Procedura i przebieg transportów kolejowych z getta łódzkiego do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem (styczeń–maj 1942 r.)
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 16 (2020), strony: 578-599
Data publikacji: 2020-12-15
Abstrakt
Prowadzone w ostatnich latach prace badawcze pozwoliły rozwiązać wiele węzłowych problemów dziejów getta łódzkiego. Rozpoznane zostały niemieckie procesy decyzyjne oraz reakcje żydowskiej administracji getta na deportacje prowadzone do obozów zagłady. Autor artykułu koncentruje się wokół zagadnień związanych z organizacją oraz przebiegiem prowadzonych między styczniem a majem 1942 r. deportacji z getta do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem (Kulmhof am Ner). Podejmuje próbę rekonstrukcji wydarzeń rozgrywających się w czasie deportacji, w tym na stacji Radegast – w miejscu, skąd deportowani wyruszali w drogę, oraz w trakcie przejazdu do miejsca kaźni
Słowa kluczowe
getto łódzkie, stacja Radegast, Kulmhof, Chełmno nad Nerem, wysiedlenia, deportacje
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Archiwum Państwowe w Łodzi (AP Łódź)
Akta Miasta Łodzi
Przełożony Starszeństwa Żydów w Getcie Łódzkim
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN)
Akta śledztwa obozu straceń Chełmno
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH)
Zbiór materiałów do dziejów ludności żydowskiej w Łodzi 1939–1944
Zespół relacji Żydów Ocalałych z Zagłady
Źródła publikowane / Published sources
Dokumenty i materiały do dziejów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 2: Akcje i wysiedlenia, cz. 1, oprac. Józef Kermisz, Warszawa–Łódź–Kraków: CŻKH, 1946.
Dokumenty i materiały do dziejów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 3: Getto łódzkie, cz. 1, oprac. Artur Eisenbach, Warszawa–Łódź–Kraków: CŻKH, 1946.
Fogel Heniek, Dziennik, oprac. Adam Sitarek, Ewa Wiatr, Warszawa: ŻIH, 2019.
Kronika getta łódzkiego / Litzmannstadt Getto 1941–1944, t. 1–5, red. Julian Baranowski i in., Łódź: Wydawnictwo UŁ i Archiwum Państwowe w Łodzi, 2009.
Proces Hansa Biebowa. Zagłada getta łódzkiego (Akta i stenogramy sądowe), oprac. Jerzy Lewiński, Warszawa: Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 1987.
Rok za drutem kolczastym. Na marginesie obwieszczeń Pana Prezesa Ch. Rumowskiego. Obwieszczenia Przełożonego Starszeństwa Żydów z getta łódzkiego (1940–1944), oprac. Adam Sitarek, Ewa Wiatr, Warszawa: ŻIH, 2019.
Rosenfeld Oskar, Dziennik (fragmenty) [w:] Oblicza getta. Antologia tekstów z getta łódzkiego, red. Krystyna Radziszewska, Ewa Wiatr, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2018.
Sierakowiak Dawid, Dziennik, oprac. Ewa Wiatr, Adam Sitarek, Warszawa: ŻIH, 2015.
Singer Oskar, „Przemierzając szybkim krokiem getto…” Reportaże i eseje z getta łódzkiego, tłum. Krystyna Radziszewska, Łódź: Oficyna Bibliofilów, 2002.
„Słuchają słów Prezesa…” Księga przemówień Mordechaja Chaima Rumkowskiego, oprac. Adam Sitarek, Michał Trębacz, Łódź: Archiwum Państwowe, Uniwersytet Łódzki Centrum Badań Żydowskich, 2011.
Zelkowicz Józef, Notatki z getta łódzkiego 1941–1944, red. Michał Trębacz i in., tłum. Monika Polit, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2016.
Literatura przedmiotu / Content related Literature
Abramowicz Sławomir, Zagłada ludności getta łódzkiego w ośrodku w Chełmnie nad Nerem [w:] Dzieje Żydów w Łodzi 1820–1944. Wybrane problemy, red. Wiesław Puś, Stanisław Liszewski, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 1991.
Alberti Michael, Die Verfolgung und Vernichtung der Juden im Reichsgau Wartheland 1939–1945, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2006 (seria „Deutsches Historisches Institut Warschau Quellen und Studien”, t. 17).
Alberti Michael, „Nikczemna perfidia, niska, bezmierna chciwość oraz zimne wyrachowane okrucieństwo” – ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej w Kraju Warty [w:] Zagłada Żydów na polskich terenach wcielonych do Rzeszy, red. Aleksandra Namysło, Warszawa: IPN, 2008.
Baranowski Julian, Chrześcijanie w getcie łódzkim [w:] Ośrodek zagłady Żydów w Chełmnie nad Nerem w świetle najnowszych badań. Materiały z sesji naukowej, red. Łucja Pawlicka-Nowak, Konin: Rada Ochrony Walk i Męczeństwa, Muzeum Okręgowe w Koninie, 2004.
Baranowski Julian, Likwidacja Żydów z getta łódzkiego w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem [w:] Ośrodek zagłady Żydów w Chełmnie nad Nerem w świetle najnowszych badań. Materiały z sesji naukowej, red. Łucja Pawlicka-Nowak, Konin: Rada Ochrony Walk i Męczeństwa, Muzeum Okręgowe w Koninie, 2004.
Bednarz Władysław, Obóz straceń w Chełmnie nad Nerem, Warszawa: Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 1946.
Bednarz Władysław, Obóz zagłady Chełmno, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce” 1946, t. 1.
Browning Christopher R., Geneza „ostatecznego rozwiązania”. Ewolucja nazistowskiej polityki wobec Żydów. Wrzesień 1939 – marzec 1942, tłum. Barbara Gutowska-Nowak, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2012.
Dąbrowska Danuta, Zagłada skupisk żydowskich w „Kraju Warty” w okresie okupacji hitlerowskiej, „Biuletyn ŻIH” 1955, nr 1/2 (13/14).
Epstein Catherine, Wzorcowy nazista: Arthur Greiser i okupacja Kraju Warty, tłum. Jarosław Włodarczyk, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2010.
Gigliotti Simone, The Train Journey: Transit, Captivity, and Witnessing in the Holocaust, New York–Oxford: Berghahn Books, 2009.
Gulczyński Janusz, Obóz śmierci w Chełmnie nad Nerem, Konin: Muzeum Okręgowe w Koninie, 1991.
Jerczyński Michał, Łódź Radogoszcz, stacja-pomnik, „Świat Kolei” 2005, nr 12.
Klein Peter, Die „Gettoverwaltung Litzmannstadt” 1940 bis 1944. Eine Dienststelle im Spannungsfeld von Kommunalbürokratie und staatlicher Verfolgungspolitik, Hamburg: Hamburger Edition, 2009.
Klimczak Wiktor, Zbrodnie hitlerowskie popełnione w latach 1940–1944 na Polakach, Żydach i jeńcach radzieckich zatrudnionych przy budowie węzła kolejowego Łódź–Olechów, „Rocznik Łódzki” 1972, t. 16.
Krakowski Shmuel, Chelmno: A Small Village in Europe. The First Nazi Extermination Camp, Jerusalem: Yad Vashem, 2009.
Krakowski Shmuel, Das Todeslager Chełmno / Kulmhof. Der Beginn der „Endlösung”, Göttingen: Wallstein Verlag, 2007.
Leszczyński Julian, Od formuły obozu zagłady – Höppner – Chełmno nad Nerem – do „Endlösung”, „Biuletyn ŻIH” 1977, nr 1 (101).
Löw Andrea, Getto łódzkie / Litzmannstadt Getto. Warunki życia i sposoby przetrwania, tłum. Małgorzata Półrola, Łukasz Marek Plęs, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2012.
Mierzejewski Alfred C., The Most Valuable Asset of the Reich: A History of the German National Railway, t. 2: 1933–1945, Chapel Hill: The University of North Carolina Press, 2000.
Młynarczyk Jacek Andrzej, Wpływ inicjatyw oddolnych Arthura Greisera i Odilona Globocnika na decyzję o wymordowaniu Żydów [w:] Zagłada Żydów na polskich terenach wcielonych do Rzeszy, red. Aleksandra Namysło, Warszawa: IPN, 2008.
Montague Patrick, Chełmno and the Holocaust. The History of Hitler’s First Death Camp, London–New York: I.B. Tauris, 2012.
Montague Patrick Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady, tłum. Tomasz S. Gałązka, Wołowiec: Czarne, 2014.
Nowicki Przemysław, Synagogi, dom modlitwy i mykwa w Kole, „Polonia Maior Orientalis” 2019, t. 6.
Pawlicka-Nowak Łucja, Mówią świadkowie Chełmna, Konin-Łódź: Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Muzeum Okręgowe w Koninie, 2004.
Pawlicka-Nowak Łucja, Badania archeologiczne na terenie byłego niemieckiego ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem [w:] Archeologia totalitaryzmów. Ślady represji 1939–1956, red. Olgierd Ławrynowicz, Joanna Żelazko, Łódź: IPN, 2015.
Presner Todd, Mobile Modernity. Germans, Jews, Trains, New York: Columbia University Press, 2007.
Rees Laurence, Holokaust. Nowa historia, tłum. Łukasz Praski, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2018.
Rubin Icchak (Henryk), Żydzi w Łodzi pod okupacją niemiecką, Londyn: Kontra, 1989.
Serwański Edward, Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem 1941–1945, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1964.
Sitarek Adam, „Otoczone drutem państwo”. Struktura i funkcjonowanie administracji żydowskiej getta łódzkiego, Łódź: IPN, 2015.
Sitarek Adam, Rola niemieckiego Zarządu Getta w Łodzi w eksterminacji gett prowincjonalnych Kraju Warty [w:] Zagłada Żydów na polskiej prowincji, red. Adam Sitarek, Michał Trębacz, Ewa Wiatr, Łódź: IPN i Wydawnictwo UŁ, 2013.
Sitarek Adam, „Zaprowiantowanie obozu jest podobno wzorcowe…” Wiedza więźniów getta łódzkiego na temat ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.
Strzelecki Andrzej, Deportacja Żydów z getta łódzkiego do KL Auschwitz i ich zagłada. Opracowanie i wybór źródeł, Oświęcim: Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, 2004.
Świadectwa Zagłady. Obóz w Chełmnie nad Nerem. Getto wiejskie Czachulec, oprac. Łucja Pawlicka-Nowak, współpraca Jolanta Adamska, Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej, 2014.
Terela Izabela, Litzmannstadt-Getto – zarys historii i upamiętnienie [w:] Litzmannstadt-Getto 1940–1944. Katalog wystawy, red. Henryk Siemiński, Łódź: Muzeum Tradycji Niepodległościowych, 2014.
Terela Izabela, Stacja Radegast – historia i pamięć, „Kronika miasta Łodzi” 2019, nr 4 (87).
Terela Izabela, Grzegorczyk Andrzej, Stacja Radegast. Pamięć miejsca – miejsce pamięci [w:] 60-lecie Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi. Księga jubileuszowa, red. Sylwia Wielichowska, Łódź: Muzeum Tradycji Niepodległościowych, 2019.
Wiatr Ewa, Kawalerowie Krzyża Żelaznego w getcie łódzkim, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2012, nr 8.
Wiatr Ewa, Zawilski Piotr, Losy chrześcijan w getcie łódzkim w świetle zachowanych archiwaliów, „Prace i Materiały Historyczne Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi i Muzeum Archidiecezji Łódzkiej” 2012, t. 9.
Licencja
Copyright (c) 2020 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Andrzej Grzegorczyk, Obóz cygański w getcie łódzkim (1941–1942) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 17 (2021)
- Andrzej Grzegorczyk, Nowa wystawa stała w Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Andrzej Grzegorczyk, Dieter Schenk, Witold Kulesza, Arthur Greiser. Biografia i proces namiestnika III Rzeszy w Kraju Warty , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 20 (2024)