English
Polish
Tożsamościowe ucieczki we wspomnieniach członkiń i członków Gwardii Ludowej
Katarzyna Kwiatkowska-Moskalewicz
kamos@amu.edu.pl Biogramhistoryczka i reporterka, pracuje nad rozprawą doktorską o dylematach tożsamościowych i politycznych polskich komunistów żydowskiego pochodzenia urodzonych około 1918 r. Stypendystka Laboratorium im. Pipesa ISP PAN, dwukrotna stypendystka w programie GEOP Muzeum Historii Żydów Polskich Polin i Katedry Judaistyki Uniwersytetu Wrocławskiego. Doktorantka w grancie OPUS „Intelektualna biografia Aleksandra Weissberga-Cybulskiego (1901–1964) i w jego środowiska”, kierowanym przez prof. Irenę Grudzińską-Gross. Autorka książki Zabić smoka. Ukraińskie rewolucje, tłumaczka z języka rosyjskiego i redaktorka książki Przyszło nam tu żyć Jeleny Kostiuczenko (obie nominowane w konkursie literackim im. Ryszarda Kapuścińskiego). Autorka biografii Heleny Wolińskiej i Włodzimierza Brusa, która ukaże się w 2023 r. w Wydawnictwie Agora. Stypendystka programu NAWA im. Bekkera, który realizuje w Katedrze Historii Europy Wschodniej na Uniwersytecie w Heidelbergu.
https://orcid.org/0000-0002-4744-4413
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 18 (2022), strony: 275-295
Data publikacji: 2023-03-11
Abstrakt
Celem artykułu jest przedstawienie i porównanie strategii ukrywania żydowskiej tożsamości członkiń i członków komunistycznego ruchu oporu (Gwardii Ludowej/Armii Ludowej) na przykładzie wojennych wspomnień Barbary Sowińskiej (1912–2004) i Gustawa Alefa-Bolkowiaka (1916–1979). Oboje dorastali w tradycyjnie żydowskich domach, jednak kluczowe znaczenie w wytworzeniu ich hybrydycznej tożsamości miało doświadczenie zdobyte w polskich szkołach. Oboje jesienią 1939 r. ewakuowali się za Bug, ale w 1941 r. nie udało im się uciec w głąb ZSRR. Wrócili do Warszawy, gdzie wkrótce zasilili tworzącą się Gwardię Ludową. Po wojnie odgrywali znaczącą, lecz drugoplanową rolę w budowaniu nowego systemu. Oboje napisali poczytne wspomnienia z okresu walki w szeregach komunistycznego ruchu oporu, w których kamuflowali swoje żydowskie pochodzenie. Ich strategia kamuflażu była jednak odmienna. Jej omówienie stanowi istotę tego artykułu.
Podstawowym materiałem źródłowym są książki: Lata walki Stanisławy Sowińskiej i Gorące dni Gustawa Alefa-Bolkowiaka, skonfrontowane z dokumentami archiwalnymi (partyjne życiorysy, relacje dla archiwum historii partii, zeznania etc.) oraz późniejszymi relacjami i rękopisami, powstałymi na emigracji lub dla zagranicznego odbiorcy. Analiza porównawcza treści pozwala uwypuklić autostrategie ucieczkowe: zarówno te okupacyjne, jak i ich peerelowskie kontynuacje.
Słowa kluczowe
Gwardia Ludowa, Armia Ludowa, Zagłada, komuniści, tożsamość
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival Sources
Archiwum własne autorki
Niepublikowana rozmowa Heleny Wolińskiej z pasierbicą Janiną Nadaner, lato 1991 r. Kopia nagrania udostępniona autorce artykułu ze zgodą na publikację.
Rozmowa z Wacławą Grudzińską. Data nagrania: 15.12.2017, Warszawa.
Archiwum Akt Nowych
KC XX/5828, Teczka Alef- Bolkowiak Gustaw
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN)
BU 728/22749, Akta Paszportowe Stanisławy Sowińskiej
BU 0298/514/7, Notatki śledcze dot. Stanisławy Sowińskiej
BU 01703/19, Teczka Czesławy „Celiny” Szymańskiej
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego
/2295, Relacja Kazimiery Kagan
/6801, Relacja tow. Leny Wolińskiej
/201, Wspomnienia z okresu okupacji Racheli Kleiner
Archiwum Yad Vashem (AYV)
, List Kazimiery Kagan w sprawie odznaczenia Eugenii i Jerzego Piwińskich SwNŚ
AYV, 06/674, Relacja Wacława Jabłońskiego
3/3586, Relacja Anity Duracz
Biblioteka Narodowa
, Stanisława Sowińska, Okrutne lata, rękopis
Centralne Archiwum Wojskowe
/78/3, Akta personalne Gustaw Alef- Bolkowiak
Literatura przedmiotu
Alef -Bolkowiak, Gorące dni, Warszawa: MON, 1959
Gustaw Alef-Bolkowiak, Wspomnienia z czasów pogardy, w: Wspomnienia warszawskich peperowców, Warszawa: Książka i Wiedza, 1963
Archiwum Ringelbluma. Relacje z Kresów, t. 3, Warszawa: ŻIH, 2000
Józef Barski, Przeżycia i wspomnienia z lat okupacji, Wrocław: ŻIH, 1986
Barbara Engelking, Żydzi komuniści w okupowanej Warszawie, Zagłada Żydów. Studia i materiały. Nr 14 (2018)
Władysław Gomułka, Pamiętniki, t. II, Warszawa: BGW, 1994
Israel Gutman, Żydzi warszawscy 1939-1943: getto, podziemie, walka, Warszawa: Rytm, 1993
Kamil Kijek, Dzieci modernizmu. Świadomość, kultura i modernizacja młodzieży żydowskiej w II RP, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2017
Lawrence L. Langer, Świadectwa Zagłady. W rumowisku pamięci, tłum. Michał Szuster, Warszawa: ŻIH, 2015
Katarzyna Kwiatkowska-Moskalewicz, Helena Wolińska: tożsamościowe i polityczne dylematy polskiej komunistki żydowskiego pochodzenia, w: Kwartalnik Historii Żydów, nr 1 (281) marzec 2022
Mieczysław Moczar, Barwy walki, Warszawa: MON, 1963
Opowieść o niewinności. Kategoria świadka Zagłady w kulturze polskiej (1942-2015), red. Maryla Hopfinger, Tomasz Żukowski, Warszawa: IBL, 2018
Stanisława Sowińska, Gorzkie lata. Z wyżyn władzy do stalinowskiego więzienia, wybór: Łukasz Bertram, Warszawa: Ośrodek KARTA, 2017
Stanisława Sowińska, Lata walki, Warszawa: Książka, 1948
Stanisława Sowińska, Lata walki, Warszawa: Książka i Wiedza, 1957
Stanisława Sowińska, Lata walki, Warszawa: Książka i Wiedza, 1962
Stanisława Sowińska, Lata walki, Warszawa: Książka i Wiedza, 1966
Stanisława Sowińska, Wstrząs poznawczy, Karta nr 106, 2021
Krystyna Zielińska-Zarzycka Wojna i ja w: Losy żydowskie. Świadectwo żywych red. Marian Turski, Warszawa: Tu, 1996
Strony Internetowe
Claude Lanzmann Shoah Collection, Interview with Gustav Alef Bolkowiak , USHMM, Gustaw Alef Bolkowiak - Warsaw - Collections Search - United States Holocaust Memorial Museum (ushmm.org), data dostępu 12.03.2022
Licencja
Copyright (c) 2023 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
