English
Polish
Getto łódzkie we współczesnej literaturze dla dzieci i młodzieży. Krytyka „nowej wrażliwości”
Marta Tomczok
marta.tomczok@us.edu.pl Biogramautorka prac dotyczących kulturowych i literackich kontekstów Zagłady. Wydała ostatnio książkę Czy Polacy i Żydzi nienawidzą się nawzajem? Literatura jako mediacja (2019). Publikowała m.in. w „Pamiętniku Literackim”, „Tekstach Drugich”, „Ruchu Literackim”, „Zagładzie Żydów. Studiach i Materiałach”. Redaktor naczelna „Narracji o Zagładzie”. Pracuje w Instytucie Literaturoznawstwa Uniwersytetu Śląskiego
https://orcid.org/0000-0001-9512-007X
Uniwersytet Śląski, Instytut Literaturoznawstwa
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 16 (2020), strony: 665-684
Data publikacji: 2020-12-15
Abstrakt
Artykuł stanowi krytykę zjawiska literatury dla dzieci i młodzieży o Zagładzie z perspektywy tzw. nowej wrażliwości. Jest to kategoria oznaczająca kierunek myślenia w inspirowanych nową humanistyką studiach antropologiczno-kulturowych. Jego istotę stanowi udzielenie głosu podmiotom wcześniej marginalizowanym (dzieciom, zwierzętom, roślinom, przedmiotom, tzw. innym) oraz zwrócenie im sprawczości. Analizując dwa przykłady współczesnej literatury na temat Litzmannstadt Ghetto – Rutka Joanny Fabickiej oraz Naród zatracenia Macieja Świerkockiego i Mariusza Sołtysika – autorka pokazuje, że mimo uczynienia bohaterami rzeczy czy zwierząt literatura ta nie potrafi zmierzyć się z czyimś doświadczeniem Zagłady, a formy narracji, jakie wytwarza, nie oddają w pełni skomplikowanego losu tysięcy żydowskich dzieci. Wiele przykładów takiej narracji łączy się z nadużyciami w sensie formalnym („podróbki” dokumentu osobistego) i emocjonalnym, żerując wręcz na wrażliwej (podatnej na ponowne zranienie) postaci samego dziecka i okrucieństwach historii, jakim było poddawane.
Istotną częścią artykułu są analizy wybranych przykładów kiczu holokaustowego związanego z problematyką dziecka i Zagłady, w tym interpretacje obrazów „wielkiej szpery” (w powieściach Leslie Epsteina, Steve’a Sem-Sandberga, Fabickiej, Świerkockiego i Sołtysika), mających kluczowe znaczenie w zachowaniu stosowności w utworach o Zagładzie adresowane do młodego czytelnika. Autorka, korzystając z wniosków Barbary Engelking, Joanny Tokarskiej-Bakir, Susan Rubin Suleiman, Jacka Leociaka i Borisa Cyrulnika dochodzi do wniosku, że szczególnie szkodliwa w wytwarzaniu tego typu narracji okazuje się postpamięć. Zjawisko to przestaje być traktowane przez pisarzy i badaczy zgodnie z definicją nadaną mu przez Marianne Hirsch i staje się ramą interpretacyjną dla całej sztuki o Holokauście, mającej w nieskończoność rozbudzać cierpienie odbiorcy, a samą Zagładę czynić niegojącą się, otwartą raną.
Bibliografia
Amiel Irit, Monolog chłopczyka w kaszkiecie [w:] taż, Spóźniona/Delayed, tłum. Marek Kazmierski, przedmowa Bogdan Frymorgen, Kraków–Budapeszt: Austeria, 2016.
Białas Zbigniew, Rutka, Kraków: Wydawnictwo MG, 2018.
Cyrulnik Boris, Ratuj się, życie wzywa, tłum. Ewa Kaniowska, Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca, 2014.
Czajka (Izabela Stachowicz), Ocalił mnie kowal, Warszawa: Czytelnik, 1956.
Dołowy Patrycja, Wrócę, gdy będziesz spała. Rozmowy z dziećmi Holocaustu, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2019.
Dymel-Trzebiatowska Hanna, Opowieść dla dzieci a opowieść dla dorosłych. Dwie literackie odsłony Wielkiej Szpery w łódzkim getcie [w:] (Od)pamiętywanie – gry z przeszłością w literaturze dla dzieci i młodzieży, red. Małgorzata Wójcik-Dudek, Bernadetta Szamburska, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2018, s. 173–188.
Engelking Barbara, Czarna godzina. Rzeczy żydowskie oddane na przechowanie Polakom [w:] Klucze i kasa. O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych 1939–1950, red. Jan Grabowski, Dariusz Libionka, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2014, s. 387–437.
Engelking Barbara, Wprowadzenie [w:] Mietek Pachter, „Umierać też trzeba umieć…”, red. Barbara Engelking, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2015.
Epstein Leslie, Król żydowski, tłum. Katarzyna Petecka-Jurek, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2000.
Fabicka Joanna, Rutka, Warszawa: Wydawnictwo Agora, 2016.
Ficowski Jerzy, Sześcioletnia z getta żebrząca na Smolnej w 1942 roku [w:] Jerzy Ficowski, Gorączka rzeczy, wybór Jerzy Ficowski, posłowie Jakub Ekier, Warszawa: PIW, 2002, s. 182.
Franklin Ruth, A Thousand Darkness. Lies and Truth in Holocaust Fiction, New York: Oxford University Press, 2011.
Grabska Elżbieta, Przedmowa [w:] Dzieła czy kicze, red. Elżbieta Grabska, Tadeusz S. Jaroszewski, Warszawa: PWN, 1981.
Jarzyna Anita, Szlemiele. Zwierzęta wobec Zagłady w literaturze dla dzieci, „Narracje o Zagładzie” 2016, nr 2.
Kowalska-Leder Justyna, Joanna Woźnicka, Dziecko [w:] Ślady Holokaustu w imaginarium kultury polskiej, red. Justyna Kowalska-Leder, Paweł Dobrosielski, Iwona Kurz, Małgorzata Szpakowska, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2017.
Leociak Jacek, Doświadczenia graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN i Fundacja Akademia Humanistyczna, 2009.
Löw Andrea, Getto Litzmannstadt/Łódź pod lupą: publikacje ostatniej dekady, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2014, nr 10, t. 2.
Majborda Katarzyna, Nowe polityki wrażliwości antropologii społeczno-kulturowej w kontekście dziedzictwa ruchu Writing Culture, „Etnografia Polska” 2017, t. 61, z. 1/2.
Markowski Michał Paweł, Polityka wrażliwości. Wprowadzenie do humanistyki, Kraków: Universitas, 2013.
Mikołajewski Jarosław, Cień w cień. Za cieniem Zuzanny Ginczanki, Warszawa: Wydawnictwo Dowody na Istnienie, 2019.
Olszewska Bożena, Konwencja pamiętnika, dziennika, autobiografii w książkach o wojnie dla młodego czytelnika [w:] (Od)pamiętywanie – gry z przeszłością w literaturze dla dzieci i młodzieży, red. Małgorzata Wójcik-Dudek, Bernadetta Szamburska, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2018.
Orzeł Olga, Wprowadzenie do: Dzieci żydowskie w czasach Zagłady. Wczesne świadectwa 1944–1948. Relacje dziecięce ze zbiorów Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej, oprac. Olga Orzeł, Warszawa: ŻIH, 2014.
Pawlicka-Nowak Łucja, Świadectwa Zagłady. Obóz w Chełmnie nad Nerem. Getto wiejskie Czachulec, oprac. Łucja Pawlicka-Nowak, współpraca Jolanta Adamska, Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, 2014.
Pekaniec Anna, Dwie opowieści o wojnie, Holokauście i nie tylko. „Kotka Brygidy” Joanny Rudniańskiej i „Rutka” Joanny Fabickiej, „Czy/tam/czy/tu. Literatura dziecięca i jej konteksty” 2017, nr 1.
Polit Monika, „Moja żydowska dusza nie obawia się dnia sądu”. Mordechaj Chaim Rumkowski – prawda i zmyślenie, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2012.
Rabinovitch Gérard, Nauki płynące z Zagłady, tłum. Grażyna Majcher, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2019.
Rybak Krzysztof, Dzieciństwo w labiryncie getta. Recepcja mitu labiryntu w polskiej literaturze dziecięcej o Zagładzie, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2019.
Sem-Sandberg Steve, Biedni ludzie z miasta Łodzi, tłum. Mariusz Kalinowski, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2012.
Sitarek Adam, „Otoczone drutem państwo”. Struktura i funkcjonowanie administracji żydowskiej getta łódzkiego, Łódź: IPN, 2018.
Slany Katarzyna, „Rutka” Joanny Fabickiej jako przykład postpamięciowej literatury dla dzieci, „Maska” 2017, nr 35.
Slany Katarzyna, Kobieca opowieść o Zagładzie na przykładzie genologii kobiet w Rutce Joanny Fabickiej [w:] (Od)pamiętywanie – gry z przeszłości w literaturze dla dzieci i młodzieży, red. Małgorzata Wójcik-Dudek, Bernadetta Szamburska, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2018.
Stobiecka Monika, Nomadyczne dziedzictwo. O migracjach rzeczy w przyszłość, „Stan Rzeczy” 2018, nr 14.
Suleiman Susan Rubin, Crisis of Memory and the Second World War, Cambridge, MA: Harvard University Press, 2008.
Świerkocki Maciej, Mariusz Sołtysik, Naród zatracenia, Łódź: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi, 2014.
Tokarska-Bakir Joanna, Topos ruin. Zbawcze narracje w najnowszej historii Niemców, Żydów i Polaków [w:] Joanna Tokarska-Bakir, Rzeczy mgliste. Eseje i studia, Sejny: Pogranicze, 2004.
Tulli Magdalena, Szum, Kraków: Znak, 2014.
Twardoch Szczepan, Królestwo, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2018.
Vice Sue, Textual Deceptions: False Memoirs and Literary Hoaxes in the Contemporary Era, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2014.
Wiatr Ewa, Wstęp [w:] Rywka Lipszyc, Dziennik z getta łódzkiego, oprac. i wstęp Ewa Wiatr, Kraków–Budapeszt: Austeria, 2017.
Wójcik-Dudek Małgorzata, W(y)czytać Zagładę. Praktyki postpamięci w polskiej literaturze XXI wieku dla dzieci i młodzieży, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2016.
The „Spectral Turn”: Jewish Ghosts in the Polish Post-Holocaust Imaginaire, red. Zuzanna Dziuban, Bielefeld: [transcript], 2019.
Licencja
Copyright (c) 2020 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Jacek Leociak, Marta Tomczok, Afektywny kicz holokaustowy – wprowadzenie , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 17 (2021)
- Marta Tomczok, Po co dzisiaj jest Zagłada, czyli poetycki survival , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 17 (2021)
- Marta Tomczok, „Polecieć tam, gdzie nie ma getta, szopu…” Dziennik Rutki Laskier między nekroestetyką a nekropolityką , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 14 (2018)
- Marta Tomczok, Religijny kicz holokaustowy. Zarys zjawiska , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 15 (2019)
- Marta Tomczok, Zatrucie. Piołun i popiół… trzydzieści lat później , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Marta Tomczok, Demon pojednania. Dyskurs o współczesnych Sprawiedliwych w powieści popularnej , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Marta Tomczok, Anna Mach, Świadkowie świadectw. Postpamięć Zagłady w polskiej literaturze najnowszej; Małgorzata Wójcik-Dudek, W(y)czytać Zagładę. Praktyki postpamięci w polskiej literaturze XXI wieku dla dzieci i młodzieży , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Marta Tomczok, Kinga Piotrowiak-Junkiert, Świadomość zwrócona przeciwko sobie samej. Imre Kertész wobec Zagłady , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
