English
Polish
Śladami nieznanych przedwojennych żydowskich kolekcjonerów i właścicieli dzieł sztuki
Nawojka Cieślińska-Lobkowicz
nawojka.lobkowicz@arcor.de Biogramhistoryczka sztuki, kuratorka wystaw, niezależna badaczka proweniencji, specjalistka w zakresie problematyki zrabowanych podczas drugiej wojny światowej dzieł sztuki i innych dóbr kultury ze zbiorów publicznych i prywatnych polskich i żydowskich właścicieli oraz w kwestiach powojennych restytucji; autorka około stu polskich i obcojęzycznych publikacji na ten temat. Mieszka w Warszawie i Starnbergu koło Monachium.
https://orcid.org/0000-0002-8646-285X
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 17 (2021), strony: 486-522
Data publikacji: 2021-12-23
Abstrakt
W przedwojennej Polsce istniała spora grupa żydowskich kolekcjonerów i właścicieli dzieł sztuki, w szczególności malarstwa. Nazwiska części z nich pojawiały się w katalogach prestiżowych wystaw organizowanych w Warszawie, Krakowie czy we Lwowie, zarazem wielu innych nie udostępniało publicznie swoich zbiorów lub czyniło to incognito. Niemal wszyscy spośród nich zginęli w Zagładzie, a posiadane przez nich dzieła twórców polskich (w tym polsko-żydowskich) i obcych wraz z całym ich majątkiem przepadły na skutek nazistowskich konfiskat albo przywłaszczone przez nieżydowską ludność. Po wojnie istnienie tej zasłużonej dla kultury i sztuki grupy zostało całkowicie wymazane ze zbiorowej pamięci.
Dopiero niedawno pojawiły się pierwsze publikacje poświęcone niektórym przedstawicielom i środowiskom polskich żydowskich kolekcjonerów, łączące się z próbami rekonstrukcji gromadzonych przez nich zbiorów. Są one odosobnione, ponieważ wymagają żmudnych i nierzadko mało owocnych badań archiwalnych. Przykładem takiego obszernego i w znacznej mierze niezbadanego materiału archiwalnego są przywołane przez autorkę kwestionariusze strat wojennych, których zespoły znajdują się w wielu krajowych archiwach. Ich przydatność do badania pojedynczych kolekcji i ich losów, a także losów ich żydowskich właścicieli jest jednak ograniczona. W tym kontekście tym większą wartość mają ogromne zasoby akt odszkodowawczych z tytułu przyjętej w 1957 r. federalnej ustawy restytucyjnej (BRüG), przechowywane w berlińskim Archiwum Państwowym, jako że duża ich część to wnioski polskich Żydów w sprawie zagrabionego im przez Trzecią Rzeszę ruchomego mienia. Ten dotychczas nieeksplorowany w polskich badaniach materiał archiwalny stanowi niezwykle bogate pod wieloma względami źródło wiedzy. Znajdują się tam dossier dziesiątków nieznanych (lub całkowicie zapomnianych) polskich żydowskich właścicieli dzieł sztuki, wśród nich niezaprzeczalnych kolekcjonerów. Złożone przez nich lub ich potomków na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego wieku w Berlinie Zachodnim wnioski odszkodowawcze dostarczają licznych danych na temat dokonywanej przez Niemców grabieży i jej mechanizmów; niekiedy zawierają wiadomości o pochodzeniu zbiorów, wykaz utraconych dzieł lub ich dokładny opis. Berlińskie archiwalia pozwalają też poznać okupacyjne i powojenne losy ograbionych właścicieli, a także ich przedwojenny status, styl życia i manifestujące się m.in. charakterem kolekcjonowanych dzieł ich wybory tożsamościowe. Znaczenia i bogactwa odkrytych w Berlinie źródeł autorka dowodzi na przykładzie trzech roszczeń krakowskich kolekcjonerów: bankiera Artura Wohla, adwokata Schilima Junga oraz właścicieli fabryki dywanów Jakuba i Reginy Mikenbrunów.
Słowa kluczowe
kolekcjonerstwo w Polsce przedwojennej, zbiory artystyczne polskich Żydów, malarze polscy, malarze polsko-żydowscy, nazistowski rabunek dzieł sztuki, Generalne Gubernatorstwo, straty wojenne w dziedzinie kultury, restytucja mienia, kwestionariusze szkód/strat wojennych w Polsce, Biuro Odszkodowań Wojennych (BOW), federalna ustawa restytucyjna (Bundesrückerstattungsgesetz, BRüG), akta odszkodowawcze w berlińskim Archiwum Państwowym (Landesarchiv Berlin Wiedergutmachungsakten, WGA), Leon Braciejowski, Aleksander Lauterbach, Artur Wohl, Schilim Jung, Jakub i Regina Mikenbrunowie, Karol Estreicher, Kajetan Mühlmann, Joseph Mühlmann, Gustav Barthel, Max Liebermann
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Archiwum Państwowe w Warszawie
Zarząd Miasta Wydział Strat Wojennych, 147
Archiwum Narodowe w Krakowie
/699/176
/699/188
/699/214
/699/277
, Starosta m. Krakowa, 218
Landesarchiv Berlin Wiedergutmachungsakten (Krajowe Archiwum Berlina Akta odszkodowawcze)
Schilim Jung: 25 WGA 20392–20394/59
Jakub i Regina Mikenbrun: 71 WGA 10176–10180/59, 75 WGA 14989–14993/59
Adolf Schwarzbart: 31 WGA 1909-11/59
Artur Wohl: 34 WGA 2615–2618/51, 34 WGA 2857/51; 34 WGA 3615/51, 62/65/62 WGA 5482–5485/59, 62 WGA 85/65; 62 WGA 76/68; 64 WGA 825/65
United States Holocaust Memorial Museum
RG-50.106*0113, Interview with Riane Gruss
W archiwum autorki: korespondencja z potomkami kolekcjonerów
Źródła publikowane / Published sources
Alex Lauterbach’s Oral History, https://www.yiddishbookcenter.org/collections/oral-histories/interviews/woh-fi-0000381/alex-lauterbach-2013.
The Black Book of Polish Jewry, red. Jacob Apenszlak, New York: The American Federation for Polish Jews, 1943.
Blumenthal Max, Charlie Marr [w:] California Holocaust Memorial Week Book, red. Rebecca Cohn, Sacramento: California Legislative Assembly, 2006.
Braciejowski Leib, Claim in respect of Palestinian-owned property in Poland, 26 X 1948, kopia w archiwum autorki.
Pospieszalski Karol M., Documenta Occupationis, t 5, Poznań: Instytut Zachodni, 1952, https://www.iz.poznan.pl/archiwum/wp-content/uploads/2019/10/DOCUMENTA-OCCUPATIONIS-V_ENG.pdf.
Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004, t. 2: Dokumenty, red. Sławomir Dębski, Witold Góralski, Warszawa: PISM, 2004.
„Verordnungsblatt für das Generalgouvernement” 1939.
„Verordnungsblatt für das Generalgouvernement” 1940, cz. 1.
Literatura przedmiotu i inne publikacje / Content related Literature and onther Publicatios
„Arisierung” und Restitution. Die Rückerstattung jüdischen Eigentums in Deutschland und Österreichs nach 1945 und 1989, red. Constantin Goschler, Jürgen Lillteicher, Göttingen: Wallstein, 2002.
Bandurska Zofia, Kacprzak Dariusz, Kosiewski Piotr, Romanowska-Zadrożna Maria, Steinborn Bożena, Tarnowska Magdalena, Badania proweniencyjne muzealiów pod kątem ich ewentualnego pochodzenia z własności żydowskiej, „Muzealnictwo” 2012, nr 3, https://nimoz.pl/files//articles/88/Wskazowki%2Cartykul_z_Muzealnictwa_53_2012.pdf.
Baranowski Julian, Baranowski Krzysztof, Berliński Lechosław, Lech Andrzej, Sitkiewicz Franciszek, Raport z oszacowania strat i szkód poniesionych przez miasto Łódź wskutek wybuchu i trwania II wojny światowej oraz wynikłych z organizacji i funkcjonowania Litzmannstadt getto, Łódź: Urząd m. Łodzi, 2006.
Bielawna Barbara, Straty miasta Poznania powstałe w związku z wojna i okupacją niemiecką w latach 1939–1945 – materiały źródłowe w zasobie Archiwum Państwowego w Poznaniu, https://www.archiwa.gov.pl/images/docs/referaty/straty_wojenne.pdf.
Chwalewik Edward, Zbiory polskie. Archiwa, bibljoteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w Ojczyźnie i na Obczyźnie, Warszawa–Kraków: Wydawnictwo J. Mortkowicza, 1926 (t. 1) i 1927 (t. 2).
Cieślińska-Lobkowicz Nawojka, Habent sua fata libelli. Okupacyjny rynek sztuki w Warszawie a własność żydowska, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2014, nr 10, t. 1.
Cieślińska-Lobkowicz Nawojka, Recenzja: D. Kacprzak, Kolekcje Ziemi Obiecanej; (katalog MNW) Bronisław Krystall. Testament, „Herito” 2016, nr 24, s. 252–255.
Cieślińska-Lobkowicz Nawojka, Śmierć antykwariusza na Chłodnej, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2016, nr 12.
Cultural Losses of Poland. Index of Polish cultural losses during the German occupation, 1939–1944, red. Charles Estreicher, London 1944 [reprint w: Karol Estreicher jr, Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939–1944 wraz z oryginalnymi dokumentami grabieży, Kraków: Pałac Sztuki Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, 2003].
Goschler Constantin, Schuld und Schulden: die Politik der Wiedergutmachung für NS-Verfolgte seit 1945, Göttingen: Wallstein, 2005.
Grenzen der Wiedergutmachung: die Entschädigung für NS-Verfolgte in West- und Osteuropa 1945–2000, red. Hans-Günter Hockerts, Göttingen: Wallstein 2006.
Jacek Malczewski 1855–1929, Pałac Sztuki, lipiec–sierpień–wrzesień 1939, Kraków: Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, 1939.
Józef Mehoffer, Warszawa: Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, czerwiec–lipiec–sierpień 1935.
Kacprzak Dariusz, Kolekcje Ziemi Obiecanej. Zbiory artystyczne łódzkiej burżuazji wielkoprzemysłowej w latach 1880–1939, Warszawa: Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, 2015.
Katalog wystawy pamiątkowej dzieł Maurycego Gottlieba, Kraków: Muzeum Narodowe, marzec 1932.
Klarecki Mariusz, Warszawskie kolekcje żydowskie i ich zagłada podczas okupacji, „The Warsaw Institute Review”, 26 X 2019, https://warsawinstitute.org/pl/warszawskie-kolekcje-zydowskie-i-ich-zaglada-podczas-okupacji/.
Kowalski Wojciech, Likwidacja skutków wojny w dziedzinie kultury, Warszawa: Instytut Kultury 1990.
Kowalski Wojciech, Problem szacunku szkód w zakresie polskiego dziedzictwa kulturowego wyrządzonych Polsce podczas II wojny światowej przez agresora niemieckiego [w:] Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004, t. 1: Studia, red. Sławomir Dębski, Witold Góralski, Warszawa: PISM, 2004.
Lillteicher Jürgen, Raub. Recht und Restitution: die Rückerstattung jüdischen Eigentums in der frühen Bundesrepublik, Göttingen: Wallstein, 2007.
Łyś Grzegorz, Rachunek za Warszawę, „Rzeczpospolita”, 13 VIII 2004, za: https://um.warszawa.pl/-/rzeczpospolita-rachunek-za-warszawe-.
Nach der Verfolgung: Wiedergutmachung nationalsozialistischen Unrechts in Deutschland?, red. Hans-Günter Hockerts, Christiane Kuller, Göttingen: Wallstein, 2003.
Olkowski Roman, Kolekcja Rotwandów. Losy polskich zbiorów w dobie bezprawnych praktyk [w:] Adlojada. Prawo i kultura, red. Jaromir Brejdak i in., Szczecin: Muzeum Narodowe w Szczecinie, 2016.
Olkowski Roman, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie (1860–1940, 1948). Zarys historyczny i katalog zbiorów, Warszawa: Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, 2021.
Raub und Restitution. „Arisierung” und Rückerstattung des jüdischen Eigentums in Europa, red. Constantin Goschler, Philipp Ther, Frankfurt am Main: Fischer, 2003 (wyd. anglojęzyczne: Robbery and Restitution: The Conflict over Jewish Property in Europe, red. Martin Dean, New York: Berghahn Books, 2007).
Ruchniewicz Krzysztof, Prace Biura Rewindykacji i Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie 1945–1947 [w:] idem, Polskie zabiegi o odszkodowania niemieckie w latach 1944/45–1975, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007.
Straty Warszawy 1939–1945. Raport, red. Wojciech Fałkowski, Warszawa: Miasto Stołeczne Warszawa, 2005.
Straty wojenne. Malarstwo obce. Obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945 bez Ziem Zachodnich i Północnych, t. 1, oprac. Maria Romanowska-Zadrożna, Tadeusz Zadrożny, Poznań: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego Za Granicą, 2000.
Straty wojenne. Malarstwo polskie. Obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945, t. 1, oprac. Anna Tyczyńska, Krystyna Znojewska, Poznań: Ministerstwo Kultury i Sztuki Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego Za Granicą, 1998.
Straty wojenne. Malarstwo polskie. Obrazy olejne, pastele, akwarele artystów polskich i w Polsce działających utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945, t. 2, oprac. katalogu Anna Tyczyńska, Krystyna Znojewska, Warszawa: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Departament do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą, 2012.
Tentative List of Jewish Cultural Treasures in Axis-Occupied Countries, oprac. the Research Stuff of the Commission on European Jewish Cultural Reconstruction, New York 1946, suplement do „Jewish Social Studies”, t. 8, nr 1.
Woźniak-Koch Milena, „Kolekcja i tożsamość. Kolekcjonerstwo warszawskiej burżuazji i inteligencji pochodzenia żydowskiego jako wyraz identyfikacji kulturowo-narodowej (1880–1939). Studium przypadków”, praca doktorska obroniona na Wydziale Historycznym UW w 2020 r.
Woźniak-Koch Milena, Bronisław Krystall. Warszawski kolekcjoner i mecenas sztuki [w:] Bronisław Krystall. Testament, red. Katarzyna Mączewska, Krzysztof Załęski, Warszawa: Muzeum Narodowe, 2015.
Yass-Alston Agnieszka, Rebuilding a Destroyed World: Rudolf Beres – A Jewish Art Collector in Interwar Kraków, „Scirpta Judaica Cracoviensia” 2015, t. 13.
Yass-Alston Agnieszka, Żydowscy kolekcjonerzy dzieł sztuki międzywojennego Krakowa. Adolf Schwarz, Rudolf Beres, Seweryn Gottlieb – postaci, które odeszły w niepamięć historii, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 2017, nr 35.
Licencja
Copyright (c) 2021 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Polskie. Żydowskie. „Pożydowskie”. Nazistowska grabież dzieł sztuki i problemy restytucji w Polsce 1945–2000 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Śmierć antykwariusza na Chłodnej , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, O wystawie „Czego nie mogliśmy wykrzyczeć światu” w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 14 (2018)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Grabieżca ze znakiem Q. O rabunkowej działalności Pietera Nicolaasa Mentena (1899–1987) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Habent sua fata libelli. Okupacyjny rynek sztuki w Warszawie a własność żydowska , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Predator. The Looting Activity of Pieter Nicolaas Menten (1899–1987) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr Holocaust Studies and Materials (2017)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Losy mienia kulturalnego polskich Żydów w okresie okupacji hitlerowskiej i w pierwszych latach powojennych , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 6 (2010)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, The Jewish Biblia Pauperum , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr Holocaust Studies and Materials (2017)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Magdalena Tarnowska, Artyści żydowscy w Warszawie 1939–1945; Ocalałe/Salvaged. Kolekcja malarstwa, rysunku i rzeźby ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Żydowska Biblia pauperum , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
