English
Polish
Szama Grajer – „żydowski król” z Lublina
Adam Kopciowski
adam.kopciowski@umcs.pl Biogramhistoryk, doktor habilitowany, kierownik Pracowni Kultury i Historii Żydów w Instytucie Kulturoznawstwa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Zajmuje się najnowszą historią Żydów w Polsce, w tym głównie problematyką związaną ze źródłami tworzonymi w języku jidysz: prasą i księgami pamięci. Ostatnio wydał m.in. monografię Wos hert zich in der prowinc? Prasa żydowska na Lubelszczyźnie i jej największy dziennik „Lubliner Tugblat” (2015)
https://orcid.org/0000-0002-9703-5677
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Instytut Nauk o Kulturze
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 16 (2020), strony: 160-199
Data publikacji: 2020-12-15
Abstrakt
Celem artykułu jest przybliżenie życiorysu Szamy Grajera, głównego niemieckiego kolaboranta w lubelskim getcie. Omówiono w nim jego kryminalną przeszłość przed wojną (sutenerstwo, aktywność w półświatku, pobyt w więzieniu), szczegóły działalności podczas okupacji (w tym przede wszystkim mechanizmy współpracy z Niemcami: zbieranie poufnych informacji, szantaż, grabież mienia, szerzenie dezinformacji i propagandy, udział w akcjach wysiedleńczych w gettach w Lublinie i Warszawie), a także okoliczności śmierci w getcie na Majdanie Tatarskim jesienią 1942 r. Postać „żydowskiego króla” z Lublina ukazano w szerszym kontekście, odtwarzając i opisując m.in. skład, strukturę organizacyjną i specyfikę tamtejszej siatki żydowskich konfidentów. W końcowej części tekstu podjęto próbę wyjaśnienia motywacji kierujących Grajerem, w tym powodów podjęcia przez niego współpracy z Niemcami oraz oczekiwań i wymagań prowadzących ją stron. Przedstawiono tam też sposoby budowania narracji o Grajerze w relacjach świadków i dotychczasowej literaturze przedmiotu, jak również zawarte w nich oceny tej postaci
Słowa kluczowe
Zagłada, Szama Grajer, getto lubelskie, kolaboracja
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Archiwum Beit Lochamej ha-Getaot (ABLG)
Relacje
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie (AIPN Lu)
Prokuratura Sądu Okręgowego w Lublinie 1944–1950
Archiwum Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie (AYV)
Relacje
Archiwum Państwowe w Lublinie (AP Lublin)
Akta miasta Lublina (AmL)
Akta stanu cywilnego Okręgu Bożniczego w Lublinie 1826–1942
Gmina Wyznaniowa Żydowska w Lublinie 1863–1942
Izba Przemysłowo-Handlowa w Lublinie 1929–1951
Rada Żydowska w Lublinie 1939–1942 (RŻwL)
Sąd Okręgowy w Lublinie 1918–1944 (SOwL), Wydział Karny (WK)
Starostwo Grodzkie Lubelskie 1919–1939
Starostwo Powiatowe Lubelskie 1919–1939
Urząd Wojewódzki Lubelski 1919–1939 (UWL), Wydział Społeczno-Polityczny (WSP)
Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku
Relacje
Archiwum Urzędu Stanu Cywilnego w Lublinie (AUSC Lublin)
Duplikaty akt urodzenia, ślubów i zejścia osób wyznania mojżeszowego gm. Lublin
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie (AŻIH)
Relacje Żydów Ocalałych z Zagłady
Pamiętniki Żydów Ocalałych z Zagłady
Jewish Holocaust Centre w Melbourne
Relacje
Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie (OBG – TNN)
Relacje
USC Shoah Foundation, The Institute for Visual History and Education w Los Angeles (USC, VHA)
Relacje
Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen, Ludwigsburg (ZSL)
Śledztwo w sprawie KdS Lublin
Prasa / Press
„Biuletyn Informacyjny” 1943
„Express Lubelski i Wołyński” 1933, 1938
„Gazeta Lubelska” 1892
„Głos Lubelski” 1937, 1938
„Kurier Lubelski” 1988
„Lubliner Sztyme” 1930, 1938
„Lubliner Tugblat” 1928, 1930, 1936
„Ziemia Lubelska” 1914
Źródła publikowane / Published sources
Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939–23 VII 1942, oprac. Marian Fuks, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983.
Ajdelman Dowid, Gewen amol a jidisz Lublin, Tel Awiw: Farlag „Chajcholes”, 1979.
Ajzenberg Isroel, Far wos grod ich? Kapitlen fun pejn, gwure un hofnung, Tel Awiw: Farlag „Isroel-Buch”, 1980.
Czechewer Szaje, Neszome-licht (hejm un churbn), Tel Awiw: Farlag „Naj-Lebn”, 1979.
Dobrowolski Wiesław, Pięć lat na muszce (wspomnienia więźnia Majdanka), Lublin: Wydawnictwo Paweł Skokowski, 1994.
Erlichman Sore, In lubliner jidiszn szpitol unter der okupacje [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.
Erlichman-Bank Sujka, Listy z piekła, Białystok: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1992.
Feldman Hersz, Z Majdanu do Dachau, tłum. Adam Kopciowski [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, oprac. Adam Kopciowski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2011.
Fiszer-Trachtenberg Cipora, In lubliner geto un in Majdan Tatarski, „Kol Lublin”, grudzień 1973, nr 8.
Gewerc-Gottlieb Irena, Mój Lublin szczęśliwy i nieszczęśliwy [w:] Ścieżki pamięci. Żydowskie miasto w Lublinie – losy, miejsca, historia, red. Jerzy Jacek Bojarski, Lublin–Rishon LeZion: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, 2002.
Gliksztejn Ida, Majdan Tatarski, „Kol Lublin” [1962], nr 1.
Gliksztejn Ida, Pamiętnik z czasów wojny. Lublin, wrzesień 1939 – styczeń 1943, oprac. Adam Kopciowski, Lublin: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, 2017.
Goldwag Herc, Ostatnie miesiące na Majdanie Tatarskim, tłum. Adam Kopciowski [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, oprac. Adam Kopciowski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2011.
Gombiński Stanisław (Mawult Jan), Wspomnienia policjanta z warszawskiego getta, oprac. Marta Janczewska, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów i ŻIH, 2010.
Górniewicz Czesław, Wspomnienia z okupacji niemieckiej. Pamiętnik więźnia Zamku Lubelskiego, Lublin: Muzeum Lubelskie, 2016.
Halbersztadt-Kaplan Mina, Di „ojszidlung” in der pejsech-woch 1943 [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.
„Jedies”, początek czerwca 1942 r., nr 5 [6] [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 19: Prasa getta warszawskiego: Hechaluc-Dror i Gordonia, oprac. Piotr Laskowski, Sebastian Matuszewski, Warszawa: ŻIH i WUW, 2015.
Lewis Mark, Frank Jacob, Himmler’s Jewish Taylor. The Story of Holocaust Survivor Jacob Frank, Syracuse: Syracuse University Press, 2000.
Minars Esther, A Lublin Survivor. Life is Like a Dream, Brighton–Chicago–Toronto: Sussex Academic Press, 2019.
N.N., Lublin, tłum. Sara Arm [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 6: Generalne Gubernatorstwo. Relacje i dokumenty, oprac. Aleksandra Bańkowska, Warszawa: ŻIH i WUW, 2012.
Po pięciu latach. Czynności Zarządu Związku Kaniowczyków i Żeligowczyków Okręgu Lubelsko-Wołyńskiego od 24 III 1934 do 24 III 1939 roku, [Lublin 1939].
Reicher Edward, W ostrym świetle dnia. Dziennik żydowskiego lekarza 1939–1945, oprac. Renata Jabłońska, Londyn: Libra Books, 1989.
Relacja Heli Miler [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.
Riabinin Sergiusz, Dawny Lublin 1926–1936, „Tygodnik Współczesny” 1991, nr 27.
Ringelblum Emanuel, Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Uwagi i spostrzeżenia, oprac. Artur Eisenbach, Warszawa: Czytelnik, 1988.
Słowikowski Michał, Gehenna lubelskiej inteligencji [w:] Wspomnienia więźniów zamku lubelskiego 1939–1944, wybór Jadwiga Chmielak i in., Warszawa: Wydawnictwo MON, 1984.
Szpilman Władysław, Śmierć miasta, Warszawa: „Wiedza”, 1946.
Szternblic Chana, In getto un in di osmolicer welder [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.
Tec Nechama, Suche łzy, tłum. Katarzyna Mantorska, Monika Adamczyk-Garbowska, Warszawa: Baobab, 2005.
Turkow Jonas, Azoj iz es gewen (churbn Warsze), Buenos Aires: Central farband fun Pojlisze Jidn in Argentine, 1948.
Urban Marek, Polska… Polska…, Warszawa: ŻIH, 1998.
Zilberberg Mojsze, Churbn Lublin, „Kol Lublin”, listopad 1979, nr 14.
Literatura przedmiotu / Content related Literature
Aronson Shlomo, Reinhard Heydrich und die Frühgeschichte von Gestapo und SD, Stuttgart: Deutschen Verlags-Anstalt, 1971.
Berenstein Tatiana, Martyrologia, opór i zagłada ludności żydowskiej w dystrykcie lubelskim, „Biuletyn ŻIH” 1957, nr 21.
Chmielewski Jakub, Likwidacja getta w Lublinie (marzec–kwiecień 1942 r.), „Studia Żydowskie. Almanach” 2014, nr 4.
Chmielewski Jakub, Udział Żydowskiej Służby Porządkowej w akcjach wysiedleńczych na przykładzie gett w Izbicy, Lublinie i Zamościu – próba porównania [w:] Elity i przedstawiciele społeczności żydowskiej podczas II wojny światowej, red. Martyna Grądzka-Rejak i Aleksandra Namysło, Kraków–Katowice–Warszawa: IPN, 2017.
Chmielewski Jakub, Zagłada żydowskiego miasta – likwidacja getta na Podzamczu, „Kwartalnik Historii Żydów” 2015, nr 4 (256).
Engelking Barbara, Leociak Jacek, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, wyd. 2, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, 2013.
Jarkowska-Natkaniec Alicja, Wymuszona współpraca czy zdrada? Wokół przypadków kolaboracji Żydów w okupowanym Krakowie, Kraków: Universitas, 2018.
Kuwałek Robert, Żydzi lubelscy w obozie koncentracyjnym na Majdanku, „Zeszyty Majdanka” 2003, nr 22.
Marczuk Józef, Rada Miejska i Magistrat Lublina 1918–1939, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1984.
Pasz Franciszek, Żydzi i my w Cieszynie, Cieszyn: Offserdruk, 1997.
Radzik Tadeusz, Lubelska dzielnica zamknięta, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 1999.
Radzik Tadeusz, Żydowska Służba Porządkowa w getcie lubelskim, „Res Historica” 2000, nr 11.
Sachslehner Johannes, Zarządca do spraw śmierci. Odilo Globocnik, eksterminacja i obozy zagłady, tłum. Monika Kilis, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2016.
Silberklang David, Gates of Tears. The Holocaust in the Lublin District, Jerusalem: Yad Vashem, 2013.
Szlachetka Małgorzata, Nieprawdopodobna historia Szamy Grajera z Lublina, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Lublinie”, 29 I 2010.
Więźniowie Zamku Lubelskiego zmarli podczas pobytu w więzieniu, oprac. Janina Kiełboń [w:] Hitlerowskie więzienie na Zamku w Lublinie 1939–1944, red. Zygmunt Mańkowski, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1988.
Zilberberg Binjamin, In hajntikn Lublin, „Kol Lublin”, listopad 1990, nr 26.
Licencja
Copyright (c) 2020 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Adam Kopciowski, Przemoc antyżydowska w powojennej Polsce w świetle ksiąg pamięci , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 14 (2018)
- Dariusz Libionka, Adam Kopciowski, Życie i Zagłada w Hrubieszowie w oczach młodej warszawianki , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Adam Kopciowski, Jedynie bramy łez nie zamknęły się przed nami”. Bóg i Zagłada w listach lubelskiego rabina Hersza Majlecha Talmuda , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 15 (2019)
- Adam Kopciowski, Zajścia antyżydowskie na Lubelszczyźnie w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Adam Kopciowski, David A. Mandelbaum, From Lublin to Shanghai. The Miraculous Exile of Yeshivas Chachmei Lublin, tłum. Malky Heimowitz, New York: Mesorah Publications, 2012, 316 s , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 15 (2019)
- Adam Kopciowski, Anti-Jewish Incidents in the Lublin Region in the Early Years after World War II , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: 2008: Holocaust Studies and Materials
- Adam Kopciowski, Robert Kuwałek, Relacja żony Leona Feldhendlera , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 7 (2011)
- Adam Kopciowski, Sefer Praga. Księga pamięci warszawskiej Pragi , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Adam Kopciowski, Pinkes Warsze – Kronika Warszawy , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Adam Kopciowski, Recenzja: Julian Kwiek, Nie chcemy Żydów u siebie. Przejawy wrogości wobec Żydów w latach 1944–1947, Warszawa: Wydawnictwo Nieoczywiste, 2021, 588 s. , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 18 (2022)
