English
Polish
W poszukiwaniu lokalnej pamięci o Zagładzie. Przypadek upamiętniania społeczności żydowskich w mniejszych miejscowościach we współczesnej Polsce
Marta Duch-Dyngosz
marta.duch@uj.edu.pl Biogramdoktor socjologii, na podstawie rozprawy doktorskiej obronionej w 2017 r. w Instytucie Socjologii UJ, pt. „Upamiętnianie społeczności żydowskich w byłych sztetlach we współczesnej Polsce. «Przepracowywanie pamięci» czy «Nadużywanie pamięci»? Na przykładzie wybranych miejscowości dawnej Galicji”. Była stypendystką Fulbright Junior Advanced Research Awards (2012–2013) oraz Narodowego Centrum Nauki (2014–2016). Była zaangażowana w wiele projektów dotyczących pamięci o Zagładzie. Ostatnio pracuje w zespołach projektów „Społeczna antropologia pustki: Polska i Ukraina po drugiej wojnie światowej” (nr 0101/NPRH3/H12/82/2014) oraz „Auschwitz w pamięci społecznej Polaków po 75 latach. W kontekście przemian pamięci o zagładzie Żydów i II wojnie światowej oraz polityki pamięci w Polsce, Europie i na świecie” (nr 2018/29/B/HS6/02133). Prowadzi wykłady w Instytucie Judaistyki oraz w Instytucie Studiów Międzykulturowych UJ. Jest współautorką publikacji pt. Anti-Semitism in Poland: Survey Results and a Qualitative Study of Catholic Communities („Nationalities Papers” 2013, t. 42, nr 1) oraz Collective Memory of Auschwitz and World War II among Catholics in Poland: A Qualitative Study of Three Communities („History and Memory” 2013, t. 25, nr 2). Niegdyś redaktorka, teraz współpracowniczka miesięcznika „Znak”.
https://orcid.org/0000-0002-9469-5901
Institut für Europäische Ethnologie, Center for Anthropological Research on Museums and Heritage, Humboldt-Universität
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 17 (2021), strony: 435-462
Data publikacji: 2021-12-20
Abstrakt
W artykule poddałam analizie strategie obrazowania Zagłady w inicjatywach upamiętniających społeczności żydowskie w lokalnej Polsce. Zagłada Żydów jest przykładem trudnej pamięci, która podważa grupowe wartości i normy społeczne, co w przypadku lokalnych społeczności wiąże się z doświadczeniami „bycia blisko Zagłady”. Pozycja względem cierpienia społeczności żydowskiej stała się punktem wyjścia zróżnicowanych postaw (współ)odpowiedzialności i (współ)uczestnictwa członków lokalnych społeczności w zagładzie Żydów. Często pamięć o tych wydarzeniach pozostawała przedmiotem lokalnego przekazu potocznego po wojnie. W związku z tym w powojennych miejscowościach, do Zagłady zamieszkiwanych przez liczne społeczności żydowskie, uformowały się specyficzne wspólnoty pamięci charakteryzujące się zmową milczenia dotyczącą lokalnej historii i kultury żydowskiej. W ostatnim czasie w tak ukształtowanych przestrzeniach społecznych można zaobserwować coraz więcej inicjatyw upamiętniających, które przywołują różne aspekty lokalnego dziedzictwa żydowskiego. W składających się na upamiętnianie praktykach i produktach pamięci grupa opowiada zwykle o sobie samej. Przywoływanie – głównie przez nieżydowskich mieszkańców – historii i kultury Żydów w przestrzeniach mniejszych miejscowości jest zatem sytuacją problematyczną etycznie. W artykule analizuję składające się na upamiętnienie praktyki (dni pamięci, wykłady, inscenizacje, spacery) i produkty pamięci (książki, filmy dokumentalne, wystawy w lokalnych muzeach, pomniki) dotyczące zagłady lokalnych Żydów pod względem formy, treści i zaangażowanych w nie aktorów społecznych. Pozwala to scharakteryzować, jak grupa postrzega samą siebie bądź chce być postrzegana w kontekście przywoływanej historii Zagłady. Ważne pozostaje, co w konkretnym wizerunku przeszłości pozostaje nieobecne i przemilczane. W artykule wyróżniam trzy strategie obrazowania zagłady Żydów: 1) neutralizowania i zamykania trudnych tematów; 2) równoważenia, wyłączania i podporządkowywania historii zagłady Żydów; 3) włączenia i uznania pamięci żydowskiej. Zastosowałam krytyczną analizę dyskursu, odwołując się m.in. do analizy przemocy filosemickiej Elżbiety Janickiej i Tomasza Żukowskiego. Przywołuję wyniki m.in. socjologicznych badań jakościowych zrealizowanych studiów przypadków w Bobowej, Dąbrowie Tarnowskiej i Rymanowie (2010–2016). Przeprowadziłam wówczas analizę danych zastanych, indywidualne wywiady pogłębione oraz wywiady grupowe, jak i obserwację uczestniczącą.
Słowa kluczowe
pamięć o Zagładzie, wspólnota pamięci, upamiętnianie, dziedzictwo żydowskie, Bobowa, Dąbrowa, Tarnowska, Rymanów
Bibliografia
Adorno Theodor W., What Does Coming to Terms with the Past Mean?, tłum. Timothy Bahti i Geoffrey Hartman [w:] Bitburg in Moral and Political Perspective, red. Geoffrey H. Hartman, Bloomington: Indiana University Press, 1986.
Archer Margaret. S., Człowieczeństwo. Problem sprawstwa, tłum. Agata Dziuban, Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos, 2013.
Archer Margaret S., Morphogenesis versus Structuration. On Combining Structure and Action, „The British Journal of Sociology” 1982, nr 33 (4).
Bauman Zygmunt, Nowoczesność i Zagłada, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2009, wersja Kindle.
Bauman Zygmunt, Allosemitism: Premodern, Modern, Postmodern [w:] Modernity, Culture, and ‘the Jew’, red. Bryan Cheyette, Laura Marcus, Stanford: Stanford University Press, 1998.
Bellah Robert N., Madsen Richard, Sullivan William M., Swidler Ann i Tipton Steven M., Habits of the Heart. Individualism and Commitment in American Life, Berkeley: University of California Press, 1985.
Cała Alina, Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, Warszawa: Oficyna Naukowa, 2005.
Connerton Paul, Jak społeczeństwa pamiętają, tłum. Marcin Napiórkowski, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2012.
Connerton Paul, Seven Types of Forgetting, „Memory Studies” 2008, nr 1 (1).
Giddens Anthony, Stanowienie społeczeństwa. Zarys teorii strukturacji, tłum. Stefan Amsterdamski, Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2003.
Giesen Bernard, Triumph and Trauma, Boulder: Paradigm Publishers, 2004.
Grabowski Jan, Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Janicka Elżbieta, Żukowski Tomasz, Przemoc filosemicka? Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000, Warszawa: Instytut Badań Literackich, 2016.
Kłoskowska Antonina, Polacy wobec zagłady Żydów polskich. Próba typologii postaw, „Kultura i Społeczeństwo” 1988, nr 4.
Kucia Marek, Duch-Dyngosz Marta i Magierowski Mateusz, Anti-Semitism in Poland. Survey Results and a Qualitative Study of Catholic Communities, „Nationalities Papers” 2013, nr 42 (1).
LaCapra Dominick, Writing History, Writing Trauma, Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2001.
Leder Andrzej, Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2014.
Malicki Krzysztof, Poza wspólnotą pamięci. Życie i Zagłada Żydów w pamięci mieszkańców regionu podkarpackiego, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2017.
Meng Michael, Shattered Spaces: Encountering Jewish Ruins in Postwar Germany and Poland, Cambridge: Harvard University Press, 2011.
Michlic Joanna B., Obcy jako zagrożenie. Obraz Żyda w Polsce od roku 1880 do czasów obecnych, tłum. Anna Switzer, Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny, 2015.
Michlic Joanna B., Piętno Zagłady. Wojenna i powojenna historia oraz pamięć żydowskich dzieci ocalałych w Polsce, tłum. Adam Musiał, Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny, 2020.
Nowak Jacek, Kapralski Sławomir i Niedźwiedzki Dariusz, On the Banality of Forgetting. Tracing the Memory of Jewish Culture in Poland, Berlin: Peter Lang, 2018.
Prokopowicz Magdalena, Wierzbieniec Wacław, Pamięć o Holokauście na Podkarpaciu na początku XXI wieku na przykładzie obchodów rocznicowych, „Studia Podlaskie” 2016, nr 24.
Rączy Elżbieta, Sytuacja Żydów w powiecie gorlickim w okresie okupacji niemieckiej [w:] Dzieje społeczności żydowskiej powiatu gorlickiego podczas okupacji niemieckiej 1939–1945, red. Michał Kalisz, Elżbieta Rączy, Rzeszów: Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Rzeszowie, 2015.
Ricoeur Paul, Pamięć, historia, zapomnienie, tłum. Janusz Margański, Kraków: Wydawnictwo Universitas, 2012.
Rydgren Jens, The Power of the Past. A Contribution to a Cognitive Sociology of Ethnic Conflict, „Sociological Theory” 2007, nr 25 (3).
Tokarska-Bakir Joanna, How to Exit the Conspiracy of Silence? Social Sciences Facing the Polish-Jewish Relations, „East European Politics & Societies” 2011, nr 25.
Tokarska-Bakir Joanna, Legendy o krwi. Antropologia przesądu, Warszawa: Wydawnictwo WAB, 2008.
Tunbridge John E., Ashworth Gregory J., Dissonant Heritage: the Management of the Past as a Resource in Conflict, Chicester: Wiley, 1996.
Vinitzky-Seroussi Vered, Tegger Chana, Unpacking the Unspoken. Silence in Collective Memory and Forgetting, „Social Forces” 2010, nr 88 (3).
Zerubavel Eviatar, The Elephant in the Room. Silence and Denial in Everyday Life, New York: Oxford University Press, 2006.
Analizowane materiały / Analyzed materials
Kowalska Barbara, Z historii bobowskich Żydów, „Nasza Bobowska Gmina” 2013.
Kozaczka Józef, Pomoc Żydom w powiecie Dąbrowa Tarnowska [w:] Polacy Żydzi 1939–1945, oprac. Stanisław Wroński i Maria Zwolakowa, Warszawa: Książka i Wiedza, 1971.
Andrzej Potocki, Miasteczko Rymanów, mein stetele Rymanów, Telewizja Polska, 2010.
Potocki Andrzej, Żydzi rymanowscy, „Nasz Rymanów” 2002 nr 8 (19).
Potocki Andrzej, Żydzi rymanowscy, Krosno: Oficyna Wydawnicza Apla, 2000.
Rotem Josef, List do Stefana Szymskiego. O „Żydach rymanowskich”, „Nasz Rymanów”, 2001 nr 4.
Rzeszuto Jerzy, Żydzi dąbrowscy, Dąbrowa Tarnowska: „Kurier Dąbrowski”, 1993.
Zmarz-Koczanowicz, Maria, Była wojna, Studio Largo, 2013.
Analizowane praktyki pamięci / Analyzed memory practices
Dni Bobowej z Kulturą Żydowską, Jak Cadyk z Bobowej córkę wydawał, 8–9 VI 2013 r.
Dni Bobowej z Kulturą Żydowską „Szalom”, 21 VI 2014 r.
Dni Bobowej z Kulturą Żydowską „Szalom 2015”, 7 VI 2015 r.
V Dni Pamięci o Żydowskiej Społeczności Rymanowa, 8–10 VIII 2012 r.
VI Dni Pamięci o Żydowskiej Społeczności Rymanowa, 15–18 VIII 2014 r.
VII Dni Pamięci o Żydowskiej Społeczności Rymanowa, 12–4 VIII 2015 r.
Powiatowe obchody XI Dnia Pamięci o Holocauście i Przeciwdziałaniu Zbrodniom Przeciwko Ludzkości „Nie masz już w Polsce żydowskich miasteczek”, 19 IV 2013 r.
Spektakl Teatru Nie Teraz pt. Dzień gniewu Romana Brandstaettera, 30 VI 2013 r. w Ośrodku Spotkania Kultur w Dąbrowie Tarnowskiej.
Licencja
Copyright (c) 2021 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Marta Duch-Dyngosz, Magdalena Waligórska, Wąskie widzenie winy: Granice kolaboracji w świadomości świadków w procesach sierpniowych , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
