Wyświetl Nr 16 (2020)

Nr 16 (2020)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Data publikacji:
2020-12-15

Dział: Studia

Szama Grajer – „żydowski król” z Lublina

Adam Kopciowski

adam.kopciowski@umcs.pl

historyk, doktor habilitowany, kierownik Pracowni Kultury i Historii Żydów w Instytucie Kulturoznawstwa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Zajmuje się najnowszą historią Żydów w Polsce, w tym głównie problematyką związaną ze źródłami tworzonymi w języku jidysz: prasą i księgami pamięci. Ostatnio wydał m.in. monografię Wos hert zich in der prowinc? Prasa żydowska na Lubelszczyźnie i jej największy dziennik „Lubliner Tugblat” (2015)

https://orcid.org/0000-0002-9703-5677

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Instytut Nauk o Kulturze

Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 16 (2020), strony: 160-199

Data publikacji: 2020-12-15

https://doi.org/10.32927/ZZSiM.682

Abstrakt

Celem artykułu jest przybliżenie życiorysu Szamy Grajera, głównego niemieckiego kolaboranta w lubelskim getcie. Omówiono w nim jego kryminalną przeszłość przed wojną (sutenerstwo, aktywność w półświatku, pobyt w więzieniu), szczegóły działalności podczas okupacji (w tym przede wszystkim mechanizmy współpracy z Niemcami: zbieranie poufnych informacji, szantaż, grabież mienia, szerzenie dezinformacji i propagandy, udział w akcjach wysiedleńczych w gettach w Lublinie i Warszawie), a także okoliczności śmierci w getcie na Majdanie Tatarskim jesienią 1942 r. Postać „żydowskiego króla” z Lublina ukazano w szerszym kontekście, odtwarzając i opisując m.in. skład, strukturę organizacyjną i specyfikę tamtejszej siatki żydowskich konfidentów. W końcowej części tekstu podjęto próbę wyjaśnienia motywacji kierujących Grajerem, w tym powodów podjęcia przez niego współpracy z Niemcami oraz oczekiwań i wymagań prowadzących ją stron. Przedstawiono tam też sposoby budowania narracji o Grajerze w relacjach świadków i dotychczasowej literaturze przedmiotu, jak również zawarte w nich oceny tej postaci

Źródła archiwalne / Archival sources

Archiwum Beit Lochamej ha-Getaot (ABLG)

Relacje

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie (AIPN Lu)

Prokuratura Sądu Okręgowego w Lublinie 1944–1950

Archiwum Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie (AYV)

Relacje

Archiwum Państwowe w Lublinie (AP Lublin)

Akta miasta Lublina (AmL)

Akta stanu cywilnego Okręgu Bożniczego w Lublinie 1826–1942

Gmina Wyznaniowa Żydowska w Lublinie 1863–1942

Izba Przemysłowo-Handlowa w Lublinie 1929–1951

Rada Żydowska w Lublinie 1939–1942 (RŻwL)

Sąd Okręgowy w Lublinie 1918–1944 (SOwL), Wydział Karny (WK)

Starostwo Grodzkie Lubelskie 1919–1939

Starostwo Powiatowe Lubelskie 1919–1939

Urząd Wojewódzki Lubelski 1919–1939 (UWL), Wydział Społeczno-Polityczny (WSP)

Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku

Relacje

Archiwum Urzędu Stanu Cywilnego w Lublinie (AUSC Lublin)

Duplikaty akt urodzenia, ślubów i zejścia osób wyznania mojżeszowego gm. Lublin

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie (AŻIH)

Relacje Żydów Ocalałych z Zagłady

Pamiętniki Żydów Ocalałych z Zagłady

Jewish Holocaust Centre w Melbourne

Relacje

Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie (OBG – TNN)

Relacje

USC Shoah Foundation, The Institute for Visual History and Education w Los Angeles (USC, VHA)

Relacje

Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen, Ludwigsburg (ZSL)

Śledztwo w sprawie KdS Lublin

Prasa / Press

„Biuletyn Informacyjny” 1943

„Express Lubelski i Wołyński” 1933, 1938

„Gazeta Lubelska” 1892

„Głos Lubelski” 1937, 1938

„Kurier Lubelski” 1988

„Lubliner Sztyme” 1930, 1938

„Lubliner Tugblat” 1928, 1930, 1936

„Ziemia Lubelska” 1914

Źródła publikowane / Published sources

Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939–23 VII 1942, oprac. Marian Fuks, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983.

Ajdelman Dowid, Gewen amol a jidisz Lublin, Tel Awiw: Farlag „Chajcholes”, 1979.

Ajzenberg Isroel, Far wos grod ich? Kapitlen fun pejn, gwure un hofnung, Tel Awiw: Farlag „Isroel-Buch”, 1980.

Czechewer Szaje, Neszome-licht (hejm un churbn), Tel Awiw: Farlag „Naj-Lebn”, 1979.

Dobrowolski Wiesław, Pięć lat na muszce (wspomnienia więźnia Majdanka), Lublin: Wydawnictwo Paweł Skokowski, 1994.

Erlichman Sore, In lubliner jidiszn szpitol unter der okupacje [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.

Erlichman-Bank Sujka, Listy z piekła, Białystok: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1992.

Feldman Hersz, Z Majdanu do Dachau, tłum. Adam Kopciowski [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, oprac. Adam Kopciowski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2011.

Fiszer-Trachtenberg Cipora, In lubliner geto un in Majdan Tatarski, „Kol Lublin”, grudzień 1973, nr 8.

Gewerc-Gottlieb Irena, Mój Lublin szczęśliwy i nieszczęśliwy [w:] Ścieżki pamięci. Żydowskie miasto w Lublinie – losy, miejsca, historia, red. Jerzy Jacek Bojarski, Lublin–Rishon LeZion: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, 2002.

Gliksztejn Ida, Majdan Tatarski, „Kol Lublin” [1962], nr 1.

Gliksztejn Ida, Pamiętnik z czasów wojny. Lublin, wrzesień 1939 – styczeń 1943, oprac. Adam Kopciowski, Lublin: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, 2017.

Goldwag Herc, Ostatnie miesiące na Majdanie Tatarskim, tłum. Adam Kopciowski [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, oprac. Adam Kopciowski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2011.

Gombiński Stanisław (Mawult Jan), Wspomnienia policjanta z warszawskiego getta, oprac. Marta Janczewska, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów i ŻIH, 2010.

Górniewicz Czesław, Wspomnienia z okupacji niemieckiej. Pamiętnik więźnia Zamku Lubelskiego, Lublin: Muzeum Lubelskie, 2016.

Halbersztadt-Kaplan Mina, Di „ojszidlung” in der pejsech-woch 1943 [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.

„Jedies”, początek czerwca 1942 r., nr 5 [6] [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 19: Prasa getta warszawskiego: Hechaluc-Dror i Gordonia, oprac. Piotr Laskowski, Sebastian Matuszewski, Warszawa: ŻIH i WUW, 2015.

Lewis Mark, Frank Jacob, Himmler’s Jewish Taylor. The Story of Holocaust Survivor Jacob Frank, Syracuse: Syracuse University Press, 2000.

Minars Esther, A Lublin Survivor. Life is Like a Dream, Brighton–Chicago–Toronto: Sussex Academic Press, 2019.

N.N., Lublin, tłum. Sara Arm [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 6: Generalne Gubernatorstwo. Relacje i dokumenty, oprac. Aleksandra Bańkowska, Warszawa: ŻIH i WUW, 2012.

Po pięciu latach. Czynności Zarządu Związku Kaniowczyków i Żeligowczyków Okręgu Lubelsko-Wołyńskiego od 24 III 1934 do 24 III 1939 roku, [Lublin 1939].

Reicher Edward, W ostrym świetle dnia. Dziennik żydowskiego lekarza 1939–1945, oprac. Renata Jabłońska, Londyn: Libra Books, 1989.

Relacja Heli Miler [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.

Riabinin Sergiusz, Dawny Lublin 1926–1936, „Tygodnik Współczesny” 1991, nr 27.

Ringelblum Emanuel, Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Uwagi i spostrzeżenia, oprac. Artur Eisenbach, Warszawa: Czytelnik, 1988.

Słowikowski Michał, Gehenna lubelskiej inteligencji [w:] Wspomnienia więźniów zamku lubelskiego 1939–1944, wybór Jadwiga Chmielak i in., Warszawa: Wydawnictwo MON, 1984.

Szpilman Władysław, Śmierć miasta, Warszawa: „Wiedza”, 1946.

Szternblic Chana, In getto un in di osmolicer welder [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.

Tec Nechama, Suche łzy, tłum. Katarzyna Mantorska, Monika Adamczyk-Garbowska, Warszawa: Baobab, 2005.

Turkow Jonas, Azoj iz es gewen (churbn Warsze), Buenos Aires: Central farband fun Pojlisze Jidn in Argentine, 1948.

Urban Marek, Polska… Polska…, Warszawa: ŻIH, 1998.

Zilberberg Mojsze, Churbn Lublin, „Kol Lublin”, listopad 1979, nr 14.

Literatura przedmiotu / Content related Literature

Aronson Shlomo, Reinhard Heydrich und die Frühgeschichte von Gestapo und SD, Stuttgart: Deutschen Verlags-Anstalt, 1971.

Berenstein Tatiana, Martyrologia, opór i zagłada ludności żydowskiej w dystrykcie lubelskim, „Biuletyn ŻIH” 1957, nr 21.

Chmielewski Jakub, Likwidacja getta w Lublinie (marzec–kwiecień 1942 r.), „Studia Żydowskie. Almanach” 2014, nr 4.

Chmielewski Jakub, Udział Żydowskiej Służby Porządkowej w akcjach wysiedleńczych na przykładzie gett w Izbicy, Lublinie i Zamościu – próba porównania [w:] Elity i przedstawiciele społeczności żydowskiej podczas II wojny światowej, red. Martyna Grądzka-Rejak i Aleksandra Namysło, Kraków–Katowice–Warszawa: IPN, 2017.

Chmielewski Jakub, Zagłada żydowskiego miasta – likwidacja getta na Podzamczu, „Kwartalnik Historii Żydów” 2015, nr 4 (256).

Engelking Barbara, Leociak Jacek, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, wyd. 2, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, 2013.

Jarkowska-Natkaniec Alicja, Wymuszona współpraca czy zdrada? Wokół przypadków kolaboracji Żydów w okupowanym Krakowie, Kraków: Universitas, 2018.

Kuwałek Robert, Żydzi lubelscy w obozie koncentracyjnym na Majdanku, „Zeszyty Majdanka” 2003, nr 22.

Marczuk Józef, Rada Miejska i Magistrat Lublina 1918–1939, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1984.

Pasz Franciszek, Żydzi i my w Cieszynie, Cieszyn: Offserdruk, 1997.

Radzik Tadeusz, Lubelska dzielnica zamknięta, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 1999.

Radzik Tadeusz, Żydowska Służba Porządkowa w getcie lubelskim, „Res Historica” 2000, nr 11.

Sachslehner Johannes, Zarządca do spraw śmierci. Odilo Globocnik, eksterminacja i obozy zagłady, tłum. Monika Kilis, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2016.

Silberklang David, Gates of Tears. The Holocaust in the Lublin District, Jerusalem: Yad Vashem, 2013.

Szlachetka Małgorzata, Nieprawdopodobna historia Szamy Grajera z Lublina, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Lublinie”, 29 I 2010.

Więźniowie Zamku Lubelskiego zmarli podczas pobytu w więzieniu, oprac. Janina Kiełboń [w:] Hitlerowskie więzienie na Zamku w Lublinie 1939–1944, red. Zygmunt Mańkowski, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1988.

Zilberberg Binjamin, In hajntikn Lublin, „Kol Lublin”, listopad 1990, nr 26.

Altmetryki

Cytowania w Google Scholar - kliknij ikonę by sprawdzić

Statystyki

Kopciowski, A. (2020). Szama Grajer – „żydowski król” z Lublina. Zagłada Żydów. Studia I Materiały, (16), 160-199. https://doi.org/10.32927/ZZSiM.682

Udostępnij

                            Wyświetl Nr 16 (2020)

Nr 16 (2020)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Data publikacji:
2020-12-15

Dział: Studia