5.
Literatura przedmiotu / Content Related Literature
Baranowski Julian, Obóz cygański w Łodzi 1941–1942 / The Gypsy Camp in Łódź 1941–1942, Łódź: Archiwum Państwowe w Łodzi, 2003.
Baranowski Julian, Das Zigeunerlager in Litzmannstadt 1941–1942 / Obóz cygański w Łodzi 1941–1942, Łódź: Archiwum Państwowe w Łodzi i Księży Młyn – Dom Wydawniczy, 2013.
Bartosz Adam, Cygański obóz w Litzmannstadt Getto. Pamięć Zagłady, „Studia Romologica” 2012, t. 5.
Baumgartner Gerhard, Dane dotyczące identyfikacji Romów i Sinti deportowanych jesienią 1942 roku do „obozu cygańskiego” w Litzmannstadt [w:] Das Zigeunerlager in Litzmannstadt 1941–1942 / Obóz cygański w Łodzi 1941–1942, Łódź: Archiwum Państwowe w Łodzi i Księży Młyn – Dom Wydawniczy, 2013.
Baumgartner Gerhard, Freund Florian, Der Holocaust an den österreichischen Roma und Sinti [w:] Zwischen Erziehung und Vernichtung. Zigeunerpolitik und Zigeunerforschung im Europa des 20. Jahrhunderts, red. Michael Zimmermann, Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2007.
Curilla Wolfgang, Der Judenmord in Polen und die deutsche Ordnungspolizei 1939–1945, Paderborn: Ferdinand Schöningh, 2011.
Fangmann Helmut, Reifner Udo, Steinborn Norbert, „Parteisoldaten”. Die Hamburger Polizei im 3. Reich, Hamburg: V.S.A., 1987.
Fenomen getta łódzkiego 1940–1944, red. Paweł Samuś, Wiesław Puś, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2006;
Ficowski Jerzy, Cyganie w Polsce. Dzieje i obyczaje, Gdańsk: Tower Press, 2000.
Fings Karola, Nationalsozialistische Zwangslager für Sinti und Roma [w:] Der Ort des Terrors. Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager, t. 9, red. Wolfgang Benz, Barbara Distel, München: C.H. Beck, 2009.
Freund Florian, Obóz cygański w Litzmannstadt Getto [w:] Post 41. Relacje z Litzammnstadt Getto. Księga pamięci / Reports from Litzmannstadt Ghetto. A memorial book, red. Angelika Brechelmacher, Bertrand Perz, Regina Wonisch, Wien: Mandelbaum Verlag, 2015.
Freund Florian, Die Vorgeschichte der Deportation österreichischer ‘Zigeuner’ in das Getto Litzmannstadt [w:] Fenomen getta łódzkiego 1940–1944, red. Paweł Samuś, Wiesław Puś, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2006.
Galiński Antoni, Obóz dla Cyganów [w:] Obozy hitlerowskie w Łodzi, red. Albin Głowacki, Sławomir Abramowicz, Łódź: Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi Instytutu Pamięci Narodowej, 1998.
Galiński Antoni, Obóz dla Cyganów w Łodzi (Zigeunerlager in Litzmannstadt), „Biuletyn Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Łodzi Instytutu Pamięci Narodowej” 1989, t. 1.
Klein Peter, Die „Gettoverwaltung Litzmannstadt” 1940 bis 1944. Eine Dienststelle im Spannungsfeld von Kommunalbürokratie und staatlicher Verfolgungspolitik, Hamburg: Hamburger Edition, 2009.
Löw Andrea, Getto łódzkie/Litzmannstadt Getto. Warunki życia i sposoby przetrwania, tłum. Małgorzata Półrola, Łukasz Marek Plęs, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2012.
Montague Patrick, Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady, tłum. Tomasz S. Gałązka, Wołowiec: Czarne, 2014.
Nowicki Przemysław, Zanim „przybył z zaświatów”, nazywał się Winer. Krąg rodzinny i konspiracyjny Szlamka, uciekiniera z ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2009, nr 5.
Puławski Adam, W obliczu Zagłady. Rząd RP na Uchodźstwie, Delegatura Rządu RP na Kraj, ZWZ-AK wobec deportacji Żydów do obozów zagłady (1941–1942), Lublin: IPN, 2009.
Rubin Icchak (Henryk), Żydzi w Łodzi pod okupacją niemiecką, Londyn: Kontra, 1989.
Siepracka Dorota, Stanisław Kaszyński wobec eksterminacji Żydów w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem [w:] „Kto w takich czasach Żydów przechowuje?…” Polacy niosący pomoc ludności żydowskiej w okresie okupacji niemieckiej, red. Aleksandra Namysło, Warszawa: IPN, 2009.
Sitarek Adam, „Otoczone drutem państwo”. Struktura i funkcjonowanie administracji żydowskiej getta łódzkiego, Łódź: IPN, 2015.
Sparing Frank, Das „Zigeunerwohngebiet” im Ghetto Lodz 1941/1942 [w:] Im Ghetto 1939–1945. Neue Forschungen zu Alltag und Umfeld, red. Christoph Dieckmann, Babette Quinkert, Göttingen: Wallstein, 2009.
Świadectwa Zagłady. Obóz w Chełmnie nad Nerem. Getto wiejskie Czachulec, oprac. Łucja Pawlicka-Nowak, współpraca Jolanta Adamska, Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej, 2014.
Thurner Erika, Gypsies in the Austrian Burgenland – the Camp at Lackenbach [w:] In the Shadow of the Swastika. The Gypsies during the Second World War, t. 2, red. Donald Kenrick, Bristol: University of Hertfordshire Press, 1999.
Tyszkowa Maria, Eksterminacja Żydów w latach 1941–1943 (Dokumenty Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej ze zbiorów Oddziału Rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1992, nr 2/3 (162/163).
Wróbel Karolina, Romowie za murami getta warszawskiego, „Czas Kultury” 2016, nr 4.
Zimmermann Michael, Rassenutopie und Genozid. Die nationalsozialistische „Lösung der Zigeunerfrage”, Hamburg: Christians, 1996.
Licencja
Copyright (c) 2021 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Andrzej Grzegorczyk, Procedura i przebieg transportów kolejowych z getta łódzkiego do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem (styczeń–maj 1942 r.) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Andrzej Grzegorczyk, Nowa wystawa stała w Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Andrzej Grzegorczyk, Dieter Schenk, Witold Kulesza, Arthur Greiser. Biografia i proces namiestnika III Rzeszy w Kraju Warty , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 20 (2024)