W artykule omawiam najważniejsze zjawiska polskiej historiografii i wybrane publikacje dotyczące Zagłady z lat 2003–2013. W ślad za narratywistami interesuje mnie ich kształt, język, sposób prowadzenia opowieści i użyte metafory.

Po wskazaniu najważniejszych ośrodków naukowych oraz edycji źródeł przechodzę do powstałych w tym czasie monografii obozowych, syntez i opracowań regionalnych, dochodząc do wniosku, że w większości są one pisane bardzo tradycyjnie.

Przełomowy dla historiografii okazał się rok 2000, kiedy ukazali się Sąsiedzi Jana Tomasza Grossa. Przed przejściem do dalekosiężnych konsekwencji tej publikacji omawiam jeszcze pokrótce polemiki wokół innych książek tegoż autora. Ich skutkiem były z jednej strony narodziny historiograficznego „gabinetu cieni” – mobilizacji środowiska skupionego głównie wokół IPN, mającej na celu zdezawuowanie wymowy publikacji Grossa. Z drugiej strony najważniejszą implikacją oferowanego przez Grossa krytycznego myślenia o postawach społeczeństwa polskiego stały się narodziny „nurtu chłopskiego” w historiografii. W książkach Andrzeja Żbikowskiego, Barbary Engelking Jana Grabowskiego czy zbiorowych tomach Prowincja noc i Zarys krajobrazu odmalowane zostały, w sposób zaangażowany i interdyscyplinarny, niechlubne postawy społeczności wiejskiej – denuncjacje, gwałty, a nawet mordowanie Żydów. Wyjątkowe miejsce wśród nich zajmuje wstrząsające świadectwo Tadeusza Markiela. W ramach polityki „gabinetu cieni” kontrofertą dla krytycznego „nurtu chłopskiego” mają być publikacje heroizujące postawy Polaków, podkreślające ich zaangażowanie w ratowanie Żydów, szczególnie wydawane w ramach prowadzonego przez IPN projektu „Index Polaków zamordowanych i represjonowanych za pomoc Żydom w okresie II wojny światowej”.

Na koniec omawiam książki dotyczące nieznanych kart Zagłady w Warszawie, autorstwa Agnieszki Haski, Barbary Engelking i Dariusza Libionki czy tego ostatniego wspólnie z Laurencem Weinbaumem, które nie przynoszą rewolucji w sferze języka, ale poszerzają naszą wiedzę na temat Zagłady. Swoje rozważania zamykam przywołaniem monumentalnej pracy Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, bez której, podobnie jak bez przemyślenia skutków Zagłady w ogóle, nie sposób zrozumieć nas samych i tego, co się wokół nas dzieje.