English
Język Polski
O ludowej historii Zagłady i zwrocie ku archiwom oral history
Justyna Kowalska-Leder
j.kowalska-leder@uw.edu.pl Biogramkulturoznawczyni, wykładowczyni w Instytucie Kultury Polskiej UW, gdzie kieruje Zespołem Badań Pamięci o Zagładzie. W 2009 r. opublikowała Doświadczenie Zagłady z perspektywy dziecka w polskiej literaturze dokumentu osobistego, wydane w przekładzie angielskim pod tytułem Their Childhood and the Holocaust. A Child’s Perspective in Polish Documentary and Autobiographical Literature (2015). Autorka książki „Nie wiem, jak ich mam cenić…” Strefa ambiwalencji w świadectwach Polaków i Żydów (2019) oraz naukowej edycji dziennika Reni Knoll (2012). Współautorka i współredaktorka tomu Ślady Holokaustu w imaginarium kultury polskiej (2017), a także numeru „Tekstów Drugich” (2023, nr 5) poświęconego powieściowym „bestsellerom z Auschwitz”.
https://orcid.org/0000-0003-4727-4431
Instytut Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 21 (2025), Strony: 385-403
Data zgłoszenia: 2025-05-05Data akceptacji: 2025-12-27
Data publikacji: 2025-12-27
https://doi.org/10.32927/zzsim.1107
Abstrakt
Autorka skupia się w artykule na potencjalnym zwrocie ludowym w historiografii poświęconej Zagładzie Żydów, czyli – mówiąc najkrócej – na możliwości zbadania sposobów doświadczania Holokaustu przez nieżydowskich mieszkańców polskich wsi i prowincjonalnych miasteczek. Od kilkunastu lat obserwujemy rozwój nowatorskich badań zrywających z tradycją historiografii ruchu ludowego podczas wojny, poświęconych tak zwanej trzeciej fazie Zagłady, która rozegrała się na polskiej prowincji. Badaczka zarysowuje to, czego o chłopskim doświadczeniu dowiedzieliśmy się już z opracowań bazujących głównie na źródłach pośrednich (na materiałach z wojennych i powojennych procesów oraz na żydowskich dziennikach, pamiętnikach i relacjach), a jednocześnie wskazuje kierunek poszukiwań źródeł pierwszoosobowych w archiwach oral history, pozwalających przekroczyć paradygmat milczenia chłopskich świadków. Ich potencjał odsłania artykuł Piotra Sadzika „Naocznieśmy widzieli”. Polscy świadkowie likwidacji gett na prowincji – analiza źródeł oral history, który ukazał się w tomie Oto widać i oto słychać. Świadkowie Zagłady w okupowanej Polsce (2024). Ta rewelatorska analiza świadectw audiowizualnych wytycza drogę rozwoju ludowej historii Zagłady w sytuacji, gdy właściwie niemożliwe jest już zbieranie wywiadów biograficznych i etnograficznych wśród świadków Holokaustu.
Słowa kluczowe
historia ludowa , zwrot ludowy , Zagłada , świadek Zagłady , polska prowincja , pamiętniki chłopów , oral history
Bibliografia
Bereza Henryk, Nurt chłopski w prozie [w:] idem, Związki naturalne. Szkice literackie, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1972.
Google Scholar
Cała Alina, Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, Warszawa: Oficyna Naukowa, 2005.
Google Scholar
Chmielewska Katarzyna, Lud w perspektywie, perspektywa ludu, „Teksty Drugie” 2021, nr 5.
Google Scholar
Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 1–2, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018.
Google Scholar
Dobrosielski Paweł, Stodoła [w:] Ślady Holokaustu w imaginarium kultury polskiej, red. Paweł Dobrosielski i in., Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2017.
Google Scholar
Engelking Barbara, „Jest taki piękny słoneczny dzień…” Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Google Scholar
Engelking Barbara, „Po zamordowaniu udaliśmy się do domu”. Wydawanie i mordowanie Żydów na wsi polskiej w latach 1942–1945 [w:] Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec Zagłady Żydów 1942–1945, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Google Scholar
Film o pamięci, od której nie można uciec, z Agnieszką Arnold rozmawia Piotr Litka, „Kino” 2001, nr 4.
Google Scholar
Forecki Piotr, Po Jedwabnem. Anatomia pamięci funkcjonalnej, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2018.
Google Scholar
Grabowski Jan, Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Google Scholar
Gross Jan Tomasz, Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny: Pogranicze, 2000.
Google Scholar
Gross Jan Tomasz, „Ten jest z Ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię [w:] idem, Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców i komunistów 1939–1948, Kraków: Universitas, 2001.
Google Scholar
Haska Agnieszka, Dowody i zeznania. Świadectwa o Zagładzie w pierwszych latach powojennych, „Teksty Drugie” 2018, nr 3.
Google Scholar
Janicka Elżbieta, Obserwatorzy uczestniczący zamiast świadków i rama zamiast obrzeży. O nowe kategorie opisu polskiego kontekstu Zagłady, „Teksty Drugie” 2018, nr 3.
Google Scholar
Klukowski Zygmunt, Zamojszczyzna 1918–1959, Warszawa: Ośrodek Karta, 2017.
Google Scholar
Koprowska Karolina, Postronni? Zagłada w relacjach chłopskich świadków, Kraków: Universitas, 2018.
Google Scholar
Kotula Franciszek, Losy Żydów rzeszowskich 1939–1944. Kronika tamtych dni, Rzeszów: Społeczny Komitet Wydania Dzieł Franciszka Kotuli i Wydawnictwo Mitel, 1999.
Google Scholar
Krupa Bartłomiej, Historia krytyczna i jej „gabinet cieni”. Historiografia polska wobec Zagłady 2003–2013, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2014, nr 10, t. 2.
Google Scholar
Kurz Iwona, Jajko à la Czereśniak, „Dialog” 2011, nr 5.
Google Scholar
Lanzmann Claude, Zając z Patagonii. Pamiętnik, tłum. Maryna Ochab, Wołowiec: Czarne, 2010.
Google Scholar
Leszczyński Adam, Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania, Warszawa: W.A.B., 2020.
Google Scholar
Malicki Krzysztof, Poza wspólnotą pamięci. Życie i Zagłada Żydów w pamięci regionu podkarpackiego, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2017.
Google Scholar
O tym nie wolno mówić… Zagłada Żydów w opowieściach wspomnieniowych ze zbiorów Dionizjusza Czubali, oprac. Piotr Grochowski, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2019.
Google Scholar
Persak Krzysztof, Wstęp [w:] Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec Zagłady Żydów 1942–1945, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Google Scholar
Pobłocki Kacper, Chamstwo, Wołowiec: Czarne, 2021.
Google Scholar
Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. Barbara Engelking, Jacek Leociak, Dariusz Libionka, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2007.
Google Scholar
Przybysz Kazimierz, Chłopi polscy wobec okupacji hitlerowskiej 1939–1945, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1983.
Google Scholar
Rauszer Michał, Bękarty pańszczyzny. Historia buntów chłopskich, Warszawa: RM, 2020.
Google Scholar
Rauszer Michał, Siła podporządkowanych, Warszawa: Wydawnictwa UW, 2021.
Google Scholar
Rodak Paweł, Zapomniana epopeja. Polskie konkursy pamiętnikarskie i literatura, „Teksty Drugie” 2024, nr 2.
Google Scholar
Sadzik Piotr, „Naocznieśmy widzieli”. Polscy świadkowie likwidacji gett na prowincji – analiza źródeł oral history [w:] Oto widać i oto słychać. Świadkowie Zagłady w okupowanej Polsce, red. Barbara Engelking i in., Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów i Wydawnictwo IFiS PAN, 2024.
Google Scholar
Sendyka Roma, Świadek jako „bystander”, świadek jako „witness”. Podziały i sojusze kategorii [w:] Oto widać i oto słychać. Świadkowie Zagłady w okupowanej Polsce, red. Barbara Engelking i in., Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów i Wydawnictwo IFiS PAN, 2024.
Google Scholar
Skibińska Alina, „Dostał 10 lat, ale za co?”. Analiza motywacji sprawców zbrodni na Żydach na wsi kieleckiej w latach 1942–1944 [w:] Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec Zagłady Żydów 1942–1945, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Google Scholar
Skibińska Alina, Petelewicz Jakub, Udział Polaków w zbrodniach na Żydach na prowincji regionu świętokrzyskiego, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2005, nr 1.
Google Scholar
Szczepan Aleksandra, O wystawianiu historii. Świadek Zagłady na scenie zbrodni, „Teksty Drugie” 2018, nr 3.
Google Scholar
Świadek: jak się staje, czym jest?, red. Agnieszka Dauksza, Karolina Koprowska, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2019.
Google Scholar
Tokarska-Bakir Joanna, Legendy o krwi. Antropologia przesądu, Warszawa: W.A.B., 2008.
Google Scholar
Tokarska-Bakir Joanna, Skaz antysemityzmu, „Teksy Drugie” 2009, nr 1/2.
Google Scholar
Tosiek Antonina, Pamiętniki chłopskie: „A co drugie słowo wypowiadane «wojna»”, „Czas Kultury” 2021, nr 11, https://czaskultury.pl/artykul/pamietniki-chlopskie-a-co-drugie-slowo-wypowiadane-wojna/.
Google Scholar
Tych Feliks, Świadkowie Shoah. Zagłada Żydów w polskich pamiętnikach i wspomnieniach [w:] idem, Długi cień Zagłady. Szkice historyczne, Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny, 1999.
Google Scholar
Ulrich Adam, [Relacja], oprac. Alina Skibińska, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.
Google Scholar
Wieś polska 1939–1948. Materiały konkursowe, t. 1–4, oprac. Krystyna Kersten, Tomasz Szarota, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967–1971.
Google Scholar
Wylegała Anna, Niezauważony potencjał? Historia mówiona w polskich badaniach nad Zagładą, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2024, nr 20.
Google Scholar
Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec Zagłady Żydów 1942–1945, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Google Scholar
[Żemis Stanisław] Ż(Rz)emiński Stanisław, Pamiętniki. Łuków i okolice – getto, oprac. Alina Skibińska, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.
Google Scholar
Filmografia | Filmography
Google Scholar
Miejsce urodzenia, reż. Paweł Łoziński, 1992
Google Scholar
Sąsiedzi, reż. Agnieszka Arnold, 2001
Google Scholar
Licencja
Prawa autorskie (c) 1970 Autor&"Zagłada Żydów. Studia i Materiały"
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0
Czasopismo publikowane jest w standardzie Diamond Open Access na licencji CC-BY-4.0 Deed - Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowa - Creative Commons
Inne teksty tego samego autora
- Justyna Kowalska-Leder, Literatura polska ostatniego dziesięciolecia wobec Zagłady – próby odpowiedzi na nowe wzywania , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Justyna Kowalska-Leder, „Zawołani po imieniu”, czyli Krzywda i Sprawiedliwość , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 18 (2022)
- Justyna Kowalska-Leder, Fetyszyzacja autentyczności – casus muzeum-miejsca pamięci , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 17 (2021)
- Justyna Kowalska-Leder, Helping Those Doomed to Annihilation as a Source of Destruction – On the Basis of Brandla Siekierkowa’s Personal Documents , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr Holocaust Studies and Materials (2013)
- Justyna Kowalska-Leder, Wszechobecność Sprawiedliwych , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Justyna Kowalska-Leder, „Coraz to nowe żądania, coraz to nowe grymasy” – relacja władzy i podporządkowania między Polakami a Żydami w kryjówkach po aryjskiej stronie , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Justyna Kowalska-Leder, Pomaganie skazanym na zagładę jako źródło destrukcji – na podstawie dokumentów osobistych Brandli Siekierkowej , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 8 (2012)
- Justyna Kowalska-Leder, Kłopotliwa kategoria. Wokół tomu Świadek: jak się staje, czym jest? , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Justyna Kowalska-Leder, Trzy modele zaufania wobec nie-Żydów po aryjskiej stronie , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 20 (2024)
- Justyna Kowalska-Leder, Recenzja: Reprezentacje Zagłady w kulturze polskiej (1939–2019). Problematyka Zagłady w sztukach wizualnych i popkulturze, t. 1–2, red. Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska, Jacek Leociak, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2021, 672 s. , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 18 (2022)
Podobne artykuły
- Edward Kossoy, Barbara Engelking, Dariusz Libionka, Żydzi w powstańczej Warszawie, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2009 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 6 (2010)
- Jacek Leociak, The Holocaust in a “Museum of life” (the Polin Museum and its trouble with the genius loci of the Muranów district) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr Holocaust Studies and Materials (2017)
- Iwona Kurz, Bartosz Kwieciński, Obrazy i klisze. Między biegunami wizualnej pamięci Zagłady; Katarzyna Mąka-Malatyńska, Widok z tej strony. Przedstawienia Holocaustu w polskim filmie , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, The Jewish Biblia Pauperum , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr Holocaust Studies and Materials (2017)
- Anna Mach, Bartłomiej Krupa, Opowiedzieć Zagładę, Polska proza i historiografia wobec Holocaustu (1987–2003) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Stanisław Obirek, Świadek , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 6 (2010)
- Dagmara Swałtek-Niewińska, Elżbieta Rączy, Zagłada Żydów w dystrykcie krakowskim w latach 1939–1945 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Jacek Leociak, Nie chcę ludziom na śmiech się pokazać, że Żydów u siebie chowałem...Sprawa Zdzisława i Haliny Krzyczkowskich , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 4 (2008)
<< < 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78
Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.
