English
Polish
Afektywny kicz holokaustowy – wprowadzenie
Jacek Leociak
jleociak@gmail.com Biogramprof. dr hab., kierownik Zakładu Badań nad Literaturą Zagłady w Instytucie Badań Literackich PAN, członek Pracowni Poetyki Teoretycznej i Semiotyki Kultury IBL PAN, członek założyciel Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy IFiS PAN, redaktor rocznika „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”. Razem z Barbarą Engelking przygotował koncepcję galerii „Zagłada” w Muzeum Historii Żydów Polskich Polin. Pomysłodawca i współautor scenariusza wystawy czasowej „Tu Muranów” w Muzeum Polin (czerwiec 2020 – marzec 2021). Opublikował: Tekst wobec Zagłady. O relacjach z getta warszawskiego (1997; przekład angielski 2004; wyd. 2 2016; przekład niemiecki 2018). Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście (wspólnie z Barbarą Engelking, 2001; przekład angielski 2009; wyd. 2 rozszerzone i poprawione 2013), Doświadczenia graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji (2009; przekład angielski 2018), Ratowanie. Opowieści Polaków i Żydów (2010; wyd. 2 2018), Spojrzenia na warszawskie getto (2011), Biografie ulic. O żydowskich ulicach Warszawy: od narodzin po Zagładę (2017), Młyny boże. Zapiski o Kościele i Zagładzie (2018, wyd. 2 2021), Wieczne strapienie. O kłamstwie, historii i Kościele (2020), Warszawski trójkąt Zagłady (wspólnie z Zofią Waślicką-Żmijewską i Arturem Żmijewskim, 2020). Opracował (razem z Martą Janczewską) i wstępem opatrzył Archiwum Ringelbluma. Antologia (2019, seria „Biblioteka Narodowa”).
https://orcid.org/0000-0003-1471-6926
Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
Marta Tomczok
marta.tomczok@us.edu.pl Biogramautorka prac naukowych dotyczących literatury o Zagładzie, w tym monografii poświęconych twórczości Irit Amiel (w przygotowaniu) i Leo Lipskiego. Bada obecność Zagłady w popkulturze. Redaktor naczelna „Narracji o Zagładzie”. Pracuje w Uniwersytecie Śląskim.
https://orcid.org/0000-0001-9512-007X
Uniwersytet Śląski
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 17 (2021), strony: 17-43
Data publikacji: 2021-12-22
Abstrakt
Artykuł podejmuje problematykę różnego typu nadużyć w przedstawianiu Zagłady w literaturze, sztuce, a także w muzyce. Kicz jest zarówno wszechobecny, jak i niezwykle trudny do zdefiniowania, a kiczu holokaustowego nie należy oddzielać od kiczu jako kategorii ogólnej. Nierozstrzygnięte zostaje pytanie, czy można w ogóle mówić o stosowności/niestosowności przedstawienia Zagłady i gdzie szukać wyznaczników, norm, kryteriów. Granice między jawnym nadużyciem a artystycznie usprawiedliwioną prowokacją bywają niekiedy trudne do wyznaczenia, podobnie jak granice między eksperymentem estetycznym, który ma pogłębić poznawczy walor przedstawienia, a trikiem obliczonym na sukces komercyjny. Przedstawienie Zagłady mieści się w polu napięć między „etyczną treścią a literacką formą”, jak ujmuje to Berel Lang. Autorzy artykułu proponują spojrzenie na kicz holokaustowy z perspektywy kategorii afektu, wskazując na różne przykłady stosowania technik narracyjnych, wytwarzających u odbiorców emocje o wysokim stopniu intensywności, które jednak eksponują samego autora, jego ego pisarskie, jego stan uczuciowy, jego zatroskanie czy przerażenia. Świat przedstawiony Zagłady staje się pretekstem, tłem czy dekoracją dla ukazania „holokaustowych przeżyć” samego pisarza czy poety. Ten rys narcystyczny wydaje się jednym z najbardziej wyrazistych przejawów współczesnego kiczu holokaustowego. Analizy autorów prowadzą też do wniosku, że kicz holokaustowy należy rozpatrywać poza etyką i estetyką, jako narzędzie wpływu i oddziaływania społecznego.
Słowa kluczowe
badania nad Zagładą Żydów, postmodernistyczny dyskurs o Zagładzie, zagrożenia i nadużycia w badaniach naukowych, kicz
Bibliografia
Anglada Maria Ángels, Skrzypce z Auschwitz, tłum. Anna Sawicka, Warszawa: Muza, 2010.
Baranowska Małgorzata, Robak z cukru, „Teksty” 1979, nr 3 (45).
Bart Andrzej, Dybuk mniemany, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2021.
Bart Andrzej, Fabryka muchołapek, Warszawa: W.A.B., 2008.
Barthes Roland, Śmierć autora, tłum. Michał Paweł Markowski, „Teksty Drugie” 1999, nr 1/2.
Bielobradek Joanna, Bracia Żydzi, Londyn: Oficyna Poetów i Malarzy, 1981.
Buryła Sławomir, Wokół Zagłady. Szkice o literaturze Holokaustu, Kraków: Universitas, 2016, s. 87.
Cambron Kristy, Motyl i skrzypce, tłum. Marcin Sieduszewski, Kraków: Znak, 2020.
Cambron Kristy, Wróbel w getcie, tłum. Aleksandra Gietka-Ostrowska, Kraków: Znak, 2021.
Chełkowska-Zacharewicz Maria, Zagadka emocji muzycznych. Czym są, jak powstają i czy są podatne na zmiany?, Katowice: Uniwersytet UŚ, 2021.
Czaja Dariusz, Czarna ściana. Pytania do „Pasażerki” [w:] idem, Gramatyka bieli. Antropologia doświadczeń granicznych, Kraków: Wydawnictwo Pasaże, 2018.
Czaja Dariusz, Kwintesencje. Pasaże barokowe, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 2014.
Draguła Andrzej, Kicz nasz powszedni, „Więź” 2012, nr 4 (642)
Eisner Jack, Holocaust. Opowiadania / Unusual Short Stories, tłum. Małgorzata Bartok i Ewa Raczyńska, Warszawa: Espiol Film Video LTD, 1993.
Eisner Jack, Przeżyłem!, tłum. Barbara Durbajło, Warszawa: KAW, 1988 [wyd. oryginalne: The Survivor, New York: Morrow, 1980].
Foenkinos David, Charlotte, tłum. Bożena Sęk, Katowice: Wydawnictwo Sonia Draga, 2015.
Fridman Leora, Writing at the Edges of Holocaust Kitsch, https://lithub.com/writing-at-the-edges-of-holocaust-kitsch/.
Głowacka Dorota, Po tamtej stronie. Świadectwo, afekt, wyobraźnia, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2016.
Głowiński Michał, Kicz [w:] Słownik terminów literackich, red. Janusz Sławiński, Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1999.
Gross Natan, Poeci i Szoa. Obraz zagłady Żydów w poezji polskiej, Sosnowiec: Offmax, 1993.
Historie afektywne i polityki pamięci, red. Elżbieta Wichrowska, Anna Szczepan-Wojnarska, Roma Sendyka, Ryszard Nycz, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2015.
Homer, Iliada, tłum. Kazimiera Jeżewska, Warszawa Prószyński i S-ka, 2005.
Hutcheon Linda, Historiograficzna metapowieść: parodia i intertekstualność historii, tłum. Janusz Margański [w:] Postmodernizm. Antologia przekładów, wybór, oprac., przedm. Ryszard Nycz, Kraków: Baran i Suszczyński, 1998.
Kertész Imre, Do kogo należy Auschwitz? [w:] idem, Język na wygnaniu, tłum. Elżbieta Sobolewska, Warszawa: W.A.B., 2004.
Kliche Dieter, Kitsch [w:] Ästehtische Grundbegriffe. Studienausgabe, t. 3: Harmonie – Material, red. Karlheinz Barck i in., Stuttgart–Weimar: Verlag J. B. Metzler, 2010.
Kocot Maria, Popiół i róże, [Łódź:] rozpisani.pl, 2021.
Kołcz Bogusław, Kicz [w:] Słownik literatury popularnej, red. Tadeusz Żabski, Wrocław: Wydawnictwo UWr, 2006.
Krall Hanna, Król kier znów na wylocie, Warszawa: Świat Książki, 2006.
Kultura afektu – afekty w kulturze. Humanistyka po zwrocie afektywnym, red. Ryszard Nycz, Anna Łebkowska, Agnieszka Dauksza, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2015.
[LaCapra Dominick], An Interview with Professor Dominick LaCapra, Interviewer: Amos Goldberg, „Shoah Resource Center” (Yad Vashem) 1998, https://www.yadvashem.org/odot_pdf/Microsoft%20Word%20-%203870.pdf.
LaCapra Dominick, Representing the Holocaust. History, Theory, Trauma, Ithaca–London: Cornell University Press, 1996 [wyd. 1 1994].
LaCapra Dominick, Studia nad traumą: jej krytycy i powikłane losy [w:] idem, Historia w okresie przejściowym. Doświadczenie, tożsamość, teoria krytyczna, tłum. Katarzyna Bojarska, Kraków: Universitas, 2009.
LaCapra Dominick, Wobec wydarzeń granicznych: sytuowanie Agambena [w:] idem, Historia w okresie przejściowym. Doświadczenie, tożsamość, teoria krytyczna, tłum. Katarzyna Bojarska, Kraków: Universitas, 2009.
LaCapra Dominick, Writing History, Writing Trauma, Baltimore–London, The Johns Hopkins University Press, 2001.
Lejeune Philippe, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, red. Regina Lubas-Bartoszyńska, tłum. Wincenty Grajewski i in., Kraków: Universitas, 2001.
Leociak Jacek, Mówić czy milczeć? O (nie)wyrażalności doświadczenia Holokaustu i (nie)możności jego zapisu [w:] Literatura i wiedza, red. Włodzimierz Bolecki, Elżbieta Dąbrowska, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2006.
Massumi Brian, Autonomia afektu, tłum. Adam Lipszyc, „Teksty Drugie” 2013, nr 6.
Mikołajewski Jarosław, Cień w cień. Za cieniem Zuzanny Ginczanki, Warszawa: Dowody na Istnienie, 2019.
Mozart Leopold, Gruntowna szkoła skrzypcowa, przedruk z oryginału wydania trzeciego, Augsburg 1789, z przedmową Dawida Ojstracha oraz objaśnieniami i komentarzami Hansa Rudolfa Junga, Poznań: Stowarzyszenie Miłośników Kultury i Sztuki, 2007.
Olejniczak Józef, Pryncypia i marginesy Schulza. Eseje, Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2019.
Pamięć i afekty, red. Zofia Budrewicz, Roma Sendyka, Ryszard Nycz, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2014.
Piątkowski Krzysztof, Kicz jako problem antropologiczny [w:] Kiczosfery współczesności, red. Wojciech J. Burszta, Elżbieta A. Sekuła, Warszawa: Wydawnictwo SWPS „Academica”, 2008.
Saltzman Lisa, Awangarda i kicz raz jeszcze. O etyce reprezentacji, tłum. Katarzyna Bojarska, „Literatura na Świecie” 2004, nr 1/2.
Sołtysik Marek, Mocne ramiona pani Kicz, Warszawa: Świat Książki, 2012.
Tomczok Marta, Style odbioru polskiej powieści o Zagładzie. Wokół „Tworek” Marka Bieńczyka i „Fabryki muchołapek” Andrzeja Barta, „Pamiętnik Literacki” 2019, nr 4.
Tomczok Paweł, Narrator [w:] Ilustrowany słownik terminów literackich. Historia, anegdota, etymologia, red. Zbigniew Kadłubek, Beata Mytych-Forajer, Aleksander Nawarecki, Gdańsk: Słowo/obraz/terytoria, 2018.
Williams John, Schindler’s list [ścieżka dźwiękowa filmu], https://www.youtube.com/watch?v=YqVRcFQagtI.
Witkowski Michał, Drwal, Warszawa: Świat Książki, 2011.
Wójcik Michał, Baronówna. Na tropie Wandy Kronenberg – najgroźniejszej polskiej agentki. Śledztwo dziennikarskie, Kraków: Znak Litera Nova, 2018.
Licencja
Copyright (c) 2021 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Jacek Leociak, O nadużyciach w badaniach nad doświadczeniem Zagłady , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 6 (2010)
- Jacek Leociak, “History and Memory after the Holocaust in Germany, Poland, Russia, and Britain” , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Jacek Leociak, Rachel Brenner, The Ethics of Witnessing. The Holocaust in Polish Writers’ Diaries from Warsaw, 1939–1945 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Jacek Leociak, Rocznice powstania w getcie warszawskim w dyskursie publicznym (ze szczególnym uwzględnieniem lat 1943–1944, 1968, 2023) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
- Jacek Leociak, On the Abuses in Research of the Holocaust Experience , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: 2010: Holocaust Studies and Materials
- Jacek Leociak, Paweł Dobrosielski, Spory o Grossa. Polskie problemy z pamięcią o Żydach , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Jacek Leociak, Miriam Akawia, Haderech ha’acheret , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Marta Tomczok, Zatrucie. Piołun i popiół… trzydzieści lat później , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Marta Tomczok, Demon pojednania. Dyskurs o współczesnych Sprawiedliwych w powieści popularnej , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Marta Tomczok, Anna Mach, Świadkowie świadectw. Postpamięć Zagłady w polskiej literaturze najnowszej; Małgorzata Wójcik-Dudek, W(y)czytać Zagładę. Praktyki postpamięci w polskiej literaturze XXI wieku dla dzieci i młodzieży , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
