English
Polish
Urzędnicy przed sądem – ekstradycja nazistowskich zbrodniarzy z Niemiec i procesy przed sądami polskimi
Markus Roth
m.roth@fritz-bauer-institut.de Biogramdr, historyk, od 2020 r. jest pracownikiem naukowym Fritz Bauer Institut we Frankfurcie nad Menem. Od 2008 r. pracował w Ośrodku Badań nad Literaturą Zagłady (Arbeitsstelle Holocaustliteratur) na uniwersytecie w Giessen, w latach 2010–2020 jako wicedyrektor. Dodatkowo od 2008 do 2012 r. był pracownikiem naukowym Herder Institut w Marburgu. Do jego zainteresowań naukowych należą m.in. polityka i praktyka okupacji niemieckiej w Polsce, dzieje Holokaustu w Polsce i Europie, literatura Zagłady. Opublikował m.in. Herrenmenschen: die deutschen Kreishauptleute im besetzten Polen. Karierewege, Herrschaftspraxis und Nachgeschichte (2009) i Juden in Krakau unter deutscher Besatzung 1939–1945 (z Andreą Löw, 2011, wyd. polskie: Krakowscy Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945, 2014), Das Warschauer Getto. Alltag und Widerstand im Angesicht der Vernichtung (z Andreą Löw, 2013).
https://orcid.org/0009-0009-0522-2001
Fritz Bauer Institut
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 19 (2023), strony: 259-276
Data publikacji: 2023-12-23
Abstrakt
Jeszcze w czasie wojny i niemieckiej okupacji w krajach Europy Środkowo-Wschodniej ustanawiano przepisy regulujące zabezpieczanie dowodów, by w dalszej perspektywie możliwe było ściganie zbrodni nazistowskich tam popełnionych. W ramach działań przygotowawczych systematycznie gromadzono materiał dowodowy. Po wojnie ekstradowano do Polski łącznie ponad 1800 nazistowskich zbrodniarzy, by postawić ich przed wymiarem sprawiedliwości. Wśród nich było wielu członków niemieckiego cywilnego aparatu administracyjnego, w tym starostów grodzkich i powiatowych, którzy ponosili znaczną odpowiedzialność za niemiecką politykę okupacyjną na najniższym szczeblu zarządzania. W artykule opisano na podstawie reprezentatywnych przykładów proces wymierzania kary za popełnione przez nich przestępstwa i zbrodnie. Początkiem tego procesu było systematyczne zbieranie i zabezpieczanie dowodów. Kolejnym etapem – poszukiwanie sprawców w powojennych Niemczech, ich internowanie, a następnie podjęcie próby sprowadzenia ich do Polski. Przedstawiono przyczyny negatywnego rozpatrywania wniosków ekstradycyjnych, a także reakcje i obawy objętych nimi zbrodniarzy nazistowskich. Większa liczba typowych przykładów pozwoliła wziąć pod lupę postępowania sądowe toczące się w Polsce i odpowiedzieć na kolejne pytania: w jakich ogólnych uwarunkowaniach prawnych się one odbywały? Gdzie tkwiły trudności w przeprowadzaniu procesów? Jaka była reakcja opinii publicznej? W zakończeniu artykułu przybliżono losy osądzonych nazistów po ich zwolnieniu z więzienia.
Słowa kluczowe
Generalne Gubernatorstwo, zarząd cywilny, starostowie, zbrodnie okupacyjne, ekstradycja, procesy, internowanie
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival Sources
Bundesarchiv Koblenz
Z 42 I/42
NL 1466
Bundesarchiv Ludwigsburg
B 162/211 AR-Z 77/66
B 162/II 206 AR 1543/64
Bayerisches Hauptstaatsarchiv, München
Minn 83358
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie
Akta badawczo-dochodzeniowe, 220 Delegat Polski do UNWCC, 76
Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 358, 961 Najwyższy Trybunał Narodowy, 72–81
Polska Misja Wojskowa Biuro ds. Zbrodni Wojennych, 590 Sąd Apelacyjny w Warszawie, 67, 68/69; 26–29
Sąd Okręgowy w Krakowie, 645, 646 Sąd Okręgowy w Radomiu, 170
Staatsarchiv Darmstadt
H 13 D Nr. 1290/94 H 13 D Nr. 1290/222
Źródła publikowane / Published Sources
„Biuletyn Informacyjny”, cz. 1: Przedruk roczników 1940–1941, „Przegląd Historyczno-
-Wojskowy” 2001, nr specjalny 1; cz. 2: Przedruk roczników 1942–1943, „Przegląd
Historyczno-Wojskowy” 2002, nr specjalny 2.
Das Diensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs in Polen 1939–1945, red. Werner Präg, Wolfgang Jacobmeyer, Stuttgart: Deutsche Verlags-Anstalt, 1975.
Walichnowski Tadeusz, Rozmowy z Leistem, hitlerowskim starostą Warszawy, Warszawa: PWN, 1986.
Literatura przedmiotu / Content related Literature
Borodziej Włodzimierz, „Hitleristische Verbrechen”. Die Ahndung deutscher Kriegsund Besatzungsverbrechen in Polen [w:] Transnationale Vergangenheitspolitik. Der Umgang mit deutschen Kriegsverbrechern in Europa nach dem Zweiten Weltkrieg, red. Norbert Frei, Göttingen: Wallstein Verlag, 2006.
Cyprian Tadeusz, Sawicki Jerzy, Oskarżamy, Kraków: Wydawnictwo Przełom, 1949. Cyprian Tadeusz, Sawicki Jerzy, Siedem wyroków Najwyższego Trybunału Narodowego,
Poznań: Instytut Zachodni, 1962.
Ekspertyzy i orzeczenia przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, t. 2, red. Czesław Pilichowski, Warszawa: Ministerstwo Sprawiedliwości. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 1979.
Fleming Michael, In the Shadow of the Holocaust. Poland, the United Nations War Crimes Commission, and the Search for Justice, Cambridge: Cambridge University Press, 2022.
Gańczak Filip, Jan Sehn. Tropiciel nazistów, Wołowiec: Czarne, 2020.
Gondek Leszek, Polskie Misje Wojskowe 1945–1949. Polityczno-prawne, ekonomiczne i wojskowe problemy likwidacji skutków wojny na obszarze okupowanych Niemiec, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981.
Gondek Leszek, Polska karząca 1939–1945. Polski podziemny wymiar sprawiedliwości
w okresie okupacji niemieckiej, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1988.
Jasiński Łukasz, Sprawiedliwość i polityka. Działalność Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich/Hitlerowskich w Polsce 1945–1989, Gdańsk–Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, 2018.
Kegel Teresa, Podstawy prawne ekstradycji zbrodniarzy wojennych, „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi” 1975, nr 2.
Kobierska-Motas Elżbieta, Ekstradycja przestępców wojennych do Polski z czterech stref okupacyjnych Niemiec 1946–1950, cz. 1–2, Warszawa: Główna Komisja Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytut Pamięci Narodowej, 1991–1992.
Kobierska-Motas Elżbieta, Międzynarodowe listy przestępców wojennych sporządzone przez United Nations War Crimes Commission (UNWCC), „Pamięć i Sprawiedliwość” 1997/1998, nr 40.
Kobierska-Motas Elżbieta, Rząd Polski na Emigracji wobec problemu dokumentowania niemieckich przestępstw wojennych, „Pamięć i Sprawiedliwość” 1995, nr 38.
Kubicki Leszek, Zbrodnie wojenne w świetle prawa polskiego, Warszawa: PWN, 1963. Kulski Julian, Zarząd Miejski Warszawy 1939–1944, Warszawa: PWN, 1964.
Musial Bogdan, Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung im Generalgouvernement.
Eine Fallstudie zum Distrikt Lublin, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1999.
Musial Bogdan, NS-Kriegsverbrecher vor polnischen Gerichten, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte” 1999, nr 47.
Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka 1939–1945, t. 2: 1943–1945, oprac. Stanisław Płoski i inni, Warszawa: Książka i Wiedza, 1972.
Piotrowski Stanisław, Dziennik Hansa Franka, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze, 1956.
Prusin Aleksander V., Polska Norymberga. Siedem procesów przed Najwyższym Trybunałem Narodowym 1946–1948, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2013, nr 9.
Roth Markus, Herrenmenschen. Die deutschen Kreishauptleute im besetzten Polen – Karrierewege, Herrschaftspraxis und Nachgeschichte, Göttingen: Wallstein Verlag, 2009.
Rybczyński Stanisław, Kierownictwo administracji jako organizacja przestępcza w Generalnym Gubernatorstwie, „Demokratyczny Przegląd Prawny” 1947, nr 4.
Ściganie i karanie sprawców zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości. (Wybór dokumentów), red. Czesław Pilichowski, Warszawa: Ministerstwo Sprawiedliwości. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 1978.
Wember Heiner, Umerziehung im Lager. Internierung und Bestrafung von Nationalsozialisten
in der Britischen Besatzungszone Deutschlands, Essen: Klartext Verlag, 1992.
Licencja
Copyright (c) 2023 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
