View No. 17 (2021)

No. 17 (2021)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Publication date:
2021-12-20

Section: From research workshops

The Gypsy Camp in the Łódź Ghetto (1941–1942)

Andrzej Grzegorczyk

a.grzegorczyk@muzeumtradycji.pl

graduate of Warsaw University, curator at the Museum of Pro-Independence Traditions in Łódź, Radegast Station Branch. Research interests: Holocaust during World War II, in particular the Łódź ghetto and the history of the Kulmhof death center at Chełmno on the Ner. Author and co-author of exhibitions and publications concerning the history of the death center at Chełmno on the Ner. Member of the “Lexicon of the Łódź Ghetto” project carried out by the Jewish Research Centre of Łódź University, within the framework of the National Programme for the Development of Humanities. Member of the Leaders of Polish-Jewish Dialog program of the Forum for Dialogue Foundation

https://orcid.org/0000-0001-7554-6516

Museum of Independence Traditions in Łódź, branch of the Radegast Station

Zagłada Żydów. Studia i Materiały, No. 17 (2021), pages: 463-485

Publication date: 2021-12-20

https://doi.org/10.32927/zzsim.888

Abstract

During 5‒9 November 1941 5,000 Roma and Sinti were deported to the Gypsy camp established in an area portioned out from the Łódź ghetto. The conditions in the hastily organized camp, which consisted of only about a dozen buildings, were horrible. Due to the lack of lavatories and the horrific living conditions approx. 600 people died of a typhus epidemic over the course of the first weeks of the camp’s existence. The rest of the ghetto residents were deported in December 1941 or January 1942 to the Chełmno nad Nerem extermination center, where they were killed. This article is devoted to the history of that camp, particularly the process of its liquidation, which has constituted the least researched thread of the history of the Gypsy camp in the Łódź ghetto.

Źródła archiwalne / Archival Sources

Archiwum Państwowe w Łodzi (AP Łódź)

Zarząd Getta (Gettoverwaltung)

Przełożony Starszeństwa Żydów w Getcie Łódzkim

Zarząd Miejski w Łodzi (Stadtverwaltung Litzmannstadt) 1939–1945

Państwowa Policja Kryminalna Posterunek Policji Kryminalnej w Łodzi

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN)

Akta śledztwa obozu straceń Chełmno

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH)

Zbiór materiałów do dziejów ludności żydowskiej w Łodzi 1939–1944

Relacje Żydów Ocalałych z Zagłady

Zbiory planów i map 1922–1990

Archiwum The Wiener Holocaust Library

Eyewitness testimony collection

Archiwum Yad Vashem (AYV)

Collection of Memoirs Written for the Yad Vashem Competition

Źródła publikowane / Published Sources

Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 9: Tereny wcielone do Rzeszy: Kraj Warty, oprac. Magdalena Siek, Warszawa: ŻIH, 2012.

Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 13: Ostatnim etapem przesiedlenia jest śmierć. Pomiechówek, Chełmno nad Nerem, Treblinka, oprac. Ewa Wiatr, Barbara Engelking, Alina Skibińska, Warszawa: ŻIH, 2013.

Dokumenty i materiały do dziejów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 3: Getto łódzkie, cz. 1, oprac. Artur Eisenbach, Warszawa–Łódź–Kraków: CŻKH, 1946.

Fogel Heniek, Dziennik, oprac. Adam Sitarek, Ewa Wiatr, Warszawa: ŻIH, 2019.

Kronika getta łódzkiego/Litzmannstadt Getto 1941–1944, t. 1–5, red. Julian Baranowski i in., Łódź: Wydawnictwo UŁ i Archiwum Państwowe w Łodzi, 2009.

Mostowicz Arnold, Żółta gwiazda i czerwony krzyż, red. Joanna Podolska, Łódź: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi, 2013.

Poznański Jakub, Dziennik z łódzkiego getta, Warszawa: Bellona i ŻIH, 2002.

Proces Hansa Biebowa. Zagłada getta łódzkiego (Akta i stenogramy sądowe), oprac. Jerzy Lewiński, Warszawa: Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 1987.

Rozensztajn Szmul, Notatnik, tłum. Monika Polit, oprac. Julian Baranowski, Monika Polit, Ewa Wiatr, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów i ŻIH, 2008.

„Słuchają słów Prezesa…” Księga przemówień Mordechaja Chaima Rumkowskiego, oprac. Adam Sitarek, Michał Trębacz, Łódź: Archiwum Państwowe i Uniwersytet Łódzki Centrum Badań Żydowskich, 2011.

Wołkowski Konstanty, Wspomnienia z łódzkiego getta, „Wędrownik. Biuletyn PTTK w Łodzi” 1983, nr 5.

Literatura przedmiotu / Content Related Literature

Baranowski Julian, Obóz cygański w Łodzi 1941–1942 / The Gypsy Camp in Łódź 1941–1942, Łódź: Archiwum Państwowe w Łodzi, 2003.

Baranowski Julian, Das Zigeunerlager in Litzmannstadt 1941–1942 / Obóz cygański w Łodzi 1941–1942, Łódź: Archiwum Państwowe w Łodzi i Księży Młyn – Dom Wydawniczy, 2013.

Bartosz Adam, Cygański obóz w Litzmannstadt Getto. Pamięć Zagłady, „Studia Romologica” 2012, t. 5.

Baumgartner Gerhard, Dane dotyczące identyfikacji Romów i Sinti deportowanych jesienią 1942 roku do „obozu cygańskiego” w Litzmannstadt [w:] Das Zigeunerlager in Litzmannstadt 1941–1942 / Obóz cygański w Łodzi 1941–1942, Łódź: Archiwum Państwowe w Łodzi i Księży Młyn – Dom Wydawniczy, 2013.

Baumgartner Gerhard, Freund Florian, Der Holocaust an den österreichischen Roma und Sinti [w:] Zwischen Erziehung und Vernichtung. Zigeunerpolitik und Zigeunerforschung im Europa des 20. Jahrhunderts, red. Michael Zimmermann, Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2007.

Curilla Wolfgang, Der Judenmord in Polen und die deutsche Ordnungspolizei 1939–1945, Paderborn: Ferdinand Schöningh, 2011.

Fangmann Helmut, Reifner Udo, Steinborn Norbert, „Parteisoldaten”. Die Hamburger Polizei im 3. Reich, Hamburg: V.S.A., 1987.

Fenomen getta łódzkiego 1940–1944, red. Paweł Samuś, Wiesław Puś, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2006;

Ficowski Jerzy, Cyganie w Polsce. Dzieje i obyczaje, Gdańsk: Tower Press, 2000.

Fings Karola, Nationalsozialistische Zwangslager für Sinti und Roma [w:] Der Ort des Terrors. Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager, t. 9, red. Wolfgang Benz, Barbara Distel, München: C.H. Beck, 2009.

Freund Florian, Obóz cygański w Litzmannstadt Getto [w:] Post 41. Relacje z Litzammnstadt Getto. Księga pamięci / Reports from Litzmannstadt Ghetto. A memorial book, red. Angelika Brechelmacher, Bertrand Perz, Regina Wonisch, Wien: Mandelbaum Verlag, 2015.

Freund Florian, Die Vorgeschichte der Deportation österreichischer ‘Zigeuner’ in das Getto Litzmannstadt [w:] Fenomen getta łódzkiego 1940–1944, red. Paweł Samuś, Wiesław Puś, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2006.

Galiński Antoni, Obóz dla Cyganów [w:] Obozy hitlerowskie w Łodzi, red. Albin Głowacki, Sławomir Abramowicz, Łódź: Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi Instytutu Pamięci Narodowej, 1998.

Galiński Antoni, Obóz dla Cyganów w Łodzi (Zigeunerlager in Litzmannstadt), „Biuletyn Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Łodzi Instytutu Pamięci Narodowej” 1989, t. 1.

Klein Peter, Die „Gettoverwaltung Litzmannstadt” 1940 bis 1944. Eine Dienststelle im Spannungsfeld von Kommunalbürokratie und staatlicher Verfolgungspolitik, Hamburg: Hamburger Edition, 2009.

Löw Andrea, Getto łódzkie/Litzmannstadt Getto. Warunki życia i sposoby przetrwania, tłum. Małgorzata Półrola, Łukasz Marek Plęs, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2012.

Montague Patrick, Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady, tłum. Tomasz S. Gałązka, Wołowiec: Czarne, 2014.

Nowicki Przemysław, Zanim „przybył z zaświatów”, nazywał się Winer. Krąg rodzinny i konspiracyjny Szlamka, uciekiniera z ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2009, nr 5.

Puławski Adam, W obliczu Zagłady. Rząd RP na Uchodźstwie, Delegatura Rządu RP na Kraj, ZWZ-AK wobec deportacji Żydów do obozów zagłady (1941–1942), Lublin: IPN, 2009.

Rubin Icchak (Henryk), Żydzi w Łodzi pod okupacją niemiecką, Londyn: Kontra, 1989.

Siepracka Dorota, Stanisław Kaszyński wobec eksterminacji Żydów w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem [w:] „Kto w takich czasach Żydów przechowuje?…” Polacy niosący pomoc ludności żydowskiej w okresie okupacji niemieckiej, red. Aleksandra Namysło, Warszawa: IPN, 2009.

Sitarek Adam, „Otoczone drutem państwo”. Struktura i funkcjonowanie administracji żydowskiej getta łódzkiego, Łódź: IPN, 2015.

Sparing Frank, Das „Zigeunerwohngebiet” im Ghetto Lodz 1941/1942 [w:] Im Ghetto 1939–1945. Neue Forschungen zu Alltag und Umfeld, red. Christoph Dieckmann, Babette Quinkert, Göttingen: Wallstein, 2009.

Świadectwa Zagłady. Obóz w Chełmnie nad Nerem. Getto wiejskie Czachulec, oprac. Łucja Pawlicka-Nowak, współpraca Jolanta Adamska, Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej, 2014.

Thurner Erika, Gypsies in the Austrian Burgenland – the Camp at Lackenbach [w:] In the Shadow of the Swastika. The Gypsies during the Second World War, t. 2, red. Donald Kenrick, Bristol: University of Hertfordshire Press, 1999.

Tyszkowa Maria, Eksterminacja Żydów w latach 1941–1943 (Dokumenty Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej ze zbiorów Oddziału Rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1992, nr 2/3 (162/163).

Wróbel Karolina, Romowie za murami getta warszawskiego, „Czas Kultury” 2016, nr 4.

Zimmermann Michael, Rassenutopie und Genozid. Die nationalsozialistische „Lösung der Zigeunerfrage”, Hamburg: Christians, 1996.

License

Copyright (c) 2021 Zagłada Żydów. Studia i Materiały

Creative Commons License

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.

https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0

Altmetrics

Google Scholar citations - click icon to view

Statistics

Grzegorczyk, A. (2021). The Gypsy Camp in the Łódź Ghetto (1941–1942). Zagłada Żydów. Studia I Materiały, (17), 463-485. https://doi.org/10.32927/zzsim.888

Share it

                            View No. 17 (2021)

No. 17 (2021)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Data publikacji:
2021-12-20

Dział: From research workshops