English
Polish
Warunki działalności artystycznej plastyków w getcie łódzkim 1940–1944 w świetle źródeł: dokumentacji administracyjnej, wspomnień i relacji świadków
Irmina Gadowska
irmina.gadowska@uni.lodz.pl Biogramabsolwentka historii sztuki na Uniwersytecie Łódzkim. W 2004 r. uzyskała stopnia doktora nauk humanistycznych w zakresie historii na podstawie dysertacji poświęconej środowisku żydowskich malarzy w Łodzi w latach 1880–1919, której promotorem był prof. dr hab. Andrzej K. Olszewski. Od tegoż roku zatrudniona w Katedrze Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego. Zakres zainteresowań naukowych obejmuje tematy związane z malarstwem i architekturą drugiej połowy XIX w., sztuką i kulturą żydowską ze szczególnym uwzględnieniem sztuki sepulkralnej. Od 2011 r. przy współpracy z Fundacją Monumenum Judaicum Lodzense i Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków w Łodzi kierowała inwentaryzacją nagrobków na nowym cmentarzu żydowskim w Łodzi. W latach 2015–2016 jako członek interdyscyplinarnego zespołu badawczego uczestniczyła w pracach nad przygotowaniem wniosku o rozpatrzenie kandydatury nowego cmentarza żydowskiego w Łodzi na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO realizowanych na zlecenie Urzędu Miasta Łodzi. Autorka artykułów poświęconych sztuce żydowskiej w Łodzi, od 2017 wykonawca w grancie NPRH pt. „Łódzka awangarda jidysz”. Członek Fundacji Monumenum Judaicum Lodzense, Stowarzyszenia Historyków Sztuki (Oddział w Łodzi) i Polskiego Towarzystwa Studiów Żydowskich (od 2018)
https://orcid.org/0000-0001-8378-942X
Uniwersytet Łódzki, Instytut Historii Sztuki
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 16 (2020), strony: 83-117
Data publikacji: 2020-12-15
Abstrakt
W latach 1940–1944 na terenie getta łódzkiego działało kilkadziesiąt osób zajmujących się działalnością plastyczną. Byli to uznani twórcy – absolwenci szkół i akademii oraz obdarzeni talentem uzdolnieni amatorzy, którzy przed 1939 r., nie zdołali zaistnieć jako artyści. Część z nich pochodziła z Łodzi i okolic, pozostali przybyli do miasta z zagranicy – w transportach z Pragi, Berlina, Hamburga, Kolonii czy Wiednia. W warunkach „dzielnicy zamkniętej” twórczość poddana nadzorowi administracyjnemu została wprzęgnięta w machinę propagandową. W urzędach, instytucjach, wydziałach i warsztatach powstawały plakaty, albumy pamiątkowe, znaczki, odznaki, emblematy. Na specjalne zamówienie malowano wizerunki przedstawicieli żydowskich władz i niemieckiego zarządu getta. Chociaż dostęp do narzędzi i materiałów: farb, kartonów, metalu, tuszu był reglamentowany, ściśle powiązany z zamówieniami, artyści starali się poza oficjalnym obiegiem i bez cenzury tworzyć prace dokumentujące otaczającą ich rzeczywistość. Problem aktywności plastyków w getcie łódzkim został omówiony na przykładach funkcjonowania wybranych wydziałów i wojennych biografii najbardziej znanych twórców. W analizie wykorzystano zróżnicowane źródła, od zachowanej w archiwach dokumentacji administracyjnej, po osobiste wspomnienia, listy, relacje i ocalałe prace. Wyniki badań uwzględniające z jednej strony urzędowe dane, z drugiej – indywidualne odczucia ofiar i świadków, stanowią punkt wyjścia do dalszej rekonstrukcji obrazu sztuki w getcie łódzkim
Słowa kluczowe
sztuka w getcie, getto w Łodzi, Holokaust, Brauner, Lejzerowicz, Kowner, artyści żydowscy, sztuka żydowska
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Archiwum Państwowe w Łodzi (AP Łódź)
Akta miasta Łodzi (AmŁ)
sygn. 31254
Archiwum Chwalisława Zielińskiego
sygn. 77
Przełożony Starszeństwa Żydów (PSŻ)
sygn. 10; 202; 211; 222; 282; 734; 826; 869; 871; 996; 997; 1019; 1023; 1033; 1038; 1046; 1048; 1049; 1094; 1111; 1176; 1296; 1680; 1682
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH)
Zbiór materiałów do dziejów ludności żydowskiej w Łodzi 1939–1944, sygn. 205/333
Archiwum Yad Vashem (AYV)
RG O6/105; O3/1315; O75/2968; O6/3889
National Archives Prague
Police Directorate Prague 1941–1950, sygn. P1792/3; K3862/3
Muzeum Żydowskiego Instytutu Historycznego (MŻIH)
A-1123
A-888
B-166
B-419
Źródła niepublikowane / Unpublished sources
Leo Baeck Institute, New York, David Friedmann, „Tagebuch”.
Źródła publikowane / Published sources
Encyklopedia getta. Niedokończony projekt archiwistów z getta łódzkiego, red. Krystyna Radziszewska i in., Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2014.
Grossman Mendel, With a Camera in the Ghetto, New York: Shocken Books, 1977.
Hauser Irene, Dziennik z getta łódzkiego / Das Tagebuch aus dem Lodzer Getto, red. Ewa Wiatr, Krystyna Radziszewska, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2019.
Kronika getta łódzkiego / Litzmannstadt Getto 1940–1944, t. 1–5, red. Julian Baranowski i in., Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2009.
Oblicza getta. Antologia tekstów z getta łódzkiego, red. Krystyna Radziszewska, Ewa Wiatr, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2017.
Radziszewska Krystyna, Flaschenpost aus der Hölle. Texte aus dem Lodzer Getto, Bern: Peter Lang, 2011.
Rosenfeld Oskar, Wozu noch Welt, Aufzeichnungen aus Getto Lodz, Frankfurt: Neue Kritik, 1994.
Ross Henryk, Lodz Ghetto Album, London: Chris Boot, 2004.
Salon Plastyków Związku Zawodowych Polskich Artystów Plastyków, Kraków–Lwów–Łódź–Poznań–Warszawa: 1936.
Stern-Cohen Hilda, Genagelt ist meine Zunge. Lyrik und Prosa einer Holocaust-Uberlebenden Memento, Frankfurt am Main: Bergauf Verlag, 2003.
Prasa / Press
Frenklowa Gizela, Projektowana Wystawa w Getcie Łódzkim w 1942 r., „Nasze Słowo”, 31 I 1948, nr 1.
G. [Stanisław Gelski], Pierwsza wystawa zrzeszenia artystów-plastyków w Łodzi, „Ilustrowana Republika”, 10 I 1932, nr 10.
Kwiatkowska Rywa, Czym było w rzeczywistości „Wissenschaftliche Abteilung”. Jeszcze o projektowanej wystawie w getcie łódzkim w r. 1942, „Nasze Słowo”, 18 II 1948, nr 2.
S.T. [Stanisław Gelski], X Salon w I.P.S.ie, „ Głos Poranny”, 1 I 1939, nr 1.
S., Wystawa prac Wincentego Braunera, „Ilustrowana Republika”, 24 IV 1937, nr 112.
Sekwestrator w pracowni artysty-malarza, „Ilustrowana Republika”, 9 III 1939, nr 68.
Szpigel Jeszaje, Di wos zajnen niszt curikgekumen: weg do szrajber, kinstler un kulturtuer fun lożer getto, „Dos Naje Lebn”, 31 VIII 1945, nr 15.
Szpigel Jeszaje, Jidisze szrajber un kinstler in lodżer getto, „Dos Naje Lebn”, 6 IX 1946, nr 31.
W., Institut für Judenforschung in Litzmannstadt. Eine Nebenstelle des Frankfurter Instituts / Einsendung von Material sehr erwünscht, „Litzmannstädter Zeitung”, 29 VII 1942, nr 209.
Wystawa obrazów i metaloplastyki, „Ilustrowana Republika”, 4 III 1939, nr 63.
Wystawa Startu, „Głos Polski”, 28 XII 1926, nr 355.
Literatura przedmiotu / Content related Literature
Budziarek Marek, Precjoza z getta łódzkiego [w:] Biżuteria w Polsce, red. Katarzyna Kluczwajd, Toruń: Toruńska Oficyna Wydawnicza, 2003.
Constanza Mary S., The Living Witness. Art in the Concentration Camps and Ghettos, New York–London: Free Press, 1982.
Gadowska Irmina, Żydowscy malarze w Łodzi w latach 1880–1919, Warszawa: Neriton, 2010.
Kozieł Małgorzata, Środowisko literackie w getcie łódzkim [w:] Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętnienia, red. Tomasz Majewski, Anna Zejdler-Janiszewska, Łódź: Wydawnictwo Oficyna, 2009.
Kuligowska-Korzeniewska Anna, „Ratowało 10 mnie malarstwo”. Rozmowa z Pinkusem Szwarcem [w:] Łódzkie sceny żydowskie. Studia i materiały, oprac. Małgorzata Leyko, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2000.
Loose Ingo, Twarz getta. Fotografie i fotografowie w Getcie Litzmannstadt 1940–1944 [w:] Twarz getta. Zdjęcia żydowskich fotografów z Getta Litzmannstadt, oprac. Ingo Loose, Łódź–Berlin: Archiwum Państwowe w Łodzi, 2014.
Ładnowska Janina, Plastyka łódzka w latach 1918–1928 [w:] Sztuka łódzka. Materiały sesji naukowej Oddziału Łódzkiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki [w 1973], red. Jacek Ojrzyński, Warszawa–Łódź: PWN, 1977.
Majewski Tomasz, Litzmannstadt Getto – pamięć afektywna, fotografia i muzyka [w:] Czas Litzmannstadt Getto. Obrazy filmowe, red. Tomasz Majewski, Łódź: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana, 2019.
Malinowski Jerzy, Grupa Jung Idysz i żydowskie środowisko „nowej sztuki” w Polsce 1918–1923, Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1987.
Malinowski Jerzy, Malarstwo i rzeźba Żydów polskich w XIX i XX wieku (do 1939 roku), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000.
Nader Luiza, Afekt Strzemińskiego „Teoria widzenia”, rysunki wojenne, Pamięci przyjaciół-Żydów, Warszawa: IBL PAN, 2019.
Radziszewska Krystyna, Środowisko literackie łódzkich Żydów 1918–1950 [w:] Kultura jako czynnik rozwoju miasta na przykładzie Łodzi, red. Violetta Krawczyk-Wasilewska, Monika Kucner, Emilia Zimnica-Kuzioła, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2012.
Sitarek Adam, „Otoczone drutem państwo”. Struktura i funkcjonowanie administracji żydowskiej getta łódzkiego, Łódź: IPN, 2015.
Sitarek Adam, „Jachsenci”, „szyszki”, „Jockey Club” – elity getta łódzkiego [w:] Elity i przedstawiciele społeczności żydowskiej podczas II wojny światowej, red. Martyna Grądzka-Rejak, Aleksandra Namysło, Kraków: IPN, 2018.
Sitarek Adam, Żydzi wiedeńscy w getcie łódzkim [w:] Irene Hauser, Dziennik z getta łódzkiego / Das Tagebuch aus dem Lodzer Getto, red. Ewa Wiatr, Krystyna Radziszewska, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2019.
Spodenkiewicz Paweł, Zaginiona dzielnica, Łódź: Łódzka Księgarnia Niezależna, 1998.
Struk Janina, Holokaust w fotografiach. Interpretacja dowodów, tłum. Maciej Antosiewicz, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2007.
Trunk Isaiah, Łódź Ghetto. A History, tłum. Robert Moses Shapiro, Bloomongton: Indiana University Press, 2006.
Wiatr Ewa, Autorka i jej tekst [w:] Irene Hauser, Dziennik z getta łódzkiego / Das Tagebuch aus dem Lodzer Getto, red. Ewa Wiatr, Krystyna Radziszewska, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2019.
Zagrodzki Janusz, Artyści niepokorni. Sztuka XX wieku w przemysłowej Łodzi, cz. 1, Łódź: Wydawnictwo Szkoły Filmowej, 2017.
Netografia / Internet
https://www.holocaust.cz/en/database-of-victims/victim/145166-marta-fischerova/
Licencja
Copyright (c) 2020 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
