English
Polish
Postawy Polaków wobec Żydów w świetle okupacyjnych dokumentów na przykładzie dystryktu lubelskiego
Jakub Chmielewski
j.chmielewski@majdanek.eu BiogramJakub Chmielewski – dr, autor dysertacji pt. „Judenrat w Lublinie (1940–1942)” (praca wyróżniona II nagrodą w Konkursie im. Majera Bałabana), pracownik Działu Historii Państwowego Muzeum na Majdanku; jego zainteresowania badawcze obejmują prześladowania i zagładę Żydów na terenie dystryktu lubelskiego ze szczególnym uwzględnieniem działania gett, Judenratów i policji żydowskiej, pracy przymusowej, deportacji do obozów zagłady akcji „Reinhardt” oraz stosunków polsko-żydowskich. Ostatnio opublikował m.in. Portret zbiorowy żydowskiej rodziny w lubelskich gettach na Podzamczu i Majdanie Tatarskim [w:] Rodzina żydowska na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką (2024).
https://orcid.org/0009-0009-7399-8514
Państwowe Muzeum na Majdanku
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 20 (2024), strony: 591-614
Data publikacji: 2024-12-17
Abstrakt
Analizując różne, na ogół dotąd nieznane lub słabo wykorzystane materiały z okresu okupacji, autor omawia postawy Polaków wobec Żydów od jesieni 1941 r. do lata 1944 r. w dystrykcie lubelskim. Cezurę wyznacza z jednej strony rozporządzenie generalnego gubernatora Hansa Franka z 15 października 1941 r. o karze śmierci za samowolne opuszczanie przez Żydów wyznaczonych dzielnic mieszkaniowych oraz niesienie im pomocy, z drugiej − koniec niemieckiej okupacji. Był to szczególnie tragiczny i niebezpieczny dla Żydów czas, kiedy często bezskutecznie szukali schronienia przed nieuchronnie grożącą śmiercią. Skazani na zagładę Żydzi byli masowo mordowani w ramach Einsatz Reinhardt podczas brutalnych deportacji, w komorach gazowych obozów zagłady, ale także w trakcie licznych obław, w których obok organizujących je Niemców niejednokrotnie uczestniczyły formacje pomocnicze. Zdarzało się, że uciekinierów z gett wyłapywała samodzielnie miejscowa ludność, odstawiając ich do najbliższych posterunków policji lub bez niczyjej wiedzy mordując. Artykuł odsłania nie tylko te najmroczniejsze postawy, przybliża także represje, jakie dotykały Polaków, podejmujących się trudu pomocy Żydom, pomimo drakońskich sankcji W pracy nad tekstem wykorzystano dokumenty głównie z archiwów polskich, ale też zagranicznych. Znalazły się wśród nich materiały publikowane przez sąd (specjalny i okręgowy), władze policyjne i cywilne, w tym m.in. meldunki, raporty, akta osobowe policjantów, nakazy aresztowania, Książkę Stacyjną, zeznania, protokoły posiedzeń sołtysów, jak i pozyskane przez PCK informacje o więźniach Zamku w Lublinie. Po źródła powojenne sięgano sporadycznie, gdy było to uzasadnione. Taki dobór materiałów pozwolił na nakreślenie szerszej panoramy postaw Polaków wobec Żydów i wynikających z tego konsekwencji.
Słowa kluczowe
Niemiecki Sąd Specjalny, Policja Kryminalna, Policja Polska, dystrykt lubelski, pomoc Żydom, prześladowania Żydów, Polacy
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Archiwum Bad Arolson (ABA)
Zbiory online
Archiwum Federalne w Berlinie (AFB)
R. 137, Deutsche Staatsanwaltschaft Lublin
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN)
GK 103, Dowódca Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w dystrykcie lubelskim
GK 104, Dowódca żandarmerii w dystrykcie lubelskim
GK 132, KL Mittelbau-Dora
Lu 315/263, Akta w sprawie karnej p-ko Zofii Kępie
Lu 501/40, Ankiety Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Lublinie zebranych w latach 1969-1973 dot. miejsc i faktów zbrodni hitlerowskich na terenie pow. Kraśnik, gr. Urzędów
Archiwum Państwowe w Lublinie (APL)
, Urząd Okręgu Lubelskiego/Archivamt
, Starostwo Powiatowe w Lublinie
, Komendant Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Lublinie
, Więzienie Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa na Zamku w Lublinie
, III. Oddział Konny Policji-SS w Chełmie
, Komendantura Placu w Lublinie
, Akta gminy Bychawa
, Akta gminy Łucka
, Akta gminy Niemce
, Akta gminy Mełgiew
, Akta gminy Zemborzyce
, Sąd Grodzki w Lublinie
, Rada Żydowska w Lublinie
, Komendant Żandarmerii dystryktu lubelskiego
, Posterunki Policji Polskiej w dystrykcie lubelskim
, Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa Okręg Lublin
, Sąd Okręgowy w Lublinie
Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Chełmie (APLOCh)
, Szpital Św. Mikołaja w Chełmie
Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku (APMM)
VII, Zbiór pamiętników, relacji i ankiet byłych więźniów
XI, Polski Czerwony Krzyż – Okręg Lubelski
XIX, Fotokopie
XXI, Akta Stowarzyszenia b. Więźniów Zamku Lubelskiego i „Pod Zegarem”
XXIV, Spuścizna Heleny Pawluk
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH)
/277, Pamiętnik Kazimierza Cieślickiego
Źródła publikowane / Published sources
Cieślicki Kazimierz, Żydzi urzędowscy – wspomnienia o sąsiedztwie i zagładzie, „Głos Ziemi Urzędowskiej” 2012.
Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów, zebrali i oprac. Tatiana Berenstein, Artur Eisenbach, Adam Rutkowski, Warszawa 1957.
Eisenkeit Eva, A Lublin Survivor. Life is Like a Dream (red. Esther Minars), Brighton-Chicago-Toronto 2019.
Obwieszczenia śmierci w dystrykcie lubelskim, zebrała i oprac. Zofia Leszczyńska, Lublin: Oficyna Wydawnicza Czas 1994.
Literatura przedmiotu / Content related Literature
Chmielewski Jakub, Zagłada żydowskiego miasta – likwidacja getta na Podzamczu, „Kwartalnik Historii Żydów” 2015, nr 4.
Chmielewski Jakub, Żydzi w KL Lublin [w:] Więźniowie KL Lublin 1941-1944, red. Tomasz Kranz, Wojciech Lenarczyk, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku 2022.
Chodakiewicz Marek Jan, Żydzi i Polacy 1918-1955. Współistnienie – Zagłada – Komunizm, Warszawa: Wydawnictwo Frondy 2000.
Engelking Barbara, „Jest taki piękny słoneczny dzień…” Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942-1945, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów 2011.
Frydel Tomasz, Zwykła organizacja, nadzwyczajna przemoc. Polska policja granatowa a Zagłada we wschodniej części dystryktu krakowskiego, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały 2021, nr 17.
Grabowski Jan, Judenjagd. Polowania na Żydów 1942-1945, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów 2011.
Grabowski Jan, Na posterunku. Udział polskiej policji granatowej i kryminalnej w zagładzie Żydów, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne 2020.
Grudzińska Marta, Polacy na Majdanku [w:] Więźniowie KL Lublin 1941-1944, red. Tomasz Kranz, Wojciech Lenarczyk, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku 2022.
Hitlerowskie więzienie na Zamku w Lublinie 1939-1944, red. Zygmunt Mańkowski, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie 1988.
Kopciowski Adam, Zagłada Żydów w Zamościu, Lublin: UMCS 2005.
Kuwałek Robert, Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku 2010.
Libionka Dariusz, Polska ludność chrześcijańska wobec eksterminacji Żydów – dystrykt lubelski [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. D. Libionka, Warszawa 2004.
Namysło Aleksandra, Represje na polskich obywatelach za udzielanie pomocy ludności żydowskiej w świetle akt procesowych niemieckich Sądów Specjalnych [w:] Zagłada Żydów na polskiej prowincji, red. Adam Sitarek, Michał Trębacz, Ewa Wiatr, Łódź: Uniwersytet Łódzki, Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Łodzi 2012.
Ocalić od zapomnienia. Kronika. Gmina Niemce w czasie II wojny światowej, cz. 1, wstęp i oprac. Witalis Grochowski, Niemce 2018.
Puławski Adam, skupiający się na powiecie chełmskim: „Benzyny zużyto 8 litrów”. Prozaizacja Zagłady na przykładzie dokumentacji Archiwum Państwowego w Lublinie Oddział w Chełmie, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2018, nr 14.
Represje za pomoc Żydom na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, red. Martyna Grądzka-Rejak, Aleksandra Namysło, t. 1, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej 2019.
Schelvis Jules, Obóz zagłady w Sobiborze, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku 2021.
Skibińska Alina, Powiat biłgorajski [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 1, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów 2018.
Sznajderman Monika, Fałszerze pieprzu. Historia rodzinna, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne 2019.
Trzeskowska-Kubasik Karolina, Działalność więzienia w Pińczowie w latach 1939-1944 (dystrykt Radom), „Archiwum Kryminologii” 2012, nr 43.
Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec zagłady Żydów 1942-1945, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów 2011.
Licencja
Copyright (c) 2024 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
