Oddajemy do rąk Czytelników jubileuszowy, dziesiąty numer naszego rocznika. Dziesięć lat to cezura, która nakłada na redakcję obowiązek częściowego choćby podsumowania efektów dotychczasowej pracy, dokonania bilansu tego, co udało się osiągnąć, oraz tego, czego osiągnąć się nie udało. Pierwszy numer (ze zwężoną, stanowczo zbyt drobną czcionką) ukazał się w 2005 r. Był realizacją pomysłu, który narodził się spontanicznie w Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Chcieliśmy stworzyć forum integracji i wymiany poglądów dla rozproszonych i reprezentujących różne dziedziny nauki badaczy Zagłady, zwłaszcza młodych, inicjować nowe badania na podstawie coraz szerzej dostępnej bazy źródłowej, komentować debaty publiczne wokół złożonych kwestii polsko-żydowskich. Uznaliśmy, że w kraju najbardziej doświadczonym przez Zagładę konieczne jest powstanie cyklicznego wydawnictwa naukowego zajmującego się tym tematem. Uznaliśmy też, że podstawowymi wyznacznikami naszej pracy będą niezależność, profesjonalizm i nieuleganie politycznym koniunkturom.

Nie ukrywaliśmy, że Zagłada, a szczególnie wymordowanie polskich Żydów nakładają na Polaków niełatwy, często bardzo bolesny, ale nieunikniony obowiązek pamięci. Pamięci o współobywatelach, społeczności, która przez setki lat współtworzyła Polskę, dzieliła z nią jej wzloty i upadki i której los, w straszny sposób, dopełnił się na polskiej ziemi. Dramat Zagłady rozegrał się na oczach aryjskich sąsiadów, mieszkańców tysięcy mniejszych i większych miejscowości, w sposób okrutny, publiczny, jawny – niemogący nikogo pozostawić obojętnym. Próby zepchnięcia lub oswojenia tego tematu trwały właściwie od zakończenia wojny, nie tylko z powodu istnienia cenzury. Po przełomie 1989 r. okazało się, że były to działania bezskuteczne, gdyż pytania dotyczące postaw i zachowań Polaków wobec wymordowania polskich Żydów powróciły, by stać się jednym z najbardziej zapalnych, polaryzujących i instrumentalizowanych tematów w debacie publicznej. Problemem zaogniającym kolejne odsłony tej debaty jest fakt, iż Zagłada jest jednym z niewielu aspektów polskiej historii studiowanych przez kolejne pokolenia międzynarodowych badaczy. Innymi słowy, wymordowanie polskich Żydów i jego kontekst stanowią pryzmat, przez który większość zainteresowanych historią cudzoziemców postrzega Polskę i jej historię. A to, co widzą, z trudem przystaje do polskiej pamięci.

Roberta Kuwałka poznałem kilkanaście lat temu. Miałem szczęście współpracować z Nim przy realizacji kilku projektów. Imponowały mi zarówno Jego wiedza i erudycja, jak i rzadko spotykana pasja i zaangażowanie w to, co robił. Podziwiałem także wrażliwość w traktowaniu tematów trudnych, szczerość i odwagę w obronie własnych przekonań. Równocześnie był Robert człowiekiem niezwykle otwartym, o wyjątkowej inteligencji, subtelności i poczuciu humoru. W ostatnich latach widywaliśmy się prawie codziennie, pracując w Państwowym Muzeum na Majdanku. Ostatni raz rozmawialiśmy w przeddzień Jego wyjazdu do Lwowa.

Odejście Roberta stanowi niepowetowaną stratę dla Jego przyjaciół, kolegów i międzynarodowego środowiska historyków zajmujących się Zagładą.

During the occupation, Germans re-organized the Polish police forces. The regular police, henceforth known as “Dark-blue police”, resumed its duties under the supervision of the German Order Police [Orpo – Ordnungspolizei], while the secret police, now called Polish Criminal Police, was incorporated into the German Kriminalpolizei, or Kripo. Although there have been no historical studies of the Polish Kripo, it seems that this organization played an essential role in tracking down and killing the Jews in hiding. This article, which largely draws on previously unknown archival material, focuses on the Warsaw section of the Polish Criminal Police. More specifically, it discusses the creation and the role of several specialized units, created for the sole reason of hunting down the Jews in hiding, in Warsaw, during the 1943–1944 period. The units have been responsible, among others, for the detection and arrest of Emanuel Ringelbum, the founder of “Oneg Shabbat”, the underground archive of the Warsaw ghetto.

Tekst traktuje o reakcjach tzw. polskiego Londynu na wybuch powstania w getcie warszawskim i samobójstwo Szmula Zygielbojma. Przedmiotem analizy są stenogramy posiedzeń rządu polskiego na uchodźstwie, dzienniki czynności prezydenta i premiera, stenogramy posiedzeń Rady Narodowej, korespondencja przesyłana do rządu z Warszawy, treść oficjalnych enuncjacji rządowych i zawartość polskiej prasy z okresu kwiecień–czerwiec 1943 r. Autor rekonstruuje stan wiedzy rządu na temat sytuacji w Warszawie oraz przedstawia chronologię jej upowszechniania. Zastanawia się także nad wpływem ówczesnego kryzysu politycznego (ogłoszenie przez propagandę niemiecką informacji o mordzie polskich oficerów w Katyniu i zerwanie przez Stalina stosunków dyplomatycznych z rządem polskim) na traktowanie sytuacji w okupowanym kraju, a szczególnie walk w getcie warszawskim.

Niniejszy artykuł jest częścią większej pracy o Karskim. Na pracę tę składają się głównie badania historyczne oparte na analizie źródeł oraz krytyczny przegląd obecnej literatury i stanu wiedzy historycznej. Żaden historyk chcący pisać o Janie Karskim nie może jednak abstrahować od faktu, że Karski stał się postacią, o której się teraz dużo mówi. Rok 2014 to Rok Jana Karskiego, ogłoszony oficjalnie 24 kwietnia 2014 r. przez Sejm RP w setną rocznicę jego urodzin w Łodzi. Pomimo drobnych kłopotów z precyzyjnym ustaleniem daty urodzenia Karskiego (właśc. Jana Romualda Kozielewskiego) uhonorowanie to odbyło się w wielu innych miejscach, m.in. w Waszyngtonie, gdzie amerykański Senat ogłosił specjalną deklarację upamiętniającą życie i osiągnięcia Karskiego, oraz w Parlamencie Europejskim w Brukseli, gdzie odbyła się konferencja pt. „Odpowiedzialność za ochronę – spuścizna Jana Karskiego”. 2014 to rok, w którym Jan Karski wstąpił do polskiego Panteonu i umieszczony został już nieco powyżej Jerzego Giedroycia, a w pobliżu Karola Wojtyły.

Artykuł oparty jest w przeważającej części na dokumentach urzędowych, wytworzonych przez warszawską Radę Żydowską (RŻ, Judenrat) w latach 1939–1942, a zachowanych w kolekcji Podziemnego Archiwum Getta Warszawy, tj. Archiwum Ringelbluma (ARG). Materiały zebrane przez współpracowników Ringelbluma, pozyskane z urzędów RŻ i gromadzone (przeważnie w postaci odpisów) pokazują nie tylko RŻ jako instytucję, „przyłapaną” na gorąco w kształtowaniu z Niemcami swojej polityki, lecz ilustrują jednocześnie kontakty RŻ z mieszkańcami getta, a także przedstawiają wewnętrzne życie Rady jako instytucji. Artykuł skupia się jedynie na dokumentach sprzed 22 lipca 1942 r. (sprzed akcji deportacyjnej), pozwalających odtworzyć organizację i politykę quasi-samorządu żydowskiego.

Część dokumentów daje nam szczególny wgląd w ważne obszary działalności Rady, nieopisane dotąd w literaturze w sposób wyczerpujący. Artykuł porusza tylko cztery wybrane aspekty: Radę jako narzędzie terroru, jej działalność pomocową, ewidencję ludności jako przykład codziennej działalności urzędniczo-biurokratycznej oraz wewnętrzny obraz Rady jako instytucji. Na szczególną uwagę zasługują dokumenty Rady ilustrujące, jak została wprzęgnięta przez Niemców w ich aparat terroru, przymusowo pośrednicząc zarówno w ucisku fiskalnym Żydów, ściąganiu ubezpieczeń społecznych, rekwizycjach (zwłaszcza „akcji futrzanej”), organizacji powszechnego przymusu pracy oraz w tworzeniu warsztatów rzemieślniczych, pracujących na rzecz okupanta.

Wymienione kwestie, zilustrowane dokumentami wybranymi przez ARG, pokazują Janusowe oblicze warszawskiego Judenratu: z jednej strony jest on ogniwem niemieckiego terroru, z drugiej – tarczą, która na miarę swych możliwości stara się chronić żydowską społeczność przed bezwzględnością niemieckich władz.

Tekst poświęcony jest analizie różnych form miłości w warszawskim getcie: caritas (agape), filia (dilectio) i eros (amor) oraz asylum (refugium) – właściwej doświadczeniom krańcowym. Na przykładzie zapisków osobistych i relacji powojennych autorka opisuje rozmaite przykłady tych czterech rodzajów miłości.

W przedwojennej Warszawie znaczną rolę w niewielkim środowisku marszandów i pasjonatów sztuki odgrywali żydowscy kolekcjonerzy i kunsthendlerzy. Prywatne zbiory zamożnych marszandów, prowadzących profesjonalne salony artystyczne na najelegantszych ulicach miasta, uchodziły za znakomite. Największym mirem w tej grupie cieszyli się bracia Bernard i Abe Guntajerowie. Odpowiednio skromniejszą pozycję zajmowało znaczne grono pomniejszych antykwariuszy i handlarzy starzyzną, często znających jedynie jidysz, gnieżdżących się w maleńkich sklepikach nieodległych od eleganckiego centrum.

Niemal wszyscy warszawscy żydowscy kunsthendlerzy: bogaci i biedni, zasymilowani i ortodoksyjni, zginęli wraz z rodzinami, często bezimiennie, w getcie warszawskim lub w Treblince. Ocalało kilku po aryjskiej stronie. A co stało się z obiektami zgromadzonymi w żydowskich salonach i antykwariatach oraz ze zbiorami prywatnymi ich zamordowanych właścicieli? Kto wszedł na opuszczone przez nich miejsce? Szerzej: jak zmienił się rynek antykwaryczny w okupowanej Warszawie? Do jakiego stopnia ten okupacyjny handel opierał się na dziełach sztuki, precjozach i cennych wyrobach rzemiosła, które do wybuchu wojny należały do żydowskich właścicieli? Kiedy, gdzie i przez kogo obiekty te sprzedawano dla wspomożenia i ratowania zamkniętych w getcie lub ukrywających się osób, a kiedy pochodziły z rabunku czy szantażu i przyjmowane były przez aryjskich antykwariuszy bez skrupułów mimo wiedzy o ich pochodzeniu lub z jej świadomym pominięciem?

Autorka stara się odpowiedzieć na te pytania na podstawie zachowanych – niestety nielicznych – dokumentów archiwalnych i wycinkowych wspomnień, korzystając również ze znanych jej materiałów źródłowych z terenu okupowanego Krakowa i Lwowa oraz ostrożnie posługując się analogią z mechanizmami rynku sztuki w innych krajach okupowanej Europy.

Trudności interpretacyjne wynikają ponadto z enigmatyczności źródeł, koniecznej ze względu na dyskrecjonalny charakter handlu sztuką, wzmożony w okresie okupacji. Handel przedmiotami żydowskiej proweniencji był przecież nielegalny w ujęciu niemieckich przepisów, należało też zachować ścisłą konspirację, gdy w grę wchodziły ratunek lub pomoc ich właścicielom. W stopniu nie mniejszym przemilczanie i zacieranie prawdziwego pochodzenia oferowanych przedmiotów służyło ukryciu nieuczciwego sposobu wejścia w ich posiadanie i/lub nieprawego dysponowania nimi. Granica między tak odmiennymi przyczynami owej wzmożonej dyskrecji bywała całkiem rozmyta.

Ta okupacyjna patologia rynku antykwarycznego przetrwała, powodując jego trwałe zepsucie, odczuwalne dojmująco po dziś dzień: zatarcie prawdziwej proweniencji oferowanych obrazów i antyków, które do 1939 r. należały do żydowskich właścicieli.

Analiza porównawcza dwóch pomników wzniesionych przy jednej ulicy na terenie dawnego getta warszawskiego – pomnika Umschlagplatzu (1988) oraz pomnika Poległym i Pomordowanym na Wschodzie (1995) [monument to the Fallen and Murdered in the East] – pokazuje, w jaki sposób zrównanie nazizmu ze stalinizmem, jeśli nie komunizmem, zostało wpisane w topografię symboliczną tego miejsca. Stawką opisywanej operacji jest holokaustyzacja [holocaustization] tzw. polskiego losu, którego emblematami są wywózki w głąb ZSRR i zbrodnia katyńska. Ramę narracyjną całości stanowi dyskurs antykomunistyczny o nadal nierozbrojonym antysemickim potencjale (mit żydokomuny, teoria dwu ludobójstw [double genocide theory]). Efektem jest racjonalizacja (przedstawienie jako zasłużonej kary czy samoobrony) większościowych polskich postaw i zachowań wobec Żydów w okresie Zagłady. Przyrost wiedzy o faktach zamiast zakłócać heroiczno-martyrologiczne narracje [narratives] o przeszłości grupy dominującej, powoduje ich mutację i wzmocnienie. Kontekstem zjawiska jest polityka pamięci [politics of memory], jaką na forum europejskim prowadzą Polska oraz kraje bałtyckie. Jej dynamika polega na przesuwaniu granic europejskiego kompromisu pamięciowego: racjonalizacji Holokaustu oraz antysemityzmu – w trosce o własny wizerunek bohatera i ofiary.

Artykuł poświęcony jest prof. Israelowi Gutmanowi, jednemu z najwybitniejszych badaczy Zagłady. Autorka rekonstruuje losy Gutmana, od okresu przedwojennego, pobytu w getcie warszawskim i obozach koncentracyjnych, po emigracje do Palestyny i budowę Państwa Izrael, gdzie początkujący kibucnik stał się naukowcem kształtującego kierunek badań nad zagładą Żydów w Instytucie Yad Vashem i na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. Metodologia naukowa Gutmana zakładała skupienie się na życiu Żydów podczas Zagłady, jego odtwarzanie na podstawie źródeł żydowskich, wyjaśniania osobistych dylematów oraz złożonych relacji społecznych

Ruta Sakowska, historyk, należała do grona najwybitniejszych pracowników Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie (ŻIH), w którym zajmowała się pracą naukową w latach 1958–2011. Interesowała się głównie losem ludności żydowskiej w Warszawie podczas Zagłady. Zbierając materiały do pracy doktorskiej o getcie warszawskim, zetknęła się z Archiwum Ringelbluma (ARG) w ŻIH, którego opracowaniu poświęciła później dalsze lata swojego życia. Przygotowując nowy inwentarz ARG, miałem możliwość współpracy i korzystania z pomocy dr Ruty Sakowskiej. Rucie Sakowskiej zawdzięczamy także rozpoczęcie w 1997 r. pełnej edycji dokumentów z ARG.

This article discusses the life of Hersch Wasser (1910–1980), secretary of the “Oneg Shabbat” and the closest collaborator of Emmanuel Ringelblum. Wasser, an economist from Łódź, who was a key personality in the Underground Archive of the Warsaw Ghetto. He was the one who coordinated its activities and recorded both its collaborators and incoming documents. He was one of the creators of the press department of the “Oneg Shabbat”, which provided information on the Holocaust to the Polish and Jewish underground press. As a secretary of the Central Refugee Commission, he interviewed refugees arriving in the ghetto and supplied the Archive with information on the persecution of Jews outside Warsaw. After the end of the war, Wasser played a key role in unearthing the first part of the Underground Archive in September 1946 and in preparing their first catalogue. Simultaneously, between April and September 1947, Wasser took out about 140 documents from the collection and together with other documents relating to the Holocaust (altogether 244) sent them to YIVO in New York, seeing it as a way of safekeeping them in the face of a dif????icult situation in post-war Poland. He emigrated to Israel in 1950.

 Józef Kermisz (1907–2005) was a historian and an archivist who helped lay the foundations for Shoah research in Poland and Israel. In 1944 joined the Central Jewish Historical Commission where became the chief archivist. Since then his life has been devoted to retrieving wartime archival material. As archive director (in the Jewish Historical Institute in Poland and at Yad Vashem in Israel) he sought to develop an archive both for future historical research and for trials of suspected war criminal. He played a major role in discovering and preserving important documentation on the Shoah in Poland. Among his major professional achievements were preparing documentation for the prosecution in the Eichmann trial, and publishing Czerniakow’s diary and the full edition of the underground press of the Warsaw ghetto. He was one of the world’s leading experts on the Ringelblum Archive and other hidden Jewish documentation from the Holocaust. Kermisz left behind a legacy of a vast research infrastructure that he created and that will occupy scholars for generations.

Artykuł opisuje zagłady kresowego miasta Buczacz w latach 1941-1944. Na podstawie różnorodnych źródeł autor odtwarza ewolucję struktury kulturowej i społecznej miasteczka, a następnie rekonstruuje jego zagładę. Niemal połowę buczackich Żydów deportowano do obozu zagłady w Bełżcu. Pozostałych Żydów rozstrzelali na miejscu funkcjonariusze Policji Bezpieczeństwa wspierani przez ukraińskich funkcjonariuszy policji pomocniczej, miejscowych żandarmów niemieckich i ukraińskich oraz żydowskich policjantów. W Buczaczu klasyczny podział na ofiary, sprawców i świadków stał się płynny: część tych, którzy ukrywali prześladowanych, potem ich denuncjowała; niektórzy zabójcy udzielali potencjalnym ofiarom schronienia; niektórzy kolaboranci przyłączali się z czasem do ruchu oporu.

W 1944 roku władze radzieckie doprowadziły do wymiany ludności Buczacza. Spośród dzisiejszych mieszkańców Buczacza niewiele wiele zna historie miasta.

Celem artykułu jest przedstawienie, analiza i ocena dorobku Jenő Lévai, prekursora badań nad zagładą Żydów węgierskich. Dzisiejsze przekrojowe prace o Żydach węgierskich są oparte w dużym stopniu na dorobku Levai. Jednocześnie renoma jego prac systematycznie maleje i coraz częściej kwestionuje się wartość jego publikacji, co nie współgra z historycznym ujęciem skali jego osiągnięć we wczesnych latach powojennych. Autor analizuje cztery kluczowe publikacje Lévai: Endre László. A háborús bűnösök magyar listavezetője, o głównym węgierskim planiście i wykonawcy Zagłady (1945), Fekete könyv a magyar zsidóság szenvedéseiről (Czarna księga o cierpieniach Żydów węgierskich) będąca pierwszemu omówieniu Zagłady na Węgrzech (1946), A pesti gettó csodálatos megmenekülésének hiteles története (Prawdziwa historia cudownej ucieczki z getta peszteńskiego) o  getcie w Peszcie (1947) oraz głównej syntezy Lévai z 1948 r. Zsidósors Magyarországon (Losy Żydów na Węgrzech). Autor konkluduje, że najwięcej kontrowersji opracowań Lévai wynika m.in. z ideologicznie nacechowana interpretacja i wpisywanie się jego w cele polityczne komunistów.

During the German occupation of the Netherlands between 1940 and 1945, around 75% of the country’s Jewish population were deported and killed, primarily in the extermination camps of Auschwitz and Sobibor. Much attention has been paid to the factors which explain this, but this article questions how any Jews managed to survive in an increasingly hostile environment where there were no ‘favorable factors’ to aid them. The analysis centers on the attitudes of the Jews towards acting illegally, their relationships with the rest of Dutch society, and the possible opportunities for escape and hiding. It also looks at the myriad problems associated with the day-to-day experiences of surviving underground

Tematem niniejszego artykułu jest komunikacja telefoniczna w życiu społeczności getta warszawskiego. Moim celem jest ukazanie – głównie na podstawie źródeł autobiograficznych – w jakich sytuacjach mieszkańcy „dzielnicy zamkniętej” korzystali z telefonów, na jakie tematy rozmawiali. Poddaję analizie to, jak ich aktywność na tym polu zmieniała się w różnych okresach przymusowej izolacji, od jej początków aż do wybuchu powstania w getcie, i rozważam, w jaki sposób możliwość komunikowania się przy użyciu telefonu wpływała na codzienną egzystencję tej grupy ludności Warszawy

Grupa ponad trzydziestu Żydów ukryła się w ziemiance w lesie pod Strzegomiem, małej wsi na skraju lasu w województwie świętokrzyskim. Napadnięci i ograbieni przez mieszkańców wsi, należących do Armii Krajowej do bądź Batalionów Chłopskich, od tej pory w mniejszych grupkach ukrywali się w lesie. Byli wyłapywani przez tę samą grupę partyzantów, która na nich napadła w ziemiance, i mordowani, też kobiety i dzieci. Przeżyło 8 osób: dzieci i młodzież oraz jeden dorosły. Artykuł rekonstruuje ich półtoraroczne ukrywanie się na podstawie przejmującego świadectwa jednej z uratowanych dziewczynek, Dory Zoberman, które złożyła je, gdy miała 11 lat, ponadto na podstawie materiałów z powojennych procesów z tzw. dekretu sierpniowego, a także rozmów przeprowadzonych współcześnie z uratowanymi i z mieszkańcami Strzegomia. Artykuł rekonstruuje działania wymiaru sprawiedliwości wobec zbrodni popełnianych na Żydach. Morderców skazano na karę śmierci, ale zostali ułaskawieni i po 1956r. wyszli na wolność. Jeden z nich w latach dziewięćdziesiątych dostał odszkodowanie za to, że był represjonowany za działalność na rzecz niepodległości Polski.

The area around Krzesiny, located near the city of Poznań, Poland, witnessed several dark events during World War II: Germans oppressed the local population, culminating in a terrorizing action dubbed “akcja krzesińska;” also, a forced labor camp, named “Kreising,” was built near the township, housing mainly Jews. After the war, the suffering in Krzesiny was remembered, but selectively – “akcja” and other forms of Polish suffering were commemorated, while the camp was not. By exploring the “lieux de mémoire” in Krzesiny – dynamics of memory in a small township in Poland – this paper uses localized research to address the issue of gaps in collective memory and commemoration. We briefly look at the relevant history, Polish memory regarding wartime events in Krzesiny, and the postwar dynamics of collective memory. Discussing the latter, we identify a new phenomenon at work, one which we dub “collective disregard” – group neglect of the past of the “Other” that occurs without clear intent. We argue that “collective disregard” is an issue that naturally occurs in the dynamics of memory. By making a deliberate investment in balanced remembrance and commemoration, societies can counter the tendencies of “disregard” and curb the controversies of competitive victimization claims, also called “competitive martyrdom”.

Wydana w 1955 r. w Argentynie księga pamięci Warszawy zatytułowana Kronika Warszawy powstała z inicjatywy powstałego dziesięć lat wcześniej Ziomkostwa Warszawy i Okolic w Argentynie (Landslajt-Farajn fun Warsze un Umgegnt in Argentine). Współwydawcą księgi jest argentyński oddziału lewicowego JiKuF, czyli Żydowskiej Ligi Kultury (Jidiszer Kultur Farband), natomiast przewodniczącym zespołu redakcyjnego był pisarz i dziennikarz Pinie Kac. Całość księgi spisano w języku jidysz.

Treść dzieła podzielono na siedem części, w których znalazły się teksty poświęcone historii Żydów w Warszawie do 1939 r., tworzonej przez nich kulturze (literatura, teatr, muzyka, malarstwo, folklor), okresowi okupacji i powojennemu oraz dziejom ziomkostwom warszawskim w Argentynie, Stanach Zjednoczonych i Brazylii. Ostatnią część stanowią nekrologi.

Podobnie jak w innych tego typu publikacjach, na zawartość księgi pamięci Warszawy złożyły się materiały zróżnicowane zarówno pod względem ich charakteru gatunkowego, jak i proweniencji. Oprócz opracowań natury historycznej znalazły się w niej teksty literackie, poezja, wspomnienia, relacje, biogramy oraz materiały źródłowe. Reprezentują one rozmaity poziom merytoryczny i literacki – od solidnych, opatrzonych aparatem naukowym opracowań autorstwa profesjonalnych badaczy po mniej lub bardziej udaną, a często na wskroś amatorską publicystykę.

Z punktu widzenia współczesnego badacza Zagłady wydana w 1955 r. w Buenos Aires księga pamięci Warszawy nie przedstawia większej wartości poznawczej. Większość zawartych w niej opracowań i relacji zaczerpnięto z opublikowanych wcześniej prac lub ze zbiorów Archiwum ŻIH. Księga jest bez wątpienia specyficznym świadectwem czasu, naznaczonym silnym, wybitnie lewicowym piętnem ideologicznym. W treści rozdziału poświęconego okupacji wyraźnie zauważalne jest nieproporcjonalne rozłożenie akcentów, dominacja wątków dotyczących ruchu oporu i powstania w getcie (z podkreśleniem szczególnej roli komunistów w tych wydarzeniach), kosztem tematyki martyrologicznej, a zwłaszcza codzienności i warunków życia w warszawskiej dzielnicy zamkniętej.

Artykuł stanowi próbę przyjrzenia się pamięci historycznej o Witoldzie Pileckim, funkcjonującej w literaturze przedmiotu oraz w powszechnej świadomości. W artykule skoncentrowano się na występujących w nich elementach idealizujących i uproszczeniach, prowadzących do mitologizacji Pileckiego. Postawiono również pytania o genezę i celowość tworzenia mitów wokół Pileckiego. Na podstawie analizy materiału źródłowego podano w wątpliwość zasadność używania w kontekście Pileckiego dwóch popularnych sformułowań: „ochotnik do Auschwitz” i „autor pierwszego raportu o Holokauście”. Zwrócono w ten sposób uwagę na konieczność skorygowania i uzupełnienia biografii Pileckiego przez dokładne i ostrożne przestudiowanie wszystkich dostępnych źródeł.

Na podstawie nieznanych dotychczas dokumentów archiwalnych pokazany został udział funkcjonariuszy Policji Polskiej w deportowaniu ludności żydowskiej z terenu powiatu radomszczańskiego do getta w Radomsku bądź do obozów zagłady. Policjanci granatowi uczestniczyli w tzw. akcjach żydowskich nie tylko jako służby wartownicze, ale również bezpośrednio przy „ładowaniu” Żydów i rzeczy żydowskich oraz pieczętowaniu mienia żydowskiego. W przypadku oddelegowania do służby przy deportacji z okolicznych posterunków policjantom przysługiwały diety, które były wypłacane z budżetu Związku Gmin w Radomsku

The article presents a series of excerpts from various diaries written by Polish writers, who either visited the Warsaw Ghetto, or had a chance to observe the tragedy of Warsaw’s Jews from behind the ghetto walls.

Publikacja przynosi fragmenty tzw. kronik policyjnych redagowanych przez członków polskiej konspiracji w Warszawie w okresie 1942–1944, przechowywanych w Archiwum Akt Nowych [Archive of Modern Records] w Warszawie. Te unikalne zestawienia sporządzane były na podstawie codziennych meldunków dostarczanych przez informatorów z policji granatowej i Kripo. Zawierają one szczegółowe informacje dotyczące głównie przestępczości pospolitej w Warszawie, działalności policji polskiej i niemieckiej. Prezentowany wybór zawiera wszystkie wpisy mające kontekst żydowski, jakie znalazły się w tych dokumentach. Dotyczą one: zabójstw i zatrzymań Żydów przez policję, donosów, szantaży i rabunków, aresztowań Polaków pomagających Żydom itp. Szczególnie istotne są zestawienia liczbowe dotyczące zatrzymań Żydów w kwietniu 1943 r. dokonywanych przez polską policję.

The article presents a selection of documents from the files of several precincts of the Warsaw “blue” police, which illustrate the involvement of Polish officers in the search for the Jews in hiding, during the 1942–1944 period.

The article presents several documents from the files of the war-time mayor of Warsaw, which concern the incarceration of Irena Sendler, the well-known rescuer of the Jews.

Autorka stara się ustalić, w jaki sposób podczas okupacji ukrywano w miastach zwłoki zamordowanych Żydów. Za przykład posłużyła sprawa Edwarda Toniakiewicza i trojga Żydów, których ukrywał w swojej piwnicy, a następnie zamordował, ciała zaś próbował ukryć w pobliskim stawie. Jego zbrodnia wyszła na światło dzienne dzięki ciekawości sąsiadów, dochodzenie prowadziła polska policja granatowa, a po wojnie jej dokumentacja posłużyła w czasie procesu przeciwko Toniakiewiczowi. Jest to pouczająca lektura, pozwalająca poznać rozmaite aspekty losów Żydów ukrywających się po aryjskiej stronie.

Wywiad Armii Krajowej przechwytywał listy pisane przez niemieckich, oficerów i urzędników do rodzi, jak również listy wysyłane z Niemiec do przyjaciół i krewnych na froncie. Na ich podstawie polskie podziemie przygotowywało specjalne raporty wywiadowcze, które wysyłano do Londynu. W niniejszym artykule publikujemy wybrane listy poświęcone Zagładzie. Jest to materiał, który może ułatwić opisanie i zrozumienie postaw i opinii „zwyczajnych Niemców” o „ostatecznym rozwiązaniu”.

Testament polityczny Adolfa Hitlera analizowany w kolejnym tekście przez Katarzynę Kuczyńską-Koschany

Artykuł jest próbą komentarza do bezprecedensowego tekstu w historii i kulturze minionego wieku – „Mojego testamentu politycznego” Adolfa Hitlera. Rozważając w pierwszej kolejności zasadność klasyfikacji gatunkowej dokumentu jako testamentu, autorka skłania się, by –podobnie jak Saul Friedländer – ujmować to określenie w cudzysłów, ze względu na skrajne zaprzeczenie wszelkiej odwagi cywilnej oraz styl właściwy nie tyle ostatniej woli, ile ostatnim rozkazom. Tekst ten został skonfrontowany z mogącym pełnić funkcję testamentu życiorysem napisanym przez Janusza Korczaka pół roku przed śmiercią. Lektura obu nieporównywalnych w jakimś sensie dokumentów, pokazuje, iż potwierdzają one życie swych autorów, zaświadczając o pustce i bezcelowości pierwszego oraz autentyczności i uczciwości drugiego. Wreszcie ze szczegółowej analizy języka i stylu „testamentu” Hitlera, w którym nie brakuje błędów, jak również niebezpiecznych eufemizmów, wyłania się prawda o autorze i ideologii, której służył, której był „lokajem”.

W kwietniu 2013 r. przypadła 70. rocznica powstania w getcie warszawskim i stała się ona istotnym wydarzeniem dyskursywnym. Na temat powstania głos zabrali przedstawiciele polskich elit symbolicznych, co pozwoliło dobitnie się przekonać, z jaką dominującą narracją o powstaniu w getcie warszawskim mamy obecnie do czynienia. Ponadto w tym „odświętnym” czasie toczyły się dyskusje, które samego powstania wprawdzie bezpośrednio nie dotyczyły, ale prowadzone były właśnie w kwietniu 2013 r., współtworząc okołorocznicowy dyskurs publiczny. Doszło do nich w efekcie rozmowy z Krzysztofem Jasiewiczem, zamieszczonej w magazynie „Focus Historia Ekstra”, projekcji niemieckiego serialu Nasze matki, nasi ojcowie, zapowiedzi erygowania pomnika poświęconego polskim Sprawiedliwym nieopodal Muzeum Historii Żydów Polskich oraz treści wywiadu, jakiego Elżbieta Janicka udzieliła Polskiej Agencji Prasowej. Wszystkie te dyskusje pokazały, jakie są reguły publicznego mówienia o postawach Polaków wobec Żydów w czasie Zagłady, które tematy wciąż pozostają spowite tabu, a zarazem jak kształtuje się mapa świętych miejsc w polskiej pamięci zbiorowej.

Artykuł przypomina i krótko charakteryzuje publikacje na temat getta łódzkiego, poczynając od tych najdawniejszych. Autorka skupia uwagę przede wszystkim na pracach historyków niemieckich, które ukazały się w ostatniej dekadzie. Wykazuje, że po latach ujmowania zagadnień związanych z Zagładą z perspektywy sprawców badacze coraz bardziej interesują się spojrzeniem ofiar oraz życiem codziennym w gettach na okupowanych ziemiach polskich. Getto łódzkie, jako najdłużej funkcjonujące oraz miejsce wysiedlenia Żydów z wielu krajów Europy Zachodniej, znajduje się więc w centrum uwagi, dzięki czemu pojawiają się wciąż nowe publikacje przybliżające jego dzieje.

W artykule omawiam najważniejsze zjawiska polskiej historiografii i wybrane publikacje dotyczące Zagłady z lat 2003–2013. W ślad za narratywistami interesuje mnie ich kształt, język, sposób prowadzenia opowieści i użyte metafory.

Po wskazaniu najważniejszych ośrodków naukowych oraz edycji źródeł przechodzę do powstałych w tym czasie monografii obozowych, syntez i opracowań regionalnych, dochodząc do wniosku, że w większości są one pisane bardzo tradycyjnie.

Przełomowy dla historiografii okazał się rok 2000, kiedy ukazali się Sąsiedzi Jana Tomasza Grossa. Przed przejściem do dalekosiężnych konsekwencji tej publikacji omawiam jeszcze pokrótce polemiki wokół innych książek tegoż autora. Ich skutkiem były z jednej strony narodziny historiograficznego „gabinetu cieni” – mobilizacji środowiska skupionego głównie wokół IPN, mającej na celu zdezawuowanie wymowy publikacji Grossa. Z drugiej strony najważniejszą implikacją oferowanego przez Grossa krytycznego myślenia o postawach społeczeństwa polskiego stały się narodziny „nurtu chłopskiego” w historiografii. W książkach Andrzeja Żbikowskiego, Barbary Engelking Jana Grabowskiego czy zbiorowych tomach Prowincja noc i Zarys krajobrazu odmalowane zostały, w sposób zaangażowany i interdyscyplinarny, niechlubne postawy społeczności wiejskiej – denuncjacje, gwałty, a nawet mordowanie Żydów. Wyjątkowe miejsce wśród nich zajmuje wstrząsające świadectwo Tadeusza Markiela. W ramach polityki „gabinetu cieni” kontrofertą dla krytycznego „nurtu chłopskiego” mają być publikacje heroizujące postawy Polaków, podkreślające ich zaangażowanie w ratowanie Żydów, szczególnie wydawane w ramach prowadzonego przez IPN projektu „Index Polaków zamordowanych i represjonowanych za pomoc Żydom w okresie II wojny światowej”.

Na koniec omawiam książki dotyczące nieznanych kart Zagłady w Warszawie, autorstwa Agnieszki Haski, Barbary Engelking i Dariusza Libionki czy tego ostatniego wspólnie z Laurencem Weinbaumem, które nie przynoszą rewolucji w sferze języka, ale poszerzają naszą wiedzę na temat Zagłady. Swoje rozważania zamykam przywołaniem monumentalnej pracy Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, bez której, podobnie jak bez przemyślenia skutków Zagłady w ogóle, nie sposób zrozumieć nas samych i tego, co się wokół nas dzieje.

W literaturze polskiej ostatniego dziesięciolecia podejmującej problematykę Zagłady wyłaniają się nowe tematy oraz rozwiązania formalne. Przede wszystkim słychać w niej pogłos dyskusji wywołanych głośnymi publikacjami Jana Tomasza Grossa, szczególnie książką Sąsiedzi. W wypowiedziach literackich tego okresu wyraźnie wybrzmiewa głos tak zwanego drugiego pokolenia, którego przedstawiciele dają świadectwo dorastania „w cieniu Auschwitz”. Uwagę zwracają również liczne publikacje skierowane do dzieci i młodych czytelników, którym o Zagładzie opowiada się w sposób dojrzały, unikając uproszczeń i infantylizmu. Tematyka Holokaustu jest coraz odważniej podejmowana w gatunkach literatury popularnej, czego przykładem powieści sądowe, kryminalne, sensacyjne, niekiedy odwołujące się do poetyki horroru czy thrillera psychologicznego. Nie wszystkie można uznać za udane, część z nich bowiem wyraźnie ociera się o kicz. Jednak wskazują one kierunek, w jakim rozwija się literatura podejmująca tematykę Zagłady w kontekście odchodzenia ostatnich świadków i ocalałych.

The introduction of the programs on Holocaust education in Poland and a broader debate on the transgressions of Poles against the Jews have not led to desired improvement in public knowledge on these historical events. A comparison of survey results from the last two decades (Bilewicz, Winiewski, Radzik, 2012) illustrates mounting ignorance: the number of Poles who acknowledge that the highest number of victims of the Nazi occupation period was Jewish systematically decreases, while the number of those who think that the highest number of victims of the wartime period was ethnically Polish, increases. Insights from the social psychological research allow to explain the psychological foundations of this resistance to acknowledge the facts about the Holocaust, and indicate the need for positive group identity as a crucial factor preventing people from recognizing such a threatening historical information. In this paper we will provide knowledge about the ways to overcome this resistance-through-denial. Implementation of such measures could allow people to accept responsibility for the misdeeds committed by their ancestors.

Artykuł stanowi krytykę książki Gunnara S. Paulssona Secret City: The Hidden Jews of Warsaw, 1940–1945. Autorka po wnikliwej analizie danych i obliczeń zawartych w książce zarzuca Paulssonowi błędny w obliczeniach co do: (1) liczby Żydów, którzy przetrwali po aryjskiej stronie Warszawy do wybuchu powstania warszawskiego; (2) całkowitej liczby Żydów, którzy spędzili wojnę w ukryciu po stronie aryjskiej, i tych spośród nich, którzy przetrwali lata Zagłady; oraz (3) (ogromnej!) liczby Polaków, którzy pomagali Żydom w okupowanej Warszawie.

Obliczenia, prowadzone według błędnych złożeń statystycznych i metodologicznych, prowadzą do wątpliwych wniosków historycznych i należy je odrzucić. Paulsson wykorzystuje źródła w sposób wybiórczy cytując fragmenty, które potwierdzają jego szacunki liczbowe, jednocześnie lekceważąc całą resztę. W wieli miejscach obarcza Żydów winą za ich własną tragedię. Wykazał rażącym braku znajomości zarówno dostępnych źródeł, jak i ówczesnych realiów. Autorka ocenia wkład Paulssona w debatę nad liczbą ukrywających się Żydów jako pozbawiony wartości, a nawet szkodliwy, gdyż przywołuje język pozornie stałych danych.

Artykuł dotyczy szeroko rozumianej literatury dotyczącej Holokaustu jako świadectwa mówiącego o stosunku społeczeństwa polskiego do Żydów, ona bowiem nawet wówczas, gdy operuje fikcją, bliska jest literaturze dokumentu osobistego. Wiedza zawarta w tych przekazach, zarówno powstających w czasie okupacji, jak po niej, na ogół nie jest uwzględniana przez profesjonalnych historyków, aczkolwiek mówi na ten temat bardzo dużo. Najogólniej wyprzedza tezy i relacje historyków. Jednym z uwzględnianych w niej zjawisk jest antysemityzm, który nie zaniknął wraz z nastaniem Zagłady, co się wyrażało w procederach szantażystów, donosicieli, szmalcowników.

Krótki przystanek w drodze z Auschwitz jest książką wyzbytą rewanżyzmu i chęci zemsty. Goran Rosenberg jest w tej książce synem, który próbuje zrozumieć samobójstwo ojca, synem, który dba o honor swojego ojca, a wreszcie synem, który żegna się ze swoim ojcem. Autor długo czekał na publikację, w której wiedza historyczna staje „ramię w ramię” z emocjonalnym opisem, a wszystko to dzieje się na rzecz lepszego zrozumienia świata

Otton von Kulka jako dziecko przebywał w „obozie rodzinnym” (Familienlager) w Auschwitz. Po wielu latach wspomina tamte czasy. Było to miejsce jego dojrzewania, poznawania świata, pierwszych kontaktów z wielką literaturą, także najszczęśliwszych momentów dzieciństwa. Kulka odkrywa, że ciągle jakby mieszka w Auschwitz, że nigdy nie opuścił „metropolii śmierci”. Wraca tam regularnie w swoich snach. Zastanawia się nad swoim stosunkiem do wszechobecnej w obozie śmierci. Pojmował ją jako coś nieusuwalnego, rodzaj wiecznego, koniecznego prawa, które spełniało się na jego oczach. W paradoksalny sposób odbierał śmierć jako dzianie się sprawiedliwości. Nie znał innego świata

Artykuł przedstawia – na kanwie recenzji książki Sławomira Buryły Tematy (nie)opisane – polemikę z ujmowaniem Zagłady jako cząstki procesu historycznego, którą można wydzielić z nowoczesności i której można przyporządkować wzniosłość. Autor przeciwstawia temu koncepcję „wirusa Auschwitz”, zgodnie z którą moralność, ekonomia i nauka po Zagładzie nie mogą już od niej się oddzielić

Książkę zatytułowaną Perpetrators, Victims, Bystanders, przełożoną na język polski jako Sprawcy, ofiary, świadkowie, Raul Hilberg opublikował w 1992 r. i termin, którym się posłużył – bystanders – niemal natychmiast przyjął się i wszedł do języka historiografii. Pytanie o użyteczność terminologii Hilberga, które sobie stawiamy, dotyczy, jak mi się wydaje, tylko tego pojęcia. Co do tego, że w procesie Zagłady byli sprawcy i były ofiary, w gronie badaczy nikt raczej nie ma wątpliwości. Chciałbym natomiast postawić tezę, że ten trzeci termin ze słynnego trójczłonowego podziału Hilberga – bardzo ważny, uzmysławia bowiem, że pełny opis dwudziestowiecznej tragedii Żydów wymaga czegoś więcej niż wskazania na sprawców i ofiary – od samego początku myląco określał ten dodatkowy, choć przecież istotny, aspekt Zagłady

The article examines the state of the Holocaust historiography in Ukraine for the period of 2010 – beginning of 2014. The review analyzes activities of major research and educational organizations in Ukraine which have significant part of projects devoted to the Holocaust; main publications and discussions on the Holocaust in Ukraine, including publications of Ukrainian authors in academic European and American journals. The article illustrates contemporary tendencies and conditions of the Holocaust Studies in Ukraine, defines major problems and shows perspectives of the future development of the Holocaust historiography in Ukraine.

W roku 2013 przypadały 80. rocznica przejęcia władzy przez nazistów oraz 75. rocznica nocy pogromowej nazwanej Kristalnacht. W Berlinie do wydarzeń tych nawiązywały liczne projekty, mające na celu dokładne i wieloaspektowe ukazanie miasta w czasach narodowego socjalizmu. Autorka koncentruje się na publikacjach, które przy tej okazji trafiły do obiegu naukowego. Analizuje, w jakiej mierze ich autorzy dokonują rewizji dotychczasowych ustaleń oraz formułują nowe wnioski. W części pierwszej artykułu prezentuje prace ukazujące historyczną panoramę życia codziennego, społecznego i kulturalnego lat 1933–1945, by następnie omówić szczegółowo ostatnie publikacje dotyczące deportacji Żydów berlińskich – przez obóz zbiorczy przy Große Hamburger Strasse – do gett w Mińsku, Theresienstadt lub Łodzi czy wprost do Auschwitz. Ważnym aspektem tych prac jest dążenie do wskazania osób odpowiedzialnych za działania antyżydowskie.

Artykuł poświęcony jest wpływowi literatury i kinematografii czeskiej podejmującej temat Zagłady, na kreowanie czeskiej kultury historycznej i czeskiej tożsamości. Autor wyodrębnia dwa ważne okresy. Pierwszy, lata 1945-1948, to czas powstawania dzieł, których autorzy–ocaleni, tworzyli by opowiedzieć prawdę o swoim losie innym. Drugi okres, od końca lat 50. do końca lat 60. XX w. to czas „czechosłowackiej nowej fali”, której filarem były filmy o Zagładzie, często nieżydowskich artystów, indywidualizujące Holokaust, nie dające jednoznacznych odpowiedzi. Pamięć o Holokauście w literaturze i kinematografii lat 2000–2014 nie znajduje wyraźnego miejsca. Wynika to m.in. z pokoleniowego dystansu współczesnych artystów, swobodnego podejścia do tematu, ale przede wszystkim trwającym jeszcze procesie szukania własnych wartości.

The text presents four volumes of the series containing materials from the Ringelblum Archive that concern Warsaw Jews: vol. 5: Getto warszawskie. Życie codzienne [The Warsaw Ghetoo. Everyday Life], ed. Katarzyna Person (2011); vol. 7: Spuścizny [The Legacies], ed. Katarzyna Person (2012); vol. 11: Ludzie i prace „Oneg Szabat” [People and Works of the “Oneg Shabbat”], ed. Aleksandra Bańkowska and Tadeusz Epsztein (2013); vol. 12: Rada Żydowska w Warszawie (1939–1943) [The Jewish Council in Warsaw, 1939–1943], ed. Marta Janczewska (2014).

Artykuł traktuje o najważniejszych publikacjach historycznych, socjologicznych i politologicznych z ostatnich lat, podejmujących problematykę dwudziestowiecznego ludobójstwa. Autor szkicu rozważa złożone zagadnienia związane z definicją kategorii ludobójstwa, omawia istniejące teorie dotyczące genezy ludobójstwa, jak też czynników sprzyjających masowej eksterminacji narodów i grup społecznych. Zagadnienia te prezentowane są na tle historii europejskiego kolonializmu i imperializmu oraz procesów konstytuujących zachodni modernizm

Pod koniec 2012 r. w Mechelen/Malines, niewielkim miasteczku położonym 20 minut pociągiem od Brukseli, otwarto nowe Muzeum-Miejsce Pamięci poświęcone zagładzie belgijskich Żydów. To tu, w dawnych koszarach wojskowych Dossin Niemcy przetrzymywali w latach 1942–1944 belgijskich Żydów przed ich deportacją do Auschwitz-Birkenau. Przez obóz przeszło w sumie prawie 26 tys. osób, głównie Żydów oraz ponad 350 belgijskich Romów. Realizatorem projektu muzeum jest Fundacja „Kazerne Dossin”, ale jego budowa finansowana była przez władze flamandzkie. Pokrywają one też bieżące koszty jego utrzymania. W maju tego roku muzeum-miejsce pamięci otrzymało wyróżnienie w ramach Europejskiej Nagrody Muzealnej (EMYA) przyznawanej corocznie przez Europejskie Forum Muzealne. Miejsce to jest o tyle istotne również dla naszej historii, że znaczną część deportowanych stanowili żydowscy emigranci z Polski.

Od dłuższego czasu można obserwować dyskusję wokół Sprawiedliwych, która wyszła poza ramy naukowe i stała się kwestią publiczną, jeśli nie polityczną. Uhonorowani medalem przyznawanym przez Yad Vashem zostali wpisani w bitwę o pamięć, prowadzoną wokół pytania o postawy społeczeństwa polskiego pod okupacją niemiecką; służą oni jako obowiązkowy argument przy każdej możliwej okazji, kiedy pojawia się choć cień podejrzenia, że nie wszyscy Polacy pomagali Żydom i nie wszyscy mają kryształowo czystą kartę w życiorysie. Na potrzeby dyskursu publicznego naukowe wątpliwości i strefy szarości zostały zniwelowane – bitwa o pamięć jest bowiem czarno-biała. Dobrze pokazała to zeszłoroczna debata wokół lokalizacji pomnika Sprawiedliwych, w której przeciwnikom ustawienia pomnika przed Muzeum Historii Żydów Polskich przypisywano atak na samą ideę uhonorowania Polaków ratujących Żydów.

W opublikowanej w tym numerze „Zagłady Żydów” recenzji książki Grzegorza Górnego Sprawiedliwi. Jak Polacy ratowali Żydów przed Zagładą Agnieszka Haska trafnie charakteryzuje podstawowe założenia dyskursu, który określa hasłem „dominacja Sprawiedliwych”. Jego przekaz sprowadza się do konstatacji, że ratowanie Żydów przez Polaków podczas drugiej wojny światowej było zjawiskiem powszechnym, a polskie nazwiska, które widnieją na Ścianie w Ogrodzie Sprawiedliwych w Yad Vashem, to tylko „wierzchołek góry lodowej”. Swoim życiem ryzykowali przedstawiciele wszystkich warstw społecznych i grup zawodowych, natomiast zjawisko szkodzenia Żydom miało charakter marginalny – w obu znaczeniach tego słowa: mowa bowiem jedynie o incydentach, za którymi stali przedstawiciele marginesu społecznego. Kolejne dwa podstawowe założenia tego schematu można sprowadzić do haseł mówiących o „absolutnej wyjątkowości Polaków na tle innych narodów europejskich” oraz „niedocenieniu heroizmu polskich Sprawiedliwych” w okresie powojennym, właściwie aż do czasów współczesnych, kiedy to w końcu pojawiają się inicjatywy mające zaradzić tej krzywdzie. Haska trafnie wskazuje rozmaite manipulacje, na których ufundowany jest taki przekaz. Nie ma sensu rekapitulować jej tekstu, ale warto podkreślić dwa zasadnicze wątki, które wyraźnie wskazują na kierunek, w jakim rozwija się ten rodzaj narracji o Sprawiedliwych.