English
Polish
Sieci przetrwania – przemytnicy z Podhala i Spisza w czasie Zagłady
Karolina Panz
karolina.panz@ispan.edu.pl Biogramdoktor, socjolożka, członkini Centrum Badań nad Zagładą Żydów, pracuje na stanowisku post-doc w Instytucie Slawistyki PAN. Mieszka na Podhalu i od kilkunastu lat bada losy tamtejszych Żydów w czasie Zagłady i okresie powojennym. Angażuje się w działania na rzecz przywracania pamięci o podhalańskich Żydach: jest Liderką Dialogu wspieraną przez Fundację Forum Dialogu oraz wolontariuszką projektu „Ludzie nie Liczby” Fundacji Centrum Rodziny Popiela. W 2022 r. otrzymała Nagrodę im. ks. Stanisława Musiała za twórczość w duchu dialogu i współpracy chrześcijańsko-żydowskiej i polsko-żydowskiej, a także Nagrodę Fundacji Polcul im. Jana Bonieckiego za działalność społeczną związaną z przedmiotem badań naukowych oraz odwagę w poruszaniu trudnych tematów historycznych. Obecnie kończy prace nad monografią będącą rozszerzoną wersją jej doktoratu poświęconego zagładzie nowotarskich Żydów, który uzyskał pierwszą nagrodę w konkursie im. Majera Bałabana oraz konkursie im. Inki Brodzkiej-Wald.
https://orcid.org/0000-0003-2019-7624
Instytut Slawistyki PAN
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 18 (2022), strony: 86-128
Data publikacji: 2023-03-11
Abstrakt
Artykuł stanowi podsumowanie kilkuletnich badań dotyczących żydowsko-góralskich sieci przemytniczych działających na pograniczu polsko-słowackim, ze szczególnym uwzględnieniem Podhala i Spisza. Przedstawia pokrótce zasady ich działania w okresie międzywojennym i znaczenie granicy dla mieszkańców pogranicza. Opisuje przemiany, jakie nastąpiły w funkcjonowaniu i roli sieci przemytniczych w czasie drugiej wojny światowej, kiedy ten nielegalny proceder stał się podstawą przetrwania dla Żydów mieszkających na Podhalu. Zasadniczą część artykułu stanowi rekonstrukcja sieci relacji i wydarzeń, które w latach 1943–1944 umożliwiły wykorzystanie przemytniczych kontaktów i ścieżek na Podhalu, Spiszu, Orawie i Liptowie jako drogi ratunku dla setek Żydów z Generalnego Gubernatorstwa
Słowa kluczowe
pogranicze, przemyt, Zagłada, ucieczki przez granicę, Podhale, Spisz, chasydzi, górale
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej
Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 196, Proces Josefa Bühlera
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie
/1/1, Banda „Ognia” krypt. „Ogień”. Materiały operacyjne i archiwalne oddziału z lat 1946–1952
/6573, Pyzowski Mieczysław
/131, „Akcja Granat” w powiecie nowotarskim 502/1764, Akta sprawy przeciwko Bogdanowi Pietrowiczowi
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Krakowie
Ds. 4/75, Zbrodnie Gestapo, żandarmerii i Sonderdienstu popełnione na ludności polskiej i żydowskiej w Nowym Targu w okresie 1939–1945
Ds. 6/70, Akta prokuratora w sprawie zbrodni Gestapo i niemieckich służb mun- durowych na Podhalu
Archiwum Muzeum Tatrzańskiego
AR/NO/609, 627 i 629, Relacje przekazane przez Janusza Berghauzena
Archiwum Narodowe w Krakowie
/208/0/4/23, Spis ludności żydowskiej w powiecie Nowy Targ 29/3053, Zarząd Miejski w Nowym Targu
/3141, Kontrola ruchu ludności, Karty meldunkowe ludności żydowskiej w Nowym Targu
/3399/0/1.14/1595, Akta spadkowe po błp. Emanuelu Singerze
Archiwum Yad Vashem
M.31.2/2073, Dokumentacja dotycząca przyznania tytułu Annie i Janowi Modlom M.31.2/7993, Dokumentacja dotycząca przyznania tytułu Václavowi i Štefánii Bar- toškom
M.31.2/11113, Dokumentacja dotycząca przyznania tytułu Pavlowi Gojdicowi M.31.2/12377, Dokumentacja dotycząca przyznania tytułu Johannowi Nürnberge- rowi
O.3/2677, Relacja Michaela Gellisa O.3/2975, Relacja Chany Hornung O.7.SL/130, Dokumenty Benziona Kalba O.12/53, Relacja Naftalego Milgrauma O.33/1309, Relacja Abrahama Grusscotta O.62/92, Zeznanie Tomasza Moździerza
O.75/2138, Dokumenty rodziny Leserkiewiczów
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego
/743, Korespondencja Prezydium ŻSS z Radą Żydowską i osobami prywat- nymi w Nowym Targu
/2035, Relacja Feliksa Tkaczyka 301/3231, Relacja Leona Klugera 301/3266, Relacja Salomei Flaumhaft 301/3406, Relacja Ignacego Neuhausa 301/3426 Relacja Salomona Adama 301/3452, Relacja Filipa Adlera
/24/69, Zbiór materiałów o Aleksandrze Kossewskim 349/24/1189, Relacja Jakuba Romańskiego
/24/1829, Wiesław Korpal, „Moje wspomnienia z lat wojny i okupacji, doty- czące głównie ratowania ludności żydowskiej”
Arolsen Archives
2.1/80389081, Dokumenty Rywki Blumy Hornstein
Bundesarchiv Ludwigsburg, Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen
B 162/3890–3910, Akta sprawy Roberta Weissmanna i Arno Sehmischa
United States Holocaust Memorial Museum 2014.406.2, Ben-Zion Colb Collection 2015.284.1, Weinberg Family Collection
RG-15.098, Starosta Miasta Krakowa. Wykazy dowodów osobistych wydanych Żydom RG-15.616, Relacje, wspomnienia i materiały żołnierzy Batalionów Chłopskich RG-31.003/1952/1/14, Confiscation of Jewish property, individual cases; indi- vidual requests through Judenrat for return of property
RG-50.488.0287, Wywiad z Kazimierzem Pajerskim przeprowadzony w Nowym Targu w 2009 r.
RG-57.020, Kartotékové listy Židov
RG-57.022/85, Trestná vec: Vojtecha Luxa
RG-57.022/141, Trestná vec: Jozefowi Laufikovi RG-57.022/183, Spisy 1942
University of Southern California Shoah Foundation, Visual History Archive
, Wywiad z Clarą Colb
, Wywiad z Rosalie Gelernter 35001, Wywiad z Arthurem Spielmanem 48314, Wywiad z Paulą Engländer Golden 51497, Wywiad z Simonem Katzem
Zbiory Janet Singer Applefield
Oświadczenie Władysława Iskrzyckiego
Zbiory autorki
List e-mailowy od Chaima Appla List e-mailowy od Shifry Epstein
List e-mailowy od Ayali Hindy Lazar Braunfeld Lydia Hughes, wywiad przeprowadzony w Bostonie Relacja Jakuba Milona
Relacja Katarzyny Szaflarskiej Relacja Władysławy Zarębczan
Źródła publikowane / Published sources
Friedman Peska, Going Forward. A True Story of Courage, Hope and Perseverance, Brook- lyn: Mesorah Publications, 2000.
Gliksman Devora, A Sun and a Shield. Through the forests of Transylvania the Paneth fam- ily of Dej escapes to freedom, Jerusalem–New York: Feldheim Publishers, 1996.
Laufer Edo, Spomienky Eduarda Laufera alias Teofila Gulu na roky 1939 až 1945 predovš- etkým na jeho záchranu Židov v Kiežmarku a okoli, Kežmarok: ViViT, 2015.
Sefer Nowi-Targ we-ha-sewiwa: Zakopane, Czarni Dunajec, Rabka, Jordanow, Szczawnica, Kroszczenko, Jablonka, Makow-Podhalanski, red. Michael Walcer-Fass, Tel Awiw: Irgun Jocej Nowi-Targ we-ha-Sewiwa be-Israel, 1979.
Selinger Menachem Mendel, Wir sind so weit. Storia di una famiglia ebraica nell’ Europa nazista. Ricordi e riflessioni dal 1939 al. 1945, Milano: Edizione il Faggio, 2013.
Stein Jehuda L., Die Steins. Jüdische Familiengeschichte aus Krakau 1830–1999, oprac. Er- hard Roy Wiehn, Konstanz: Hartung-Gorre Verlag, 1999.
Prasa / Press
„Czaty. Czasopismo Straży Granicznej” 1933, 1936, 1937
Literatura przedmiotu Content related literature
Bauer Yehuda, Jews for Sale? Nazi-Jewish Negotiations, 1933–1945, New Haven–London: Yale University Press, 1994.
Bieniek Józef, Sądeccy kurierzy, Nowy Sącz: Społeczny Komitet Odnowy Miejsc Pamięci przy Kole Miejskim Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych w Nowym Sączu, 1999.
Farbstein Esther, The Forgotten Memoirs. Moving Personal Accounts From Rabbis who Su- rvived the Holocaust, Brooklyn: Shaar Press 2011.
Farbstein Esther, Hidden in the Heights. Orthodox Jewry in Hungary during the Holocaust. Jerusalem: Mossad Harav Kook, 2014.
Farbstein Esther, Hidden in Thunder. Perpectives on Faith, Halachah and Leadership du- ring the Holocaust, Jerusalem: Mossad Harav Kook, 2007.
Fatran Gila, The Struggle for Jewish Survival During the Holocaust [w:] The Tragedy of the Jews of Slovakia, Oświęcim: Auschwitz-Birkenau State Museum i Banská Bystrica: Museum of the Slovak National Uprising, 2002.
Golik Dawid, Partyzanci „Lamparta”. Historia IV batalionu 1. pułku strzelców podhalań- skich AK, Kraków: IPN i Attyka, 2014.
Grochola-Szczepanek Helena, Górski Rafał L., von Waldenfels Ruprecht, Woźniak Michał, Korpus języka mówionego mieszkańców Spisza, „LingVaria” 2019, nr 1 (27).
Grochowski Lech, Walka z przestępczością przemytniczą w okresie II Rzeczypospolitej, „Studia Prawnoustrojowe” 2004, nr 3.
Grudzińska Marta, Żydzi słowaccy w obozie koncentracyjnym na Majdanek, „Studia Ży- dowskie. Almanach” 2014, nr 4.
Heilman Samuel C., Who Will Lead Us?: The Story of Five Hasidic Dynasties in America, Oakland: University of California Press, 2017.
Israel Yosef, Rescuing the Rebbe of Belz: Belzer Chassidus – History, Rescue and Rebirth, Brooklyn: Mesorah Publications, 2005.
Jarkowska-Natkaniec Alicja, Wymuszona współpraca czy zdrada? Wokół przypadków ko- laboracji Żydów w okupowanym Krakowie, Kraków: Universitas, 2018.
Kochanowski Jerzy, Tylnymi drzwiami. „Czarny rynek” w Polsce 1944–1989, Warszawa: W.A.B., 2015.
Kossoy Edward, Ziarno i plewy (przyczynek do działalności Poselstwa RP w Bernie w la- tach II wojny światowej), „Zeszyty Historyczne” 1995, z. 114.
Kranzler David, Holocaust Hero. The Untold Story and Vignettes of Salomon Schonfel an Extraordinary British Orthodox Rabbi Who Rescued 400 Jews during the Holocaust, Jersey City: KTAV Publishing House, 2004.
Kroh Antoni, Tatry i Podhale, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2002. Kurpierz Tomasz, Henryk Sławik i József Antall, „Biuletyn IPN”, 2019, nr 12 (169).
Laincz Eduard, Pomoc Slovákov pol’skej kuriérskej službe cez okres Stará L’ubovňa w ro- koch 1939–1944, „Vojenská História” 2014, nr 2.
Lipták Mikuláš, Grünburg, Mayer (Meir) [w:] Nora Baráthová i in., Osobnosti Kežmarku, Kieżmark: ViViT-Verlag, 2005.
Nižňanský Eduard, On relations between the Slovak Majority and Jewish Minority during World War II, „Yad Vashem Studies” 2014, nr 42 (2).
Nyka Józef, Wojenne pożegnania ojczyzny, „Wierchy” 2013, nr 79.
Paldiel Mordecai, Saving One’s Own. Jewish Rescuers during the Holocaust, Philadelphia: Jewish Publication Society, 2017.
Panz Karolina, „Dlaczego oni, którzy tyle przecierpieli i przetrzymali, musieli zginąć”. Żydowskie ofiary zbrojnej przemocy na Podhalu w latach 1945–1947, „Zagłada Ży- dów. Studia i Materiały” 2015, nr 11.
Panz Karolina, Powiat nowotarski [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Stowarzy- szenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018.
Panz Karolina, Zagłada żydowskich mieszkańców Nowego Targu. Głosy, obrazy, przybliże- nia i oddalenia, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów (w przygotowaniu).
Rozett Robert, From Poland to Hungary: Rescue Attempts 1943–1944, „Yad Vashem Stu- dies” 1994, nr 24.
Rydel Emilia, Węgiersko-Polski Komitet Opieki nad Uchodźcami (1939–1944), „Biuletyn IPN” 2019, nr 12 (169).
Swałtek-Niewińska Dagmara, Powiat bocheński [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybra- nych powiatach okupowanej Polski, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, War- szawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018.
Sztompka Piotr, Kapitał społeczny. Teoria przestrzeni międzyludzkiej, Kraków: Znak Ho- ryzont, 2016.
Trebunia-Staszel Stanisława, Olejník Ján, Z Nowego Targu do Kieżmarku. Stroje ludowe pogranicza polsko-słowackiego, Nowy Targ: Burmistrz Miasta Nowy Targ, 2012.
Węgrzyn Marek, Julagi. Zapomniane obozy pracy dla Żydów na terenie Krakowa (1942– 1943), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2018.
Wodziński Marcin, Chasydyzm. Atlas historyczny, Kraków–Budapeszt–Syrakuzy: Auste- ria, 2019.
Netografia
Borkiewicz Jacek, Zwarci i rozproszeni, www.tygodnikpowszechny.pl/zwarci-i-rozpro- szeni-129221
Chana Spira, https://www.geni.com/people/Chana-Spira/6000000000087367179 Chaya Friedel Halberstam, 2nd Bobover Rbzn (https://www.geni.com/people/Chaya-Halberstam-2nd-Bobover-Rbzn/6000000002169362269
Hessa Halberstam, [4th Bobover Rbzn USA], https://www.geni.com/people/Hessa-Hal- berstam-4th-Bobover-Rbzn-USA/6000000001099734184
Munkatsh Hasidic Dynasty, https://yivoencyclopedia.org/article.aspx/Munkatsh_Hasi- dic_Dynasty
Rabbi Yoel Teitelbaum, The Satmar Rebbe, https://www.geni.com/people/Rabbi-Yoel-Teitelbaum-Divrei-Yoel-of-Satmar/340594355600002691
Rabinowitz Yitta, https://www.geni.com/people/Yitta-Rabinowitz/6000000006725474542 R‘ Zvi Hirsch Meisels, A.B.D. Weitzen-Chicago, https://www.geni.com/people/R-Zvi-Hirsch-Meisels-A-B-D-Weitzen-Chicago/6000000003514791411
Shalom Eliezer Halberstam [of Ratzfert] https://www.geni.com/people/Shalom-Eliezer- Halberstam-of-Ratzfert-ch-12-%D7%94%D7%99-%D7%93/600000000671217 5669
Chana Spira, https://www.geni.com/people/Chana-Spira/6000000000087367179
The Book of Stryzow and Vicinity, red. Itzhok Berglass i Shlomo Yahalomi-Diamand, Izra- el, USA: Natives of Stryzow Societies and the Diaspora 1990, https://ia802901. us.archive.org/9/items/nybc314230/nybc314230.pdf
The Life and Legacy of Rabbi Shlomo Halberstam, Zt”l, The ‘Tzadik’ That Rebuild The ‘Bo- bov’ Dynasty in America, „Vos Iz Neias”, 1 VIII 2008, https://www.vosizneias.com Weisinger Akiva, The Wartime Activities of R. Barukh Rabinowicz, 19 V 2013, https://jewishlinknj.com/features/752-the-wartime-activities-of-r-barukh-rabinowicz
Licencja
Copyright (c) 2023 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Karolina Panz, „Dlaczego oni, którzy tyle przecierpieli i przetrzymali, musieli zginąć”. Żydowskie ofiary zbrojnej przemocy na Podhalu w latach 1945–1947 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Karolina Panz, tłumaczenie dzienika B. Kalba z jidysz Monika Polit, tłumaczenie dziennika B. Kalba z jidysz - Ewa Kuma-Zielińska, „Na pamiątkę dla Pańskich synów i przyszłych pokoleń, by oddać cześć Pańskim czynom” – materiały do historii przemytnika Benziona Kalba , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 18 (2022)
- Karolina Panz, Zagłada sztetl Grice , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Karolina Panz, “Why did they, who had suffered so much and endured, had to die?” The Jewish victims of armed violence in Podhale (1945–1947) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr Holocaust Studies and Materials (2017)
- Karolina Panz, Małgorzata Melchior, Nechama Tec , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
- Karolina Panz, Agnieszka Wierzcholska, Wspomnienia i kamienie. Życie i śmierć polsko-żydowskiego miasta Tarnów 1918–1956 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 20 (2024)
