The Gypsy Camp in the Łódź Ghetto (1941–1942)
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, No. 17 (2021), pages: 463-485
Publication date: 2021-12-20
Abstract
During 5‒9 November 1941 5,000 Roma and Sinti were deported to the Gypsy camp established in an area portioned out from the Łódź ghetto. The conditions in the hastily organized camp, which consisted of only about a dozen buildings, were horrible. Due to the lack of lavatories and the horrific living conditions approx. 600 people died of a typhus epidemic over the course of the first weeks of the camp’s existence. The rest of the ghetto residents were deported in December 1941 or January 1942 to the Chełmno nad Nerem extermination center, where they were killed. This article is devoted to the history of that camp, particularly the process of its liquidation, which has constituted the least researched thread of the history of the Gypsy camp in the Łódź ghetto.
Keywords
Łódź ghetto, Gypsy Camp, Porajmos, the Roma and Sinti, Chełmno nad Nerem
References
Źródła archiwalne / Archival Sources
Archiwum Państwowe w Łodzi (AP Łódź)
Zarząd Getta (Gettoverwaltung)
Przełożony Starszeństwa Żydów w Getcie Łódzkim
Zarząd Miejski w Łodzi (Stadtverwaltung Litzmannstadt) 1939–1945
Państwowa Policja Kryminalna Posterunek Policji Kryminalnej w Łodzi
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN)
Akta śledztwa obozu straceń Chełmno
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH)
Zbiór materiałów do dziejów ludności żydowskiej w Łodzi 1939–1944
Relacje Żydów Ocalałych z Zagłady
Zbiory planów i map 1922–1990
Archiwum The Wiener Holocaust Library
Eyewitness testimony collection
Archiwum Yad Vashem (AYV)
Collection of Memoirs Written for the Yad Vashem Competition
Źródła publikowane / Published Sources
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 9: Tereny wcielone do Rzeszy: Kraj Warty, oprac. Magdalena Siek, Warszawa: ŻIH, 2012.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 13: Ostatnim etapem przesiedlenia jest śmierć. Pomiechówek, Chełmno nad Nerem, Treblinka, oprac. Ewa Wiatr, Barbara Engelking, Alina Skibińska, Warszawa: ŻIH, 2013.
Dokumenty i materiały do dziejów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 3: Getto łódzkie, cz. 1, oprac. Artur Eisenbach, Warszawa–Łódź–Kraków: CŻKH, 1946.
Fogel Heniek, Dziennik, oprac. Adam Sitarek, Ewa Wiatr, Warszawa: ŻIH, 2019.
Kronika getta łódzkiego/Litzmannstadt Getto 1941–1944, t. 1–5, red. Julian Baranowski i in., Łódź: Wydawnictwo UŁ i Archiwum Państwowe w Łodzi, 2009.
Mostowicz Arnold, Żółta gwiazda i czerwony krzyż, red. Joanna Podolska, Łódź: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi, 2013.
Poznański Jakub, Dziennik z łódzkiego getta, Warszawa: Bellona i ŻIH, 2002.
Proces Hansa Biebowa. Zagłada getta łódzkiego (Akta i stenogramy sądowe), oprac. Jerzy Lewiński, Warszawa: Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 1987.
Rozensztajn Szmul, Notatnik, tłum. Monika Polit, oprac. Julian Baranowski, Monika Polit, Ewa Wiatr, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów i ŻIH, 2008.
„Słuchają słów Prezesa…” Księga przemówień Mordechaja Chaima Rumkowskiego, oprac. Adam Sitarek, Michał Trębacz, Łódź: Archiwum Państwowe i Uniwersytet Łódzki Centrum Badań Żydowskich, 2011.
Wołkowski Konstanty, Wspomnienia z łódzkiego getta, „Wędrownik. Biuletyn PTTK w Łodzi” 1983, nr 5.
Literatura przedmiotu / Content Related Literature
Baranowski Julian, Obóz cygański w Łodzi 1941–1942 / The Gypsy Camp in Łódź 1941–1942, Łódź: Archiwum Państwowe w Łodzi, 2003.
Baranowski Julian, Das Zigeunerlager in Litzmannstadt 1941–1942 / Obóz cygański w Łodzi 1941–1942, Łódź: Archiwum Państwowe w Łodzi i Księży Młyn – Dom Wydawniczy, 2013.
Bartosz Adam, Cygański obóz w Litzmannstadt Getto. Pamięć Zagłady, „Studia Romologica” 2012, t. 5.
Baumgartner Gerhard, Dane dotyczące identyfikacji Romów i Sinti deportowanych jesienią 1942 roku do „obozu cygańskiego” w Litzmannstadt [w:] Das Zigeunerlager in Litzmannstadt 1941–1942 / Obóz cygański w Łodzi 1941–1942, Łódź: Archiwum Państwowe w Łodzi i Księży Młyn – Dom Wydawniczy, 2013.
Baumgartner Gerhard, Freund Florian, Der Holocaust an den österreichischen Roma und Sinti [w:] Zwischen Erziehung und Vernichtung. Zigeunerpolitik und Zigeunerforschung im Europa des 20. Jahrhunderts, red. Michael Zimmermann, Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2007.
Curilla Wolfgang, Der Judenmord in Polen und die deutsche Ordnungspolizei 1939–1945, Paderborn: Ferdinand Schöningh, 2011.
Fangmann Helmut, Reifner Udo, Steinborn Norbert, „Parteisoldaten”. Die Hamburger Polizei im 3. Reich, Hamburg: V.S.A., 1987.
Fenomen getta łódzkiego 1940–1944, red. Paweł Samuś, Wiesław Puś, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2006;
Ficowski Jerzy, Cyganie w Polsce. Dzieje i obyczaje, Gdańsk: Tower Press, 2000.
Fings Karola, Nationalsozialistische Zwangslager für Sinti und Roma [w:] Der Ort des Terrors. Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager, t. 9, red. Wolfgang Benz, Barbara Distel, München: C.H. Beck, 2009.
Freund Florian, Obóz cygański w Litzmannstadt Getto [w:] Post 41. Relacje z Litzammnstadt Getto. Księga pamięci / Reports from Litzmannstadt Ghetto. A memorial book, red. Angelika Brechelmacher, Bertrand Perz, Regina Wonisch, Wien: Mandelbaum Verlag, 2015.
Freund Florian, Die Vorgeschichte der Deportation österreichischer ‘Zigeuner’ in das Getto Litzmannstadt [w:] Fenomen getta łódzkiego 1940–1944, red. Paweł Samuś, Wiesław Puś, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2006.
Galiński Antoni, Obóz dla Cyganów [w:] Obozy hitlerowskie w Łodzi, red. Albin Głowacki, Sławomir Abramowicz, Łódź: Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi Instytutu Pamięci Narodowej, 1998.
Galiński Antoni, Obóz dla Cyganów w Łodzi (Zigeunerlager in Litzmannstadt), „Biuletyn Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Łodzi Instytutu Pamięci Narodowej” 1989, t. 1.
Klein Peter, Die „Gettoverwaltung Litzmannstadt” 1940 bis 1944. Eine Dienststelle im Spannungsfeld von Kommunalbürokratie und staatlicher Verfolgungspolitik, Hamburg: Hamburger Edition, 2009.
Löw Andrea, Getto łódzkie/Litzmannstadt Getto. Warunki życia i sposoby przetrwania, tłum. Małgorzata Półrola, Łukasz Marek Plęs, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2012.
Montague Patrick, Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady, tłum. Tomasz S. Gałązka, Wołowiec: Czarne, 2014.
Nowicki Przemysław, Zanim „przybył z zaświatów”, nazywał się Winer. Krąg rodzinny i konspiracyjny Szlamka, uciekiniera z ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2009, nr 5.
Puławski Adam, W obliczu Zagłady. Rząd RP na Uchodźstwie, Delegatura Rządu RP na Kraj, ZWZ-AK wobec deportacji Żydów do obozów zagłady (1941–1942), Lublin: IPN, 2009.
Rubin Icchak (Henryk), Żydzi w Łodzi pod okupacją niemiecką, Londyn: Kontra, 1989.
Siepracka Dorota, Stanisław Kaszyński wobec eksterminacji Żydów w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem [w:] „Kto w takich czasach Żydów przechowuje?…” Polacy niosący pomoc ludności żydowskiej w okresie okupacji niemieckiej, red. Aleksandra Namysło, Warszawa: IPN, 2009.
Sitarek Adam, „Otoczone drutem państwo”. Struktura i funkcjonowanie administracji żydowskiej getta łódzkiego, Łódź: IPN, 2015.
Sparing Frank, Das „Zigeunerwohngebiet” im Ghetto Lodz 1941/1942 [w:] Im Ghetto 1939–1945. Neue Forschungen zu Alltag und Umfeld, red. Christoph Dieckmann, Babette Quinkert, Göttingen: Wallstein, 2009.
Świadectwa Zagłady. Obóz w Chełmnie nad Nerem. Getto wiejskie Czachulec, oprac. Łucja Pawlicka-Nowak, współpraca Jolanta Adamska, Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej, 2014.
Thurner Erika, Gypsies in the Austrian Burgenland – the Camp at Lackenbach [w:] In the Shadow of the Swastika. The Gypsies during the Second World War, t. 2, red. Donald Kenrick, Bristol: University of Hertfordshire Press, 1999.
Tyszkowa Maria, Eksterminacja Żydów w latach 1941–1943 (Dokumenty Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej ze zbiorów Oddziału Rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1992, nr 2/3 (162/163).
Wróbel Karolina, Romowie za murami getta warszawskiego, „Czas Kultury” 2016, nr 4.
Zimmermann Michael, Rassenutopie und Genozid. Die nationalsozialistische „Lösung der Zigeunerfrage”, Hamburg: Christians, 1996.
License
Copyright (c) 2021 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
![Creative Commons License](http://i.creativecommons.org/l/by-nc-nd/4.0/88x31.png)
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Other articles by the same auhtor(s)
- Andrzej Grzegorczyk, The Procedure and Course of the Railway Transports from the Łódź Ghetto to the Death Center in Chełmno nad Nerem (January–May 1942) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 16 (2020)
- Andrzej Grzegorczyk, New Permanent Exhibition at the Former German Death Center Kulmhof Museum in Chełmno nad Nerem , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 16 (2020)