English
Polish
Ucieczki od stygmatyzacji, zamknięcia, głodu i śmierci. Żydzi w Warszawie w latach okupacji
Barbara Engelking
bengelki@ifispan.edu.pl BiogramBarbara Engelking – psycholog, profesor nauk społecznych; w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN kieruje Centrum Badań nad Zagładą Żydów. Wraz z Jackiem Leociakiem jest opiekunem naukowym galerii „Zagłada” w Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w Warszawie. Ostatnio opublikowała Jest taki piękny, słoneczny dzień… Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945 (2011) oraz (wspólnie z Jackiem Leociakiem) nowe, zmienione, poprawione i rozszerzone wydanie książki Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście (2013), a także krytyczne wydania źródeł: Umierać też trzeba umieć… Mietka Pachtera (2015), Sny chociaż mamy wspaniałe. Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego (2016) i „Po wojnie, z pomocą bożą, już niebawem”. Pisma Kopla i Mirki Piżyców o życiu w getcie i okupacyjnej Warszawie (2017). Współredaktorka (z Janem Grabowskim) i współautorka dwutomowej publikacji Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski (2018).
https://orcid.org/0000-0001-8361-4427
Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 18 (2022), strony: 48-85
Data publikacji: 2023-03-11
Abstrakt
Autorka analizuje w artykule sytuację warszawskich Żydów w czasie okupacji hitlerowskiej w perspektywie ucieczek. Przedstawia ucieczki od stygmatyzacji (nienoszenie opasek), ucieczki od głodu (z zamkniętego getta, do czasu wysiedlenia) oraz od śmierci (w okresie wielkiej akcji i później). Szczególny nacisk jest położony na aktywność, sprawczość i determinację Żydów.
Bibliografia
Archiwum Akt Nowych / Central Archives of Modern Records
/1349/0/-/231_III-1, Zuzanna Rabska, Kartka z pamiętnika
, Rada Główna Opiekuńcza biuro centrali w Krakowie, 1940–1945, t. 5
/IX-1, „Informacje Hani i Krystyny [Klickich]”
/236, Sąd Okręgowy w Warszawie
, Zbiór akt osobowych działaczy ruchu robotniczego, 1864, Witold Góra
Archiwum Państwowe w Warszawie / State Archive in Warsaw
Więzienie Karne Warszawa-Mokotów 1940–1944, 72/657, t. 19592, 19827, 21248, 21717
Archiwum Sądu Niemieckiego w Warszawie, 1940–1944
/1207/128, Akta sprawy S. Gluecksmana
/1207/171, Akta sprawy H. Horwic
/1207/297, Akta sprawy E. Gofsztein
/1207/1073, Akta sprawy E. Celnik
/1207/1170, Akta sprawy S. Rozenberg
/1207/1258, Akta sprawy M. Kipper
Sąd Okręgowy w Warszawie
/236, Akta sprawy Władysława Kaczmarka
/2598, Akta sprawy Barbary Marii Bernadotte Kalinowskiej
/3118, Akta sprawy Franciszka Piaseckiego i Józefa Dominiaka
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej / Archive of the Institute of National Remembrance
GK 106/161/1zespół Der Kommandeur der Sicherheitspolizei und des SS für den Distrikt Warschau (KdS Warschau) [Komendant Policji Bezpieczeństwa i SS w dystrykcie Warszawa], t. 531
Archiwum Yad Vashem / Yad Vashem Archives
O.3/1158, Relacja Jadwigi Zielińskiej (Edwardy Blajwajs)
O.3/1159, Relacja Bolesława Zielińskiego Lewkowicza
O.3/1308, Relacja Hanny Klickiej z d. Klocman
O.3/1648, Relacja Barbary Rucińskiej
O.3/1803, Relacja Feliksa Mrozowskiego (Fiszla Majnemera)
O.3/2313, Relacja Edzi Fefer
O.3/2532, Kolektywne zeznanie o Janinie Grundgang-Kulwiec
O.3/2727, Relacja Marii Kann
O.3/3379, Hinda i Chanina Malachi, Dziennik
O.3/3631, Relacja Chila Ceylona
O.3/4195, Relacja Rozy Majerfeld
O.3/4464, Relacja Wiktora Hochberga (Witolda Góry)
O.3/5434, Relacja Ludwiki Oberleder-Aran
O.33/285, Dziennik Aleksandry Sołowiejczyk-Guter
O.33/1787, Relacja Lei Zoberman
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego / Jewish Historical Institute in Warsaw Archives
/758, Korespondencja Centrali ŻSS w Krakowie z ŻSS w Opatowie
/469, Relacja Blumy Altmed
/2274, Relacja Róży Dobreckiej
/2564, Relacja Samuela Cyrkla
/2962, Relacja Ignacego Kotlarskiego
/3085, Relacja Nomy Futerman
/4265, Relacja Piny Fuksmana
/4484, Relacja Wolfa Glikzeligera
/4651, Relacja Frajnda
/5003, Relacja Dawida Białogroda
/5211, Relacja Ireny Poławskiej, Zofii Poławskiej, Marii Golian
/5719, Relacja Danuty Dąbrowskiej (Jakoby Blidsztejn)
/5970, Relacja Basi Folkman, Hindy Malachi i Reni Szewes
/6083, Relacja Janiny Kulwiec (Grundgand)
/6147, Relacja Anny Szenicer-Matusiak
/6254, Relacja Marii Geszychter
/43, Ber Ryczywół, „Moje przeżycia”, tłum. z jidysz Monika Polit
/53, Relacja Celiny Grü nspan
/124, Pamiętnik LizyTaflowicz
/186, Pamiętnik inż. Barucha Goldmana
United States Holocaust Memorial Museum
RG-2009.107.1, Dziennik Izaaka Diamensztajna
RG-50.549.01.0019, Lucine Horn, https://collections.ushmm.org/search/catalog/
irn504789
University of Southern California Shoah Foundation, Visual History Archive
, Wywiad z Terry Himmelfarb (Tową Tykociner)
, Wywiad z Cecilią Glazer
, Wywiad z Izaakiem Perkalem
, Wywiad z Markiem Nusbaumem
, Wywiad ze Stefanią Staszewską
, Wywiad z Haną Nusbaum
, Wywiad z Lucjanem Wolanowskim
, Wywiad z Salomonem Nusbaumem
, Wywiad z Robertem Kulką
, Wywiad z Józefem Janowskim
, Wywiad z Juliuszem Salonim
, Wywiad z Aaronem Nusbaumem
, Wywiad z Joanną Podgórską
, Wywiad z Janiną Neuding z d. Perl
, Wywiad z Gertrudą Kupfer (Gitlą Zoberman)
, Wywiad z Felicją Trojanowską
, Wywiad z Heleną Hirschberg
, Wywiad z Ireną Chmieleńską
, Wywiad z Antoniną Górską
, Wywiad z Janem Kulką
, Wywiad z Bernardem Świerczyńskim
, Wywiad z Januszem Durką
, Wywiad z Krystyną Świerczyńską
, Wywiad z Grzegorzem Lasotą
, Wywiad z Eugenią Dąbrowską
, Wywiad z Haliną Zalewską
, Wywiad z Krzysztofem Targowskim
, Wywiad z Blimą Friedman
, Wywiad z Wandą Wolosky
, Wywiad z Alą Duzenman (Salą Buch)
, Wywiad z Elżbietą Wędrowską
, Wywiad z Wojciechem Jankowskim
, Relacja Danuty Góry-Tsermegas
, Wywiad z Marią Kwiatowską
Zbiory autorki / Authors private collection
Adam Żurawin, Wspomnienia, mps
Maria Majerczyk, mps
Źródła publikowane, dzienniki, wspomnienia / Published sources, memoirs, recollectins
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 5: Getto warszawskie. Życie codzienne, oprac. Katarzyna Person, Warszawa: ŻIH i DiG, 2011.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 6: Generalne Gubernatorstwo. Relacje i dokumenty, oprac. Aleksandra Bańkowska, Warszawa: ŻIHi WUW, 2012 (dok. 38: Dawid Mandelbaum, Relacja pt. „Hrubieszó w”).
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 27: Żydowska Samopomoc Społeczna w Warszawie (1939–1943), oprac. Aleksandra Bańkowska, Maria Ferenc Piotrowska, Warszawa: ŻIH, 2017 (dok. 258: N.N., Opracowanie pt. „Notatki o rolnictwie u Żydów w 1941 r.”, o działalności Toporolu).
Bauman Janina, Zima o poranku. Opowieść dziewczynki z warszawskiego getta, Poznań: Zysk i S-ka, 1999.
Birnbaum Irena, Non omnis moriar. Pamiętnik z getta warszawskiego, Warszawa: Czytelnik, 1982.
Dziesięciolecie Zakładu Psychologii Wychowawczej Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego 1928–1938. Sprawozdanie opracowane przez konwersatorium przy Zakładzie Psychologii Wychowawczej, red. Maria Żebrowska, Joanna Kunicka, Warszawa: nakładem autorów, z zasiłkiem Uniwersytetu J. Piłsudskiego, 1938.
Góra Barbara, Relacja [w:] Dzieci Holocaustu mówią…, do druku przygotowała Wiktoria Śliwowska, Warszawa: Stowarzyszenie Dzieci Holocaustu w Polsce, 1993.
Grynberg Henryk, Kostański Jan, Szmuglerzy, Warszawa 2001.
Hirszfeld Ludwik, Historia jednego życia, Warszawa: Czytelnik, 1946.
Hochberg Jakub, Czytając gazetę niemiecką… Dziennik pisany w ukryciu w Warszawie w latach 1943–1944, oprac. Barbara Engelking, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2019.
Krzywicka Irena, Wyznania gorszycielki, Warszawa: Czytelnik, 2013.
Landau Ludwik, Kronika lat wojny i okupacji, Warszawa: PWN, 1962.
Marek Paweł Lew, Na krawędzi życia. Wspomnienia anarchisty 1943–1944, Kraków: Wydawnictwo Dąb, 2006.
Meroz Anna, W murach i poza murami getta. Zapiski lekarki warszawskiej z lat 1939– 1945, Warszawa: Czytelnik, 1988.
Motyl Symcha Binem, Do moich ewentualnych czytelników. Wspomnienia z czasu wojny, oprac. Agnieszka Haska, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Neuman Tadeusz, Oficjalnie nie figuruję. Pamiętnik 1939–1945, Warszawa: ŻIH, 2021.
Obremski Tadeusz, Wśród zatrutych noży. Zapiski z getta i okupowanej Warszawy, oprac. Agnieszka Haska, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2017.
Ryczywół Ber, Wiazoj ich hob ibegelebt di dajczn, Warszawa–Łódź–Kraków: Centralna Żydowska Komisja Historyczna, 1946.
Sny chociaż mamy wspaniałe… Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego, red. Barbara Engelking, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2016.
Staszewska (Szochur) Stefania, Dni grozy, Montreal: Polish-Jewish Heritage Foundation of Canada, 2006. Świerczyński Bernard, Szmugiel na wagę życia, Warszawa: Meritum, 2015.
Szyfman Arnold, Moja tułaczka wojenna, Wydawnictwo MON, Warszawa 1960.
Szymańska Zo????ia, Byłam tylko lekarzem…, Warszawa: PAX, 1979.
Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, oprac. Władysław Bartoszewski, Zofia Lewinówna, wyd. 3, Kraków: Znak, 2013.
Wspomnienia o Januszu Korczaku, wybór i oprac. Ludwika Barszczewska, Bolesław Milewicz, Warszawa: Nasza Księgarnia, 1989.
Zajdorf Alfred, Nie święci…, Poznań: Zysk i S-ka, 2011.
Literatura przedmiotu / Content related literature
Bourdieu Pierre, The Forms of Capital [w:] Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, red. John Richardson, New York: Greenwood, 1986.
Cyrulnik Boris, Limites de la ré silience [w:] Ré silience. Connaissances de bases, red. Boris Cyrulnik, Gérard Jorland, Paris: Odile Jacob, 2012.
Cyrulnik Boris, O ciele i duszy, tłum. Ewa Kaniowska, Warszawa: Czarna Owca, 2012 (wyd. oryg. De chair et d’âme, Paris: Odile Jacob, 2006).
Engelking Barbara, „Szanowny panie gistapo” Donosy do władz niemieckich w Warszawie i okolicach w latach 1940–1941, wyd. 2, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2014.
Engelking Barbara, Grabowski Jan, „Żydów łamiących prawo należy karać śmiercią!”. „Przestępczość” Żydów w okupowanej Warszawie 1939–1942, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2010.
Gittell Ross J., Vidal Avis, Community Organizing: Building Social Capital as a Development Strategy, Thousand Oaks, CA: Sage, 1998.
Hanson Rick, Hanson Forrest, Rezyliencja. Jak ukształtować fundament spokoju, siły i szczęścia, tłum. Anna Sawicka-Chrapkowicz, Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2020.
Jarocki Robert, Genetyk i historia. Opowieść o Piotrze Słonimskim, Warszawa: Rosner i Wspólnicy, 2004.
Lewicka Maria, Kapitał kulturowy a kapitał społeczny człowieka: kooperacja czy antagonizm? [w:] Szkice z psychologii różnic indywidualnych, red. Wanda Ciarkowska,
Włodzimierz Oniszczenko, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2008.
Lewicka Maria, O prawdziwej roli zaufania w motywowaniu ludzi do aktywności społecznej [w:] W kręgu psychologii społecznej, red. Joanna Czarnota-Bojarska, Irena Zinserling, Warszawa: WUW, 2011.
Melchior Małgorzata, Rzeczy i ludzie. Historia jednej rodziny i jej mienia [w:] Klucze i kasa. O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych, 1939–1950, red. Jan Grabowski, Dariusz Libionka, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2014.
Melchior Małgorzata, Społeczna tożsamość jednostki (w świetle wywiadów z Polakami pochodzenia żydowskiego urodzonymi w latach 1944–1955), Warszawa: Uniwersytet Warszawski. Wydział Profilaktyki, Resocjalizacji i Problemów Społecznych, 1990.
Melchior Małgorzata, Zagłada a tożsamość. Polscy Żydzi ocaleni „na aryjskich papierach”. Analiza doświadczenia biograficznego, Warszawa: IFiS PAN, 2004.
Nalewajko-Kulikov Joanna, Strategie przetrwania. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy, Warszawa: Neriton IH PAN, 2004.
Paulsson Gunnar S., Utajone miasto. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy 1940–1945, tłum. Elżbieta Olender-Dmowska, Kraków: Znak, 2009.
Putnam Robert, Bowling Alone. The Collapse and Revival of American Community, New York: Simon & Schuster, 2000.
Rutkowski Tadeusz P., Adam Bromberg i encyklopedyści. Kartka z dziejów inteligencji w PRL, Warszawa: WUW, 2010.
Urbanek Mariusz, Brzechwa nie dla dzieci, Warszawa: Iskry, 2013. Wróbel Janusz, Przemiany ludnościowe spowodowane polityką okupanta hitlerowskiego w tzw. rejencji łódzkiej w latach 1939–1945, Warszawa: Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 1987.
Netografia
Historia pomocy – rodzina Średnickich i Rybickich, https://sprawiedliwi.org.pl/pl/historie-pomocy/historia-pomocy-rodzina-srednickich-i-rybickich
Krysia (Eugenia Cymer), https://mayorek2.wixsite.com/krysia/1923-1939
Spółka Akcyjna Handlowo-Przemysłowa Elibor, http://dawnadabrowa.pl/category/kopalnie-huty-firmy/firmybiuraprzedsiebiorcy/elibor
Licencja
Copyright (c) 2023 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Barbara Engelking, Żydzi i komuniści w okupowanej Warszawie , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 14 (2018)
- Jan Grabowski, Barbara Engelking, Warszawscy Żydzi wydaleni ze Szwajcarii do Generalnego Gubernatorstwa. Studium przypadku , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 1 (2005)
- Barbara Engelking, Sny jako źródło do badań nad Zagładą , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 9 (2013)
- Barbara Engelking, Israel Gutman, Z profesorem Israelem Gutmanem rozmawia Barbara Engelking , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 9 (2013)
- Barbara Engelking, Tajemnica Hesi. Zapis emocji w świadectwach Zagłady , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Barbara Engelking, Labirynty i plątaniny. Historia pewnego Sprawiedliwego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Feliks Tych, Barbara Engelking, O ukrywaniu się po „aryjskiej stronie” z Feliksem Tychem rozmawia Barbara Engelking , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 1 (2005)
- Israel Gutman, Barbara Engelking, O tym jak z wewnątrz warszawskiego getta patrzono na stronę aryjską z profesorem Izraelem Gurmanem rozmawia Barbara Engelking , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 1 (2005)
- Barbara Engelking, Pamiętnik dr. Chaima Einhorna , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Barbara Engelking, „...Zupełnie zdani jesteśmy na nich...” Relacja ratujących z ukrywanymi na przykładzie dziennika Feli Fischbein , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 4 (2008)
