Tematem przewodnim oddawanego do rąk czytelnika tomu jest traktowanie ukrywających się Żydów przez zbrojne formacje polskiego podziemia. W poprzednich latach nawiązywaliśmy kilkakrotnie do tych trudnych do analizy i szczególnie podatnych na takie czy inne manipulacje, czasami wywołujących kontrowersje, kiedy indziej konsekwentnie wypieranych i przemilczanych, okupacyjnych epizodów.

Publikowaliśmy zarówno artykuły problemowe, jak i rekonstrukcje przypadków „likwidowania” uciekinierów z gett przez uczestników konspiracji. Powrót do tych zagadnień wynika po części z badań prowadzonych w ostatnich latach przez niektórych członków redakcji nad wiejskim aspektem Zagłady, a publikowane tu artykuły stanowią rozwinięcie i uzupełnienie wątków sygnalizowanych w innych tekstach.

Od razu należy uprzedzić, że przedmiotem opisu są wydarzenia krwawe i dramatyczne, niemieszczące się w głównym nurcie polskiej refleksji o okupacji i drugiej wojnie światowej. Krytyków naszej działalności nie uda się z pewnością przekonać, że naszym celem nie jest poszukiwanie sensacji, szarganie świętości, podkopywanie fundamentów narodowej wspólnoty na zlecenie takich czy innych ośrodków dyspozycyjnych ani wreszcie podszyte masochizmem natrętne zakłócanie spokoju modernizującego się społeczeństwa. Niemniej wyjaśniamy, że w naszym przekonaniu sprawy te, a także ich bliższy i dalszy kontekst, powinny stać się przedmiotem pogłębionych badań i dyskusji, bez powielania stereotypów i uproszczeń, ale też bez taryfy ulgowej. Zwłaszcza że nierzadko sprawcy i uczestnicy tych zdarzeń funkcjonują w lokalnych społecznościach jako bohaterowie i wzory do naśladowania.

Franz Konrad, the head of the Werterfassung – and institution which seized and secured the property the deported Jews left behind in the Warsaw ghetto – was one of the key figures in the ghetto after the Great Deportation Action. Up to 4,000 ghetto inhabitants worked in the Werterfassung collecting, sorting and transporting looted property. Even though the institution was beieved to be a workplace theat offered relative security, almost all of its employees were deported in April 1943. The article, based on the ghetto inhabitants’ memoirs, stenographic records of Konrad’s trial and his testimonies given right after the war, shows the role he and the property confiscation played both in the everyday life of the ghetto as in the carrying out of Aktion Reinhardt.

Przebaczenie jako kategoria współczesnego dyskursu pamięci na przykładzie Kinderszenen Jarosława Marka Rymkiewicza i Słonecznika Szymona Wiesenthala Forgiveness as a Category of Modern Memory Discourse as Seen in Jarosław Marek Rymkiewicz’s Kinderszenen and Simon Wiesenthal’s The Sunflower:On the Possibilities and Limits of Forgiveness The text attempts to describe forgiveness as one of the key categories of modern memory discourse. To this end the authors analyzed two texts: Kinderszenen by Jarosław Marek Rymkiewicz and Simon Wiesenthal’s The Sunflower: On the Possibilities and Limits of Forgiveness. Even though the two texts talk explicitly about forgiveness, the unexpressed discourse rules they are based on turn out to be equally interesting. Among them, following Jacques Derrida’s suggestion, it is possible to attribute the biggest importance to the definition of the “unforgivable,” towards which the question about the act of forgiveness occurs to be secondary. Paralleled reading of the two texts allows us then to see that it is not an act of forgiveness or lack of forgiveness, but a call for forgiveness (or for no forgiveness) which constitutes the basic practice of memory today. The attitude toward this call is the basis on which memory communities constitute themselves.

Nie bardzo potrafię nadążyć za tym, co dzieje się dziś w kwestii odkrywania ciemnych stron historii Polski – publikacje Jana Tomasza Grossa, Barbary Engelking, Jana Grabowskiego, Dariusza Libionki, Jacka Leociaka i innych. Nadmiar koszmaru, zaszczucie, zwłaszcza małych dzieci… Trudno jest o tym wszystkim myśleć spokojnie. Przeczytałem jakieś dwa lata temu malutką książeczkę Irit Amiel Podwójny krajobraz. Pośród rozmaitych historii obraz dwunastoletniej dziewczynki, autentyczna historia autorki, ocalałej z częstochowskiego getta, uciekającej w 1947 r. przez kibuc w Gdyni do Izraela

Krótko po opublikowaniu anglojęzycznej wersji książki Omera Bartova Erased: Vanishing Traces of Jewish Galicia in Present-Day Ukraine (Princeton: Princeton University Press, 2007) na ukraińskim portalu dyskusyjnym www.zgroup.com.ua (Zachodnia Grupa Analityczna) ukazała się recenzja, której autor prorokował Bartovowi rolę ukraińskiego Jana Tomasza Grossa. „O ile mi wiadomo, składanie na UPA odpowiedzialności za ludobójstwo ludności żydowskiej w Galicji pozbawione było do tej pory dostatecznego uzasadnienia. […] Ponieważ teraz za sprawę tę wziął się doświadczony specjalista, całkiem prawdopodobne jest, że galicyjscy Ukraińcy dostaną swoje Jedwabne”1. Ihor Czornowoł po wielokroć przecenił potencjał książki Bartova, w jednym jednak miał rację: na dłuższy czas zdominowała ona ukraińskie dyskusje o Zagładzie.

Spróbujmy usystematyzować formy obecności tematu Zagłady w sztuce prezentowanej w warszawskich galeriach. Z jednej strony są to ekspozycje dokumentacyjne. Pokazują przebieg Zagłady, jej poszczególne etapy („Zagłada Romów europejskich i rasizm we współczesnej Europie”) czy dokumentują pamiątki i wspomnienia po ofiarach Holokaustu („I ciągle widzę ich twarze”). Zdarza się też, że są głosem ocalonych, którzy w swojej twórczości odnoszą się do tych tragicznych wydarzeń, jak w przypadku twórczości Samuela Willenberga, Gustava Metzgera czy części prac Daniela Libeskinda. Świadomie zostały pominięte pojedyncze prace podejmujące temat Holokaustu, prezentowane na wystawach monograficznych, takie jak Obóz koncentracyjny Lego Zbigniewa Libery, po raz pierwszy zaprezentowany w Polsce w 2009 r. Nie odmawiam oczywiście wartości dziełom, przegląd ten ma jednak na celu pokazanie podejścia do Zagłady jako tematu, a niekoniecznie wskazanie, którzy artyści temat podejmowali.

Złote serca czy złote żniwa? Studia nad wojennymi postawami Polaków, redakcja naukowa Marek J. Chodakiewicz, Wojciech J. Muszyński, Warszawa: The Facto, 2011, 391 s.

Michał Andrzejczak, Faszyzm włoski i hitleryzm w publicystyce Romana Dmowskiego w latach 1922–1939, Wrocław: Wydawnictwo Nortom, 2010, 256 s.