Writing about the history of the Holocaust in Poland, and in Polish, carries with it a very peculiar set of duties, obligations and challenges. There are few issues in Polish history that reverberate through the nation with such force and whose ongoing discussion is able to have an immediate and profound impact on the national self-perception. The recent discussions surrounding the publication of Jan T. Gross’s books are convincing proof of that. On the other hand, the issues related to the destruction of the Polish Jewry have been among the most forgotten, falsified and manipulated events of the recent past. As discussed in recent decades, the Holocaust became an addition to, rather than an essential and defining part of, Polish historical writing. And these were the reasons why the Polish Centre for Holocaust Research was created in the first place. The members of the Centre set out to return the history of the Holocaust to the centre of the historical focus while, at the same time, trying to make it an integral and inalienable part of mainstream Polish history.

The Holocaust destroyed virtually the entire Jewish community in Poland. Zusman Segałowicz, the pre-war chairman of the Jewish Union of Writers and Journalists of 13 Tłomackie Street, Warsaw, managed to leave Warsaw in 1939 and via Vilna, Kaunas, Bulgaria, Turkey, and Syria reached Palestine, where, under the beating Tel-Aviv sun, he pondered on the burning ruins of the ghetto. His memoirs, published in 1946 in Argentina (the author died in New York in 1949), contain the following passage: I pass conflagration sites. I dig in the ashes. For the time being, these are the ashes of 13 Tłomackie St. All that is left of the entire Jewish world in Poland is a cemetery. Sometimes our pain leads us to divide this great cemetery into individual, smaller cemeteries: the cemetery of the Hassidic world, the cemetery of Jewish workers, merchants, entrepreneurs and industrialists, the cemetery of Jewish children who were to be our future. Finally, our thoughts run toward the cemetery of the Jewish spirit: the theatre, music, art, journalism and literature. We cannot depart from any of these cemeteries, but, at the same time, we should not come too close, for it could drag one into its endless abyss. What are we to do then? Shout? The dead won't hear us, and the world of the living is more dead than the world of the dead.
The Holocaust happened on our soil, in full view of Polish society, and it is an integral part – whether one wants it or not – of Polish history. For the Poles, the experience of the Holocaust remains a unique event and carries extraordinary responsibilities. Nevertheless, in terms of social awareness, the Shoah seems to belong to Jewish rather than to Polish history. Even today many Poles feel ill at ease, threatened or outright disappointed by the Jewish perceptions of the Holocaust and oftentimes the Jews are seen as rivals in the martyrology competition. Despite the recent historical research and public debates, culminating with the discussion around the Jedwabne crime, Polish society largely ignores the issues related to the Holocaust. Still too many myths and lies find their way to the public sphere and enter public circulation. This state of affairs is related, to a certain extent, to the sad legacy of decades of censorship and neglect under the communist rule. We believe that this should change. This is why we shall link research with educational activities in order to foster the knowledge of issues related to the Holocaust.

The author reflects upon Jan Błoński’s essay “Biedni Polacy patrzą na getto” (Poor Poles look at the ghetto) nearly twenty years of its publication by Tygodnik Powszechny. He points at the innovative character of the depiction of Polish-Jewish issues in the moral context, outside of all the political embroilments. Błoński’s voice is unique, because it acknowledges, in the spirit of the Gospels, that analysis of Polish- -Jewish relations is a fundamental issue for the Polish society, a “homework” that needs to be done. This essay, Głowiński claims, is free from the embroilment in the dualism of the negative and positive myths regarding these relations. The author writes about reactions to this text, the letters to the editor and notes one particular voice, which he reads as an internalised nationalist ideology and the dangerous continuation of the nationalist discourse. Głowiński’s sketch concludes the post scriptum, in which the author refers to another article, published in 2006 by Gazeta Wyborcza, regarding the current historical policy, whose proponents see Błoński’s essay as a negative reference
point. The author notes that this essay constantly evokes strong emotions, and, as an expression of critical patriotism, still has its ardent opponents.

W artykule zastanawiam się, po pierwsze – nad charakterystyką gatunkową tekstów należących do obszaru tzw. literatury dokumentu osobistego oraz ich specyfiką jako źródła historycznego do badań Holocaustu; po drugie – nad metodologicznym wyzwaniem, jakie tego typu źródła stanowią dla historiografii (nie tylko) Holocaustu. Stawiam następujące pytania: czym jest dla historyków Zagłady literatura dokumentu osobistego, stanowiąca różnorodny w formie zapis tego doświadczenia; jak ją wykorzystują w swojej pracy badawczej; w jaki sposób czytają te osobiste narracje? Ogólniejszym kontekstem tych rozważań jest debata o warunkach możliwości uprawiania historiografii Holocaustu, tocząca się wśród współczesnych teoretyków historii. Jedną z form tej debaty opisać można jako konflikt między „dyskursem historii” i „dyskursem pamięci”.

The past can be described in different ways by historians and sociologists. They differ in their attitudes toward sources for their studies, and in terms of research sensitivity, which directs their analyses towards given aspects of the past. This text focuses on selected sociological studies of the Holocaust and issues of Polish–Jewish relations (before and during World War II as well as during the immediate postwar years). First I shall refer to sociological works using the historical prospective in their description of Polish–Jewish relations and/or the Holocaust, and, second, to studies (both historical and sociological) which employ categories of sociological analysis in their description. By referring to Nechama Tec's works, I shall present the methodological problems of sociological studies.

W artykule zostały przytoczone i poddane analizie relacje dwóch Żydówek, którym jako jedynym udało się przeżyć egzekucję więźniów obozu pracy przymusowej w Poniatowie. Egzekucja ta była częścią szerszej akcji fizycznej likwidacji żydowskich więźniów, tzw. akcji dożynkowej (Erntefest), którą przeprowadzono w pierwszym tygodniu listopada 1943 r. w obozach w Trawnikach, Poniatowej i na lubelskim Majdanku. Obu kobietom, które przeżyły egzekucję udało się dzięki zbiegowi szeregu okoliczności dotrzeć do Warszawy i dzięki pomocy ze strony działaczy Rady Pomocy Żydom "Żegota" doczekać wyzwolenia. W artykule analizuję okoliczności powstania obu relacji, przyczyny zaniechania ich publikacji jeszcze w czasie wojny oraz znaczenie dla naszej wiedzy nie tylko o samej egzekucji lecz także o naturze skomplikowanych wojennych stosunków polsko-żydowskich, gdyż to od pomocy Polaków zależał los uciekinierem z masowego grobu

Założeniem artykułu jest prezentacja na podstawie relacji sposobu postrzegania partyzantki polskiej przez ocalonych Żydów. Bazą źródłową są relacje z Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego. Omówione zostały kolejno następujące formacje polskiego podziemia wojskowego: Armia Krajowa, Bataliony Chłopskie, bojówki socjalistyczne, Narodowe Siły Zbrojne oraz Gwardia/Armia Ludowa. W omówieniu formacji podziemia niepodległościowego zwraca uwagę obecne stale w relacjach poczucie zagrożenia, nawet śmiercią, z rąk partyzantów. Relacje podają liczne przykłady morderstw. Wspomniane są również utrudnienia w akcesie Żydów do oddziałów partyzanckich a także odmowy współpracy ze strony polskiej. Zeznania dotyczące GL/AL różnią się od poprzednich głównie perspektywą „od wewnątrz”, gdyż większość relacji jest autorstwa Żydów - partyzantów GL. Być może dlatego dominuje w nich pozytywny obraz partyzantki komunistycznej, jakkolwiek wspomniane są kilkakrotnie konflikty dowództwa z oddziałami żydowskimi GL

Artykuł stanowi analizę niepublikowanych wspomnień Adama Żurawina, konfidenta gestapo i osoby kojarzonej z tzw. sprawą Hotelu Polskiego. Żurawin spisał je przed samą śmiercią; dają one rzadką okazję do przyjrzenia się osobie współpracującej z Niemcami oczami jej samej. Analiza  prowadzona jest z kilku dopełniających się perspektyw; historycznej (porównanie z innymi źródłami), literaturoznawczej (poetyka dokumentu osobistego i autokreacja) oraz psychologicznej (motywacje, uczucia). Żurawin we wspomnieniach bowiem kreuje siebie jako rycerza – bohatera, który nie splamił się współpracą, a prowadził z Niemcami (a także z Polakami) grę, mającą na celu wyłącznie ratowanie własnej rodziny. Artykuł próbuje odpowiedzieć na pytanie, czy tak było w istocie i jakie elementy składają się na tę autokreację

This article is an attempt at a critical analysis of the history of the Jewish Fighting Union (JFU) and a presentation of their authors based on documents kept in the archives of the Institute of National Remembrance in Warsaw. The author believes that an uncritical approach and such a treatment of these materials, which were generated under the communist regime and used for political purposes resulted in a perverted and lasting picture of the history of this fighting organisation of Zionists-revisionists both in Poland and Israel. The author has focused on a deconsturction of the most important and best known “testimonies regarding the Warsaw Ghetto Uprising”, the development and JFU participation in this struggle, given by Henryk Iwaƒski, WΠadysΠaw Zajdler, Tadeusz Bednarczyk and Janusz Ketling–Szemley.
A comparative analysis of these materials, supplemented by important details of their war-time and postwar biographies, leaves no doubt as to the fact that they should not be analysed in terms of their historical credibility and leads one to conclude that a profound revision of research approach to JFU history is necessary.

In the early years following World War II, the Lublin region was one of the most important centres of Jewish life. At the same time, during 1944-1946 it was the scene of anti-Jewish incidents: from anti-Semitic propaganda, accusation of ritual murder, economic boycott, to cases of individual or collective murder. The wave of anti-Jewish that lasted until autumn of 1946 resulted in a lengthy and, no doubt incomplete, list of 118 murdered Jews. Escalating anti-Jewish violence in the immediate post-war years was one of the main factors, albeit not the only one, to affect the demography (mass emigration) and the socio-political condition of the Jewish population in the Lublin region

Relacja Hindy Malachi jest wprowadzeniem do obszernego dziennika, spisanego przez nią i przez jej męża – Chaninę Malachiego. Świadectwo Malachich jest dokumentem ważnym, wstrząsającym i zmuszającym do refleksji. Z wielu powodów.

Autorka spisuje swoje przeżycia „na gorąco”, będąc nadal w ukryciu po „aryjskiej stronie” w Warszawie. Pisze, chcąc ocalić pamięć własnego cierpienia, agonii najbliższych i zagłady swego narodu. Pisze, używając skrótów myślowych, jakby w obawie przed nadchodzącym nieuchronnym końcem. Nawet na tle dzienników i zapisków z lat wojny tekst Malachi odznacza się niesłychaną barwnością, wręcz namacalnym zagęszczeniem treści i aż do bólu trafnymi spostrzeżeniami. W perspektywnie prześladowań niemieckich, łapanek i wywózek, niezwykle wyraźnie rysuje się nie tyle obojętność wielu Polaków wobec tragedii narodu żydowskiego, ile ich narastająca wrogość do ofiar ludobójstwa. Hinda Malachi wśród Polaków czuje się jak tropione zwierzę. Niewłaściwie wymówiona głoska „ł”, ciemne włosy, smutne spojrzenie, wolne ruchy, szybkie ruchy, przygarbiona postać – wszystkie te z pozoru nic nieznaczące cechy nader łatwo mogą ściągnąć na nią śmierć. A zwiastunami śmierci nie są żandarmi niemieccy, którzy nie mają najmniejszego pojęcia, czym się różni Żyd od nie-Żyda, lecz Polacy, współpasażerowie w pociągu, współlokatorzy w kamienicy bądź zwykli przechodnie.

Artykuł prezentuje wybór dokumentów z procesu z 1949 r. w którym wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Kielcach skazano trzech członków ZWZ-AK Obwodu Opatowskiego: Józefa Mularskiego, Leona Nowaka i Edwarda Perzyńskiego za udział w zamordowaniu w lesie koło Kunowa 12 Żydów z getta w Ostrowcu Świętokrzyskim. Dwie ciężko ranne osoby powróciły do getta, jedna z nich przeżyła wojnę (Szloma Icek Zwaigman) i po wyjeździe z Polski złożyła obszerną i szczegółową relację z tego wydarzenia. Relacja Zweigmana stała się podstawą śledztwa i aktu oskarżenia. Skazani na karę śmierci Mularski i Nowak zostali ułaskawieni i po 1956 r. wyszli z więzienia, podobnie jak trzeci skazany. Sprawę kończą kolejno: wyrok z 1957 r. ułaskawiający Józefa Mularskiego, następnie wyrok z 2000 r. przyznający mu wysokie odszkodowanie. Prezentowane materiały są nie tylko dowodem na to, że członkowie polskiego podziemia dopuszczali się zbrodni na Żydach, ale i na sposób funkcjonowania polskiego wymiaru sprawiedliwości oraz Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, która ewidentnie prowadziła politykę tuszowania spraw w których sprawcami zbrodni byli Polacy. Problemy poruszane w tym artykule są słabo zbadanie nie tylko w polskiej historiografii. Prezentowane materiały procesowe pochodzą z Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej.

2 stycznia 1943 roku prezydent RP Władysław Raczkiewicz za pośrednictwem Ambasady RP przy Stolicy Apostolskiej wystosował telegram do Piusa XII. W dramatycznych słowach opisywał w nim narastanie niemieckiego terroru na okupowanych ziemiach polskich i apelował o moralne wsparcie: „Ostatnie tygodnie upływającego roku przyniosły z Polski nowe wstrząsające wiadomości. Terror, którego ofiarą stały się od lat czterech wszystkie warstwy i odłamy społeczeństwa polskiego, przybrał formy przerażające nie tylko wymyślnym okrucieństwem stosowanych metod, ale także rozległością zasięgu. Eksterminacja Żydów – a wśród nich wielu osób rasy semickiej, lecz wyznania chrześcijańskiego – okazała się pierwszą próbą stosowania systematycznie i niemal naukowo zorganizowanego mordu masowego”. Los polskich Żydów miał być zapowiedzią fizycznej eksterminacji narodu polskiego, czego dowodem miała być postępująca akcja wysiedleńcza na Zamojszczyźnie.

Tekst zwany Dziennikiem Szmula Rozensztajna oznaczony sygnaturą 302/115  znajduje się w zbiorze Pamiętników Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego. Jest to maszynopis w języku żydowskim, liczący 161 stron, sporządzony na podstawie rękopisu powstałego w getcie łódzkim. Zapisy dzienne obejmują okres od 20 lutego 1941 do 27 listopada 1941 roku. To niewątpliwie tylko część większej całości. Zarówno tuż powojenni badacze żydowskiego piśmiennictwa z getta łódzkiego – Ber Mark i Iszaja Trunk – jak i współcześni edytorzy tłumaczonych na angielski fragmentów Dziennika Szmula Rozensztajna – Alan Adelson i Robert Lapides, wspominają, że oryginał Dziennika znajduje się Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie, a maszynopis w Archiwum Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie. Tymczasem w wydanym w 1994 roku inwentarzu zbioru Pamiętników Żydów przechowywanych w ŻIH odnotowano jedynie maszynowy odpis. Gdzie znajduje się dziś oryginał – nie wiadomo. Nie wiadomo też, jaką częścią zapisu dysponujemy.

Zamieszczony poniżej fragment pamiętników Józefa Górskiego dotyczy sytuacji na Podlasiu w pierwszych latach okupacji niemieckiej oraz ilustruje poglądy autora na temat „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Górski, jak sam stwierdza, na Zagładę Żydów patrzył jako chrześcijanin, który współczuje ofiarom kaźni, a zarazem jako Polak wierny ideom Romana Dmowskiego. Z tej drugiej perspektywy Zagłada Żydów napawała go wyraźną satysfakcją. Pamiętnik Józefa Górskiego z całą pewnością zaliczyć można do działu „kurioza”, ale jego lektura nasuwa wiele bolesnych pytań, przede wszystkim o skalę (milczącego) przyzwolenia na mord. Innymi słowy, do jakiego stopnia jasne (choć przerażające) poglądy Górskiego mieściły się w ramach „zwyczajności” okupacyjnego Podlasia?

Tytuł publikowanego tu po raz pierwszy tekstu – „Z księgi obłędu i ohydy” – wskazuje na jego gatunkową i stylistyczną specyfikę. Sygnalizuje fragmentaryczność, ułamkowość, niekompletność. Sugeruje, że objęty nim tekst jest tylko częścią większej całości; całości jeszcze nie ukończonej bądź takiej, której nie sposób ogarnąć. W tym sensie Śreniowski odwołuje się do toposu niewyrażalności doświadczenia Holocaustu. Tekst ma charakter refleksyjny, jest nasycony metaforyką, a jego modernistyczna stylistyka nie stroni od patosu. Mamy więc do czynienia z emanującymi poetycką aurą medytacjami, a nie z reportażem czy relacją o wydarzeniach. Autor kładzie nacisk na rozpaczliwą samotność ginących, ich opuszczenie, na niewspółmierność między doświadczeniem getta i okupacji, na brak wspólnoty losu Żydów i Polaków („Wymarłe Miasto w żywej Stolicy”; „Miasto w Mieście”; „A Stolica? Stolica, w której dogorywa Miasto Śmierci...? No, Stolica żyje normalnie. Pod okupacją wprawdzie...”).

Jerzy Lewiński urodził się na początku ubiegłego stulecia (w 1911 r.) w rodzinie zasymilowanych Żydów. Był nie tylko świadkiem najważniejszych wydarzeń minionego stulecia, ale również uczestnikiem wielu z nich. Najmłodszy z piątki rodzeństwa, miał dwie siostry i brata - z pierwszego małżeństwa swego ojca (Kopela – Kacpra) i rodzonego brata Adolfa (z matki Frajndli – Franciszki). Mieszkał  – początkowo w mieście Turek, skąd w 1922 roku, po tragicznej śmierci ojca (zamordowanego w 1920 roku przez swojego wspólnika) przeniósł się do Warszawy. Tu, w 1933 roku ukończył Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. W trakcie studiów wyjechał na kilkumiesięczne stypendium do Ecole Superiere Politique w Paryżu. Po ukończeniu studiów (we wrześniu 1934 roku) został skierowany do Szkoły Podchorążych w Częstochowie, ukończył ją po roku uzyskując stopień podchorążego rezerwy (egzamin końcowy składał przed komisją, której przewodniczył – wówczas pułkownik dyplomowany – Stanisław Władysław Maczek). Po zakończeniu służby wojskowej zamieszkał w Łodzi, i w tamtejszym Sądzie Okręgowym odbył aplikację sądową, Tam także w 1937 rozpoczął aplikację adwokacką.

Wymienionego w tytule księdza spotkałem tylko dwa razy. Przy drugim spotkaniu rozmawiałem z nim dłużej – ponad godzinę spacerowaliśmy po ogrodzie, okalającym dom księży jezuitów, w Krakowie, przy ulicy Kopernika, gdzie ks. Stanisław mieszkał. Było to w  lipcu 2003 roku. – Ta jedyna rozmowa była dla mnie bardzo ważna; do jej tematu mieliśmy powrócić. Niestety, nie było mi to dane. W dniu 15 marca, 2004 r. uczestniczyłem w Jego pogrzebie. Mszę św., w przepełnionej wiernymi bazylice Serca Jezusa, koncelebrowało 87 księży, pod przewodnictwem kardynała Franciszka Macharskiego, wówczas arcybiskupa-metropolity krakowskiego; uczestniczyli w niej również: biskup ewangelicko-reformowany i pastor augsbursko-ewangelicki. Główny celebrans poprowadził także ceremonie pogrzebowe na cmentarzu, gdzie ks. Musiała żegnały tłumy jeszcze liczniejsze. Czymś zupełnie nadzwyczajnym była obecność na cmentarzu dużej grupy Żydów, przybyłych nie tylko z Polski, ale również z Izraela. Pośród znakomitości świata żydowskiego obecnych było 3 rabinów: główny rabin Polski, rabin Krakowa i chasydzki rabin z Jerozolimy; ten ostatni na grobie Księdza odśpiewał kadisz. Żydów krakowskich reprezentował przewodniczący tamtejszej Gminy. Obecny był również ambasador Izraela w Polsce, David Peleg.  

Po klęsce wrześniowej dość powszechnie snuto plany ucieczek z terenów okupacji niemieckiej. Z reguły uciekano na wschód, a wśród podążających „wschodnim szlakiem“ rozbitków odsetek Źydów, z oczywistych przyczyn, był szczególnie wysoki. Ze Związku radzieckiego niektórym udawało się przedostać do Szwecji, Palestyny, a nawet do Japonii. Jest to jednak całkiem osobna historia.