English
Polish
Sandauer w getcie. Rozliczenia literackie i nieliterackie
Justyna Koszarska-Szulc
j.koszarska@gmail.com Biogrambadaczka literatury i kuratorka wystaw. W 2022 r. uzyskała stopień doktora w Instytucie Badań Literackich PAN za pracę zatytułowaną „Wierny własnemu rozdarciu. Problematyka tożsamościowa w twórczości Artura Sandauera”. Absolwentka filologii polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Akademii „Artes Liberales”. Stypendystka The Rotschild Foundation Hanadiv Europe oraz Memorial Foundation for Jewish Culture. Kuratorka wystawy „Obcy w domu. Wokół Marca ’68” (wspólnie z dr Natalią Romik) prezentowanej w Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w 2018 r. Należała do zespołu kuratorskiego pracującego nad wystawą stałą Muzeum Polin.
https://orcid.org/0000-0003-2914-9645
Muzeum Historii Żydów Polskich Polin
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 19 (2023), strony: 593-610
Data publikacji: 2023-12-23
Abstrakt
Przedmiotem artykułu jest analiza wydanych w 1945 r. opowiadań Artura Sandauera z tomu Śmierć liberała. Te groteskowe, prześmiewcze, ale i brutalne w ocenie relacji polsko-żydowskich w czasie Zagłady teksty stanowią unikatowy sposób zapisania niemal „na gorąco” doświadczenia walki o przetrwanie w getcie w niewielkim kresowym miasteczku Samborze.
Kluczowe w tej analizie jest porównanie literackiego świadectwa, jakim są opowiadania Sandauera, ze świadectwem sensu stricto zapisanym przez niego w języku włoskim i wygłoszonym podczas konferencji w Turynie w 1983 r. Ten wykład to jedyny tekst, w którym Sandauer otwarcie opisał swoją pracę dla Judenratu, w opowiadaniach wykonywaną przez fikcyjne postaci: Edmunda i Jassyma.
Analiza porównawcza została osadzona w kontekście realiów historycznych epoki. Atmosfera wewnątrz społeczności żydowskiej pragnącej rozliczeń z dawnymi pracownikami Judenratu czy żydowskiej policji nie sprzyjała ujawnianiu przynależności do nich. Mimo to ocalali dążyli do wypowiedzenia swojej traumy, także w formach literackich. Opowiadania w rodzaju napisanych przez Sandauera, zawierające wyłącznie żydowską perspektywę, pozbawione szerszych odniesień do politycznych aspektów okupacji Polski, nie znajdowały jednak zainteresowania wśród polskich czytelników zajętych konstruowaniem mitu o własnym bohaterstwie. Sandauer przemawiał ze „świata wyłączonego” (jeśli posłużyć się terminem Jerzego Jedlickiego) żydowskiego doświadczenia i żydowskiej pamięci do świata polskiego, gdzie nie spotykał się z szerszym zainteresowaniem ani zrozumieniem.
Dopiero dziś, także na podstawie nieznanego dotąd włoskiego wykładu, jesteśmy w stanie przyjrzeć się bliżej drobnej roli Sandauera w Judenracie, a w tym, jak o niej mówił, zobaczyć nie tylko odbicie problemów natury psychologicznej, z jakimi borykali się ocalali, ale i problemów z polską pamięcią Zagłady.
Słowa kluczowe
Doświadczenie, Judenrat, Groteska, Pamięć, Świadectwo, Trauma, Zagłada
Bibliografia
Źródła archiwalne/Archival sources
Akta paszportowe Artura Sandauera, Archiwum IPN, IPN-BU-1005/31779.
Karta rejestracyjna Artura Sandauer, Archiwum ŻIH, sygnatura: 303/V/425 S 803.
Listy Guido Lopeza do Artura Sandauera, 1983–1984, Dział Rękopisów Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie.
Artur Sandauer, Maszynopis tekstu w języku włoskim wygłoszonego na konferencji w Turynie-Mediolanie, 1983, Dział Rękopisów Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie.
Opracowania / Content related Literature
Bauman Zygmunt, Nowoczesność i Zagłada, przeł. Tomasz Kunz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009, s. 103–104.
Brycz Hanna, Perspektywa atrybucyjna i przecenianie własnego wpływu w procesie trafnego spostrzegania społecznego, „Czasopismo Psychologiczne”, tom 4, nr 3–4.
Finder Gabriel N., Jewish Honor Courts: Revenge, Retribution, and Reconciliation in Europe and Israel After the Holocaust, United States Holocaust Memorial Museum, Washington 2015.
Freud Siegmund, Niesamowite, [w:] tegoż, Pisma psychologiczne, przeł. Robert Reszke, Wydawnictwo KR, Warszawa 2012.
Gnauck Gerhard, Marcel Reich-Ranicki. Polskie lata, Wydawnictwo WAB, Warszawa 2009.
Hilberg Raul, Zagłada Żydów europejskich, t. 1, prze.ł. Jerzy Giebułtowski, Fundacja Wydawnictwo Naukowe Textura, Warszawa 2014
Janion Maria, Bohater, spisek, śmierć. Wykłady żydowskie, Wydawnictwo WAB, Warszawa 2009.
Jedlicki Jerzy, Dzieje doświadczone i dzieje zaświadczone, [w:] tegoż, Źle urodzeni, czyli o doświadczeniu historycznym. Scripta i postscripta, „Aneks”, Polityka, Londyn – Warszawa 1993.
Kichelevsky Audrey, Ocalali. Żydzi polscy po Zagładzie, przeł. Katarzyna Marczewska, Natalia Krasicka, Wydawnictwo ŻIH, Warszawa 2021.
Marquard Odo, Rozstanie z filozofią pierwszych zasad, przeł. Krystyna Krzemeniowa, Oficyna Naukowa, Warszawa 1994.
Pucko Zygmunt, Czarny humor jako wyraz filozoficznej postawy wobec śmierci w perspektywie filozofii medycyny i sztuki leczenia, „«Archeus». Studia z bioetyki i antropologii filozoficznej”, 2006, nr 7.
Sandauer Artur, Byłem…, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991.
Sandauer Artur, Poezja rupieci. Rzecz o Mironie Białoszewskim, [w:] tegoż, Pisma zebrane, t.1: Studia o literaturze współczesnej, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1985.
Sandauer Artur, Śmierć liberała, Wydawnictwo Muza, Warszawa 2009.
Sandauer Artur, Zapiski z martwego miasta, Wydawnictwo Muza, Warszawa 2009.
Sandauer Artur, Moje odchylenia, [w]: tegoż, Pisma zebrane, t. 3: Publicystyka, Wydawnictwo Czytelnik 1985.
Sandauer-Glanz Irena, Osobno, a jednak razem, [w:] Śnił mi się Artur Sandauer. Rozmowy i wspomnienia, zebrał i opracował Józef Baran, Centrum Kultury Żydowskiej na Kazimierzu w Krakowie, Kraków 1992.
Święch Jerzy, Nowoczesność. Szkice o literaturze polskiej XX wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Trunk ISsaiah, Judenrat. The Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation, University of Nebraska Press, New York 1996.
Tokarska-Bakir Joanna, „Słowa niewinne”. Czytając Nachmana Blumentala, „Teksty Drugie”, 2005, nr 1–2.
Tuszyńska Agata, Oskarżona: Wiera Gran, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2011.
Wyka Kazimierz, Pogranicze powieści, Wydawnictwo M. Kot, Kraków 1948.
Licencja
Copyright (c) 2023 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Justyna Koszarska-Szulc, Ewa Koźmińska-Frejlak, Po Zagładzie. Praktyki asymilacyjne ocalałych jako strategie zadomawiania się w Polsce (1944/45–1950) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
