Wydanie piątego numeru rocznika „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” skłania do kilku refleksji. Udało się nam zachować ciągłość podjętej pięć lat temu inicjatywy, której przetrwanie należy przypisać nie tylko determinacji samego zespołu redakcyjnego, lecz przede wszystkim instytucjom i fundacjom wspierającym to przedsięwzięcie finansowo. Bez ich wsparcia nie trzymaliby dziś Państwo w ręku kolejnego numeru naszego pisma. Wszystkim sponsorom dziękujemy i liczymy na dalszą współpracę. Żadne pismo nie może jednak istnieć bez czytelników. Do nich jest kierowane, z nimi chce nawiązywać dialog, skłaniać ich do refleksji. Chcielibyśmy bowiem, aby nasz rocznik nie był li tylko zbiorem artykułów i recenzji, lecz żeby stawiał wyzwania, zmuszał do rewizji dotychczasowych sądów, do polemik, zachęcał do dalszych badań.

Historia Zagłady nie jest własnością historyków, chociaż to właśnie oni są szczególnie odpowiedzialni za jakość opisu i interpretacji, które formułują. Opowieść o Zagładzie jest kluczowa dla XX wieku. Skupia wokół siebie badaczy różnych dyscyplin. Naszym celem jest stworzenie forum dla takiej wielowątkowej debaty akademickiej. Nie ograniczamy się jednak do klasycznych studiów naukowych, prezentujemy także teksty o charakterze eseistycznym, ujawniające osobisty punkt widzenia. Próba wniknięcia w doświadczenie Zagłady jest przecież także zadaniem dla każdego z nas. Każdy na własną miarę powinien się z tym zmierzyć. Tworząc to forum dla debaty o Zagładzie, liczymy na naszych czytelników i dobroczyńców.

Zagłada Żydów europejskich, której dokonano na polskiej ziemi, stanowi dla nas szczególne wyzwanie: zarazem moralne i badawcze. Naszą ambicją było, jest i pozostanie spojrzenie na doświadczenie Zagłady w szerokiej perspektywie interdyscyplinarnej, wprowadzanie do obiegu naukowego nieznanych, zapomnianych czy niewykorzystanych jeszcze źródeł, podejmowanie tematów trudnych i kontrowersyjnych, prezentacja najnowszych prac uczonych polskich i zagranicznych, a także – last but not least – promowanie młodych badaczy i publikacja debiutów naukowych.

Trzeba pamiętać ...

Przede wszystkim trzeba pamiętać o jednym: czym był Holokaust. To nieprawda, że to była sprawa tylko żydowska. To nieprawda, że to była sprawa tych kilku szmalcowników. Czy kilkunastu. Czy kilkudziesięciu. Czy kilkuset. To nieprawda, że to była sprawa stu czy dwustu tysięcy Niemców, którzy osobiście brali udział w tych mordach. Nie, to była sprawa Europy i sprawa cywilizacji europejskiej, która stworzyła fabryki śmierci. Holokaust jest klęską cywilizacji. I niestety ta klęska nie skończyła się w 1945 roku. O tym trzeba pamiętać. I wszyscy muszą o tym pamiętać. [...] 

Fragment wystąpienia na kolokwium, które odbyło się 10 i 11 czerwca 1995 roku w Krakowie (tytuł od redakcji).

Tekst traktuje o postawach polskiej hierarchii katolickiej wobec eksterminacji Żydów. Przedmiotem opisu są działania podejmowane na rzecz konwertytów w latach 1940–1941, postrzeganie przez przedstawicieli wyższego duchowieństwa antyżydowskich zajść w Warszawie (wiosna 1940) i mordów Żydów w Łomżyńskiem (lato 1941), a wreszcie bezpośrednie reakcje biskupów na dokonującą się na ziemiach polskich Zagładę. Szczególnie znaczenie ma kwestia wyjaśnienia przyczyn konsekwentnego pomijania tematu eksterminacji Żydów w korespondencji z Watykanem – papieżem Piusem XII i Sekretariatem Stanu - w latach 1942-1943. Z uwagi na jej rangę w strukturach kościelnych w okresie okupacji w centrum zainteresowania znalazła się postać arcybiskupa krakowskiego Adama Sapiehy. Tekst przynosi również analizę wypowiedzi hierarchów znajdujących się poza krajem (prymasa Augusta Hlonda i biskupa Karola Radońskiego) na temat Żydów i Zagłady, a także omawia stosunek przedstawicieli hierarchii kościelnej do zorganizowanej i indywidualnej akcji pomocy Żydom. Celem autora jest próba zrekapitulowania dotychczasowej wiedzy w oparciu o dostępne badaczom źródła kościelne (polskie i watykańskie) i dokumentację polskiej konspiracji, wskazanie na kontrowersje obecne w dotychczasowych interpretacjach, a także na kierunki i ograniczenia dalszych badań tego zagadnienia.

Artykuł traktuje o polityce papieża Piusa XII na arenie międzynarodowej w czasie II wojny światowej. Polityka ta była już wielokrotnie przedmiotem studiów i rozważań historyków. Problemy te nie przestają wywoływać wielu kontrowersji, niesłabnących mimo upływu wielu już lat od zakończenia wojny i mimo pięćdziesięciolecia, jakie upłynęło od śmierci tego papieża. Autor artykułu formułuje pogląd, iż głównym motywem polityki Watykanu w dobie II wojny światowej był nie tyle antykomunizm Piusa XII lub jego proniemieckie poglądy, ile przede wszystkim doktryna „neutralności absolutnej” w stosunkach międzynarodowych. Dla Watykanu była ona kluczowa. Stosunek do sprawy Polski pozostaje jasnym przykładem ograniczeń narzuconych przez praktykę tej doktryny. 

Stosunek kościoła katolickiego do Żydów po II wojnie światowej jest trudnym tematem w polsko - żydowskiej historii, w znacznym stopniu zdominowanym przez emocje i stereotypy. Prezentowany tekst przedstawia fragment relacji kościół - Żydzi: od chwili zakończenia działań wojennych na wschodzie powojennej Polski, latem 1944 r. do pogromu Żydów w Kielcach w lipcu 1946 r. Zaproponowana chronologia pozwala jednak odpowiedzieć na pytanie:  czy i na ile cień Zagłady zmieniał traktowanie Żydów przez kościół katolicki. Przyjrzenie się pierwszemu okresowi powojennemu ma duże znaczenie, ponieważ to, co wypracowano na samym początku miało wpływ na stanowisko kościoła w tak dramatycznym momencie jak pogrom kielecki, a także w okresie późniejszym. W artykule przedstawiono sytuację kościoła i społeczności żydowskiej w momencie zakończenia działań wojennych, opisano wzajemne postrzeganie się kościoła i Żydów w powojennej rzeczywistości. Artykuł omawia jak tematyka żydowska przedstawiana była przez hierarchów, duchowieństwo, prasę katolicką, wiernych.

Jednym z wątków stosunków brytyjsko-polskich bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej był problem Żydów polskich, z których wielu uciekło z Polski do obozów dla dipisów, zarówno w Niemczech i Austrii, jak i we Włoszech. Starając się ograniczyć liczbę Żydów opuszczających Polskę, Brytyjczycy z zaniepokojeniem obserwowali sytuację pozostałych w kraju. Stosunki między Londynem a Warszawą były skomplikowane z powodu toczącej się w Polsce wewnętrznej walki o władzę między komunistami i opozycją antykomunistyczną, cieszącą się politycznym poparciem rządu brytyjskiego. Artykuł jest analizą raportów dyplomacji brytyjskiej dotyczących położenia polskiego Żydów po zakończeniu II wojny światowej, a także reakcji polskich biskupów i Watykanu na pogrom kielecki.

Prezentacja pierwszych interdyscyplinarnych badań nad  Szlamkiem (Szlamą Winerem), jego rodziną i kręgiem towarzyskim (konspiracyjnym). Uporządkowanie nie tylko dotychczasowego stanu wiedzy na temat autora świadectwa o Zagładzie Żydów w Kraju Warty (relacja „Szlamka”, „Grojanowski Report”), w kontekście jego znaczenia dla konspiracji getta warszawskiego i Polskiego Państwa Podziemnego, ale udokumentowana źródłowo genealogia uciekiniera. Autor przejrzał i poddał analizie istniejące informacje na temat przymusowego grabarza z ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem, a dotychczasową literaturę zestawił z rezultatami kwerend, co pozwala na poszerzenie wiedzy o losach jednego z najbardziej enigmatycznych konspiratorów czasów Zagłady oraz jego najbliższych. Podjęte dociekania historyczno-biograficzne, a w ich konsekwencji sprawdzone, metodycznie opracowane dane historyczne, mają nie tylko wyeliminować z historiografii Zagłady nagromadzone i natrętnie powtarzane błędy w brzmieniu i pisowni nazwiska świadka, ale być znaczącym uzupełnieniem do istniejącego biogramu, zarysowanego jedynie na podstawie ocalałej relacji i fragmentu korespondencji warszawsko-zamojskiej, przechowywanych w „Archiwum Ringelbluma”.

Tematem artykułu jest wojenny a zwłaszcza powojenny szaber - zjawisko masowego plądrowania pozostawionego bez opieki mienia. Tekst podzielony jest na trzy części. W pierwszej usiłuję teoretycznie wyjaśnić genezę szabru, wskazując m.in. na jego związki z kulturą biedy a także na niezbędny dla jego zaistnienia moment chaosu, czasowego zaniku struktur władzy. W drugiej stawiam hipotezę, że obcość etniczna nie była warunkiem koniecznym zaistnienia szabru. Ilustruje ją przykładami z września 1939 r., kiedy po raz pierwszy mieliśmy do czynienia z masowym zjawiskiem rozkradania porzuconego mienia. Plądrowanie przez Polaków gett w 1942 r., to kolejny wątek artykułu. Trzecia jego część poświęcona jest największej fali szabru, jaka przelała się głownie przez Ziemie Odzyskane w pierwszych latach powojennych. Tekst zamykam klamrą powrotu do genezy zjawiska, stawiając na koniec tezę, że wytworzyło ono swoistą kulturę szabru. 

Ostatnio opublikowana książka Saula Friedländera pt. Nazi Germany and the Jews: The Years of Extermination oferuje nowy, błyskotliwy model literackiej reprezentacji tak krańcowych doświadczeń jak Zagłada. Artykuł przedstawia porównawczą analizę osiągnięć i tez Friedländera w integracji 'żydowskich źródeł' do badań historycznych.

W trzech kolejnych numerach z 1959 i 1960 roku „Biuletyn ŻIH” opublikował pamiętnik Krystyny Modrzewskiej (Mendalbaum), złożony do Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej w 1947 roku. Część pierwsza, rozpoczynająca się wybuchem wojny, a kończąca masowymi egzekucjami Żydów w lesie koło Krępca pod Lublinem na wiosnę 1942 r., została zmasakrowana przez cenzurę. Autorka opisuje w niej m.in. ukrywanie się w podlubelskim klasztorze betanek i surowo ocenia panujące tam stosunki. Okazuje sie, że PRL-owski cenzor eliminuje zapisy zawierające krytyczną ocenę mentalności zakonnic, ich poziomu umysłowego i moralnego. W oczach cenzora nie znajdują uznania uwagi o klasztornym życiu codziennym i dewocyjnych praktykach religijnych, o hipokryzji kleru i jego zmaterializowaniu. Cenzorskie ingerencje w sferę doświadczeń religijnych autorki są tym boleśniejsze, że pamiętnik Modrzewskiej należy do nielicznej grupy świadectw ukrywania się dorosłych Żydów w klasztorach. Wszystkie te fragmenty zostają w obecnym wydaniu przywrócone i umieszczone w kontekście całości. Czytając w wersji integralnej fragmenty pamiętnika Modrzewskiej dotyczące ukrywania się w klasztorze, warto się zastanowić, dlaczego osoba – która jako studentka uniwersytetu w Bolonii ochrzciła się, traktując ten akt niezwykle poważnie, a nie koniunkturalnie – przeżywa w klasztorze podlubelskim tak radykalne rozczarowanie

Nieznany dotąd dziennik ukrywającej się w stodole pod Przemyślem 17- letniej Żydówki Cesi Gruft w miesiącach po likwidacji przemyskiego getta. Poprzedzony artykułem analizujacym pokrótce trudne, złożone i psychologicznie skomplikowane relacje między prześladowanymi Żydami i ich wybawcami. Analiza pokazuje trudność w jednoznacznej kwalifikacji motywów, którymi kierowali się wybawcy a tekst dziennika jest zakończony krótkim komentarzem na temat tła świadczonej pomocy i na temat dalszych losów osób wspomnianych w dzienniku.

W Imię Boże! W ten sposób zaczynam pisać ten pamiętnik. Raz zaczęłam już pisać, ale przerwałam i spaliłam, bo to było jeszcze w „Gehtcie” i chodziły rewizje i mama absolutnie kazała mi spalić. Więc spaliłam. No i nie zawsze miałam czas pisać. A teraz jest coś zupełnie innego. Wprawdzie nie wiem, czy przeżyjemy tę wojnę, a nawet bardzo wątpliwe, ale w każdym razie uprzyjemnia mi czas. Bo położenie nasze jest okropne, ale nie można narzekać, bo może być gorsze. Chcę sobie streścić wszystko od początku, nie od początku wojny, bo na to nie mam papieru, ale od czasu jak przyszliśmy tutaj. A więc zaczęło się tak ...

W 1942 roku do aresztu w Krzeszowicach trafiła Gusta (Gustawa) Ehrlich. Ta krakowska Żydówka próbowała przetrwać okupację, ukrywając się w podkrakowskiej miejscowości. W wyniku donosu została ujęta. Prezentowany zbiór dokumentów zawiera dziennik w formie listów do córki, stanowiący  zapis ostatnich tygodni życia Gusty Ehrlich. Autorka opisała warunki panujące w areszcie i relacje z współwięźniami. Pozostawiła także informacje dotyczące osoby, która doniosła władzom o jej pochodzeniu. W zapiskach znajdują się liczne wskazówki dla pozostających na wolności córek – zarówno w sprawach osobistych, jak i dotyczących kwestii finansowych związanych z kierowaniem firmą. Uzupełnieniem dziennika jest  list Gusty Ehrlich pochodzący z 1940 roku, skierowany do Kurii Metropolitalnej, w którym autorka prosiła o udzielenie chrztu. 

Prezentowany dokument, przechowywany w archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. Gen. Władysława Sikorskiego w Londynie, jest zapisem obserwacji dokonanych w warszawskim więzieniu przez nieznanego z nazwiska Holendra na początku 1942 r. Wynika z nich, że główną troską „polskich patriotów” jest rozwiązanie po wygranej przez Aliantów wojnie „zagadnienia żydowskiego” w Polsce. Dokument ten stanowi ciekawy przyczynek do poznania nastrojów Polaków pod okupacją

W artykule przedstawiono i zanalizowano oficjalne stanowiska Watykanu wobec Zagłady Żydów  - od oświadczenia  z 1998 r. pt. „Pamiętamy” aż do niedawnych wystąpień Benedykta XVI.  Autor wskazuje pewną dwuznaczność postaw Kościoła Katolickiego w kwestiach dotyczących antysemityzmu i Zagłady oraz niechęć wobec uznania roli katolików w Zagładzie. Omawia również sporną kwestię beatyfikacji Piusa XII.

Współczesne interpretacje pontyfikatu Piusa XII (1939–1958) dzielą się na te, które papieża potępiają za milczenie i bezczynność podczas Zagłady, i te, które go bronią za to, że udzielał pomocy Żydom. Owe podzielone opinie odzwierciedla podsumowanie działań papieża podczas Holokaustu, które znajdujemy w ekspozycji urządzonej w 2005 r. w Muzeum Yad Vashem. Stanowi ona najważniejszą sporną kwestię w relacjach Stolicy Apostolskiej z państwem Izrael, zwłaszcza że jest przeszkodą w procesie kanonizacyjnym Piusa XII. W niniejszym artykule zanalizowano siedem tez Yad Vashem dotyczących roli papieża podczas Zagłady, aby ustalić, w jakim stopniu stanowią one uprawnione bądź nieuprawnione zastrzeżenia wobec kanonizacji Eugenio Pacellego (1876–1958).

Przemówienie Benedykta XVI w Auschwitz może być odebrane jako forma usprawiedliwienia uległości Niemców wobec ideologii hitlerowskiej. Papież nie wnika w źródła entuzjazmu Niemców dla nazizmu (choćby chrześcijański antysemityzm), unika także tematu bierności i uległości Kościołów w Niemczech wobec nazizmu, które w momencie próby zawiodły. Odwróceniu oczu od winy własnej służy oskarżenie ateizmu jako źródła zbrodni hitlerowskich.

Dialog chrześcijańsko-żydowski jest jednym z najbardziej widocznych skutków soborowej deklaracji Nostra aetate, ogłoszonej przez Kościół katolicki 28 października 1965 roku. Teologiczne implikacje tego tekstu są widoczne w refleksji teologów katolickich głównie w USA i Europie Zachodniej. Echa tej debaty w Polsce są słabo słyszalne. Podobnie jak w judaizmie również w chrześcijaństwie, nie ma jednej odpowiedzi na Zagładę. Wydaje się wręcz, że stosunek do tego wydarzenia w dużym stopniu spolaryzował teologów katolickich. Tak się składa, że tendencje konserwatywne w teologii zwykle łączą się z niechęcią do włączenia wydarzenia Zagłady do refleksji nad istotą chrześcijaństwa, zaś otwarta teologia dostrzega konieczność nie tylko włączenia Holocaustu do teologii, ale wręcz upatruje w nim niezbywalny punkt odniesienia. Głosem szczególnie wyrazistym w dialogu chrześcijańsko-żydowskim w Polsce jest głos ks. Waldemara Chrostowskiego. Oprócz niego na ten temat wypowiadali się ks. Michał Czajkowski, Stanisław Musiał SJ, i Romuald Jakub Weksler-Waszkinel. Poza nimi ciekawą propozycję przedstawił ks. Wacław Hryniewicz.

Mówienie o Zagładzie jest często przesłonięte mówieniem o heroizmie oporu. Ilustruje to warszawski pomnik Rapaporta. Brak odpowiednich słów nadających się do mówienia o rzeczywistości Zagłady staje się widoczny, gdy mowa o celu powstania w getcie. Należy czcić ofiary getta warszawskiego niezależnie od powstania, mówić tak, by w centrum znalazły się niewinne ofiary. Na pomniku w Birkenau został umieszczony napis, w którym jest mowa jest o „bohaterach Oświęcimia”, którzy walczyli „o wolność i godność człowieka, o pokój i braterstwo narodów”. W miejscu, gdzie zagazowano milion nieprowadzących walki Żydów, są to słowa całkowicie nieadekwatne, wręcz obraźliwe. Najnowsze dzieje terminu „Holokaust” – jego rozpowszechnienie, obrastanie głębszym sensem, jego nadużywanie, próby przywłaszczania – to przykład ważności losu Żydów dla cywilizacji światowej. Najtragiczniejszy fragment żydowskich dziejów najnowszych otrzymał nazwę, która nobilituje. Można powiedzieć, że jest to historia kolejnego „sukcesu” Żydów.

Zespół badawczy lekarzy i laborantów pod kierunkiem dr Izraela Milejkowskiego podjął się w getcie warszawskim przeprowadzenia szeregu badań klinicznych i biochemicznych nad umierającymi z głodu pacjentami, by uzyskać jak najpełniejszy obraz choroby głodowej. Badania prowadzone były ze wszystkimi rygorami naukowymi, a autorzy opracowując naukowe artykuły, opublikowane po wojnie pod tytułem „Choroba głodowa: badania nad głodem wykonane w getcie warszawskim z roku 1942”, wedle własnych słów „uzupełnili lukę zgodnie z postępem wiedzy”. Artykuł poświęcony jest refleksjom nad dylematami etycznymi zespołu badawczego, który w swojej pracy zmuszony był dokonywać licznych zabiegów medycznych o charakterze eksperymentalnym na skrajnie wycieńczonych pacjentach. Sami chorzy, wedle słów dra Fajgenblata, „wykazywali negatywizm w stosunku do badań i zabiegów, co niezmiernie utrudniało pracę, a niekiedy nawet ją udaremniało”. Artykuł jest próbą spojrzenia na monumentalna pracę badawczą lekarzy warszawskiego getta jak na szczególnego rodzaju odpowiedź, jaką świat medyczny zareagował na poczucie bezradności wobec umierających pacjentów. Artykuł analizuje sytuację lekarzy warszawskiego getta, którzy podjęli się badań, nie mogąc oprzeć się na żadnej instancji zewnętrznej, która mogłaby rozstrzygnąć ich ewentualne dylematy etyczne (polskie kodeksy deontologiczne, europejskie dyskusje o warunkach dopuszczalności badań na pacjentach, etc.). 

Celem artykułu jest przedstawienie, w jaki sposób nowe formy narracji filmowej, które pojawiły się w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku, wpłynęły na rozwój wyobrażeń kulturowych na temat Holokaustu. Zdaniem autora rozwój poetyki filmowej oraz popularyzacja psychoanalizy w świadomości społecznej przyczyniły się w tym okresie do wykształcenia się w kinie nowych form wyrazu, takich retrospekcja posttraumatyczna. Filmowa reprezentacja Zagłady charakteryzuje się od tej pory pogłębionym portretem życia wewnętrznego postaci oraz próbą zobrazowania indywidualnych technik radzenia sobie z traumą minionych wydarzeń. Filmy Pasażerka Andrzeja Munka i The Pawnbroker Sidney’a Lumeta, ze względu na nowatorskie wykorzystanie retrospekcji, posłużą tu jako typy idealne omawianego zjawiska

Recenzja książki Patrzyłam na usta… Dziennika z warszawskiego getta opisuje kształt edytorski tekstu, odznaczający się zachowaniem transkrypcji zapisu w układzie, jaki został stworzony w rękopisie (linijka tekstu drukowanego na nieparzystej stronie odpowiada w zupełności linijce reprodukcji rękopisu na stronie parzystej). Recenzent zauważa, że redaktorski kszałt dziennika wpisuje się w te nurty współczesnej humanistyki, które z jednej strony uznają materialność tekstu za istotny element znaczenia przekazu, z drugiej zaś podkreślają wymiar etyczny materialności świadectwa jako specyficznego gatunku literatury, wraz z jego skomplikowaną atrybucją autorstwa tekstu. Autor recenzji wskazuje też na ograniczenia, jakie stają przed wydawcą pragnącym zachować materialność świadectwa, które we współczesnej formie wydawniczej musi przybrać formę indeksu (a nie ikonu) materialności świadectwa

Życiorys Juliana Unszlichta (1867-1953) ilustruje przypadek losów asymilacji polskich Żydów.  Przypadek Unszlichta jest jednak szczególny bowiem pokazuje jak poglądy antysemickie, które miały stanowić przepustkę do katolickiego społeczeństwa, wcale nie dawały gwarancji trwałego zakorzenia i nowej tożsamości. Biografia księdza-konwertyty pozwala się też bliżej przyjrzeć się procesom zacierania i konwergencji retoryki antyżydowskiej. Tej nowoczesnej z przełomu XIX i XX wieku, z katolickim antyjudaizmem, który nie przestał być usprawiedliwiany przyczynami religijnymi a równocześnie stawał już często na gruncie myślenia etniczno-rasowego. Wbrew utartym definicjom i rozróżnieniom te dwa sposoby myślenia znakomicie się uzupełniały i wzmacniały, karmiąc się przy tym obustronnie swoją własną argumentacją. Zagłada Żydów dopisała do tego powikłanego losu księdza-konweryty tragiczną puentę

Wakacje – to oprócz wyjazdów i wypoczynku także czas spotkań z przyjaciółmi, ci zaś bywają rozmaici. Niektórzy, jak się przy okazji takich spotkań okazuje, w dobrej formie obchodzą dziewięćdziesiąte urodziny. Świat wspomnień przenosi ich w odległe czasy. Oto jedno z nich.Most Poniatowskiego w Warszawie był kiedyś miejscem, po którym częściej się chodziło, niż jeździło. Tak było w czasie II wojny światowej. Od strony Saskiej Kępy biegł nim pewnego razu mały chłopiec. Świadek wydarzenia, który szedł z naprzeciwka, od Nowego Światu, widział, jak za dzieckiem ruszyło biegiem dwóch oficerów Wehrmachtu. Chłopiec dotarł do owego świadka i wpił się w niego, chwytając go z całej siły. Nadbiegli oficerowie, wyrwali malca i wrzucili do rzeki ...

Krytyczna recenzja tek edukacyjnych przygotowanych przez Instytut Pamięci Narodowej. Autorka wskazuje, że omawiana tu propozycja nauczania o polskich Sprawiedliwych nie dostarcza pełnej wiedzy na temat ratowania Żydów przez Polaków. Redaktorzy pakietu kierowali się niejasnymi, pozamerytorycznymi kryteriami doboru tekstów. Większość z nich zawiera liczne błędy. Niezaprzeczalną wartość posiadają opracowane na użytek pakietu scenariusze lekcji i kompetentny artykuł Grzegorza Berendta

Realizacja przez Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego projektu „Spotkanie po latach” stworzyła szansę przybliżenia społeczeństwu europejskiemu unikalnych świadectw tragicznych wydarzeń II wojny światowej. Powstał unikalny pakiet archiwalno – dokumentacyjny przeznaczony dla szkolnictwa europejskiego oraz baza materiałowa dla międzynarodowych konferencji, spotkań i debat. Ponadto rezultaty projektu wykorzystano jako oprawę naukową dla pierwszej, europejskiej wystawy czasowej pt. „Z popiołów Sobiboru”.Wydarzenie to stanowiło bardzo szczególne podsumowanie dotychczasowej współpracy muzeum w Sobiborze z państwami, których obywatele zostali zamordowani w tamtejszym obozie zagłady. Autorzy projektu mają nadzieję, że jego efekty utrwalą te związki i wzbogacą świadomość europejskiej odpowiedzialności za pamięć o Sobiborze.

W artykule omówiono książkę ks. Waldemara Chrostowskiego Kościół, Żydzi, Polska. Jej autor postrzega relacje między chrześcijaństwem i judaizmem nie w kategoriach dialogu, ale opozycji, rywalizacji i sprzeczności interesów, sugerując ponadto, że to Żydzi są zasadniczo przeciwni dialogowi i nie widzą potrzeby jakiegokolwiek układania się z chrześcijanami. Do tego, naczelnym przesłaniem książki Chrostowskiego jest hasło, że wszystkiemu winni są Żydzi – łącznie z Zagładą