English
Polish
Zwykła organizacja, nadzwyczajna przemoc państwowa. Polska policja granatowa a Zagłada we wschodniej części dystryktu krakowskiego
Tomasz Frydel
tfrydel@gmail.com Biogramresearch fellow w Fondation pour la Mémoire de la Shoah w Paryżu. W 2021 r. uzyskał na Uniwersytecie w Toronto stopień doktora historii. W latach 2019–2020 był stypendystą Jack, Joseph and Morton Mandel Center for Advanced Holocaust Studies w US Holocaust Memorial Museum. Jego teksty ukazały się w różnych tomach zbiorowych, m.in. Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski (2018).
https://orcid.org/0000-0001-7207-5093
Fondation pour la Mémoire de la Shoah, Paris
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 17 (2021), strony: 99-138
Data publikacji: 2021-12-20
Abstrakt
W skróconej wersji artykułu proponuję konceptualny model interakcji społecznych pozwalający przeanalizowanie postępowania „zwykłych ludzi” z Policji Polskiej (Polnische Polizei), zwanej granatową, w czasie Zagłady. Stawiam tezę, że na postępowanie funkcjonariuszy policji granatowej miały wpływ trzy kluczowe czynniki: niemiecka Policja Porządkowa, Polskie Państwo Podziemne i ludność miejscowa. Te trzy elementy stanowią swoistą triadę – strukturę wywierającą presję – w której ramach należy rozpatrywać ograniczoną sprawczość działań podejmowanych przez policję granatową. W analizie wprowadzam szeroki, regionalny kontekst trzydziestu powojennych procesów sądowych byłych członków policji granatowej i innych osób, które stanęły przed sądem bądź w których sprawie prowadzono śledztwo na podstawie dekretu z 31 sierpnia 1944 r. Obejmują one około 70 wymienionych z nazwiska policjantów granatowych. Sprawy dotyczyły przede wszystkim tzw. trzeciej fazy Zagłady, charakteryzującej się zakrojonymi na szeroką skalę od połowy 1942 do końca 1944 r. obławami na zbiegłych Żydów po przeprowadzonych przez Niemców akcjach deportacyjnych (Aktionen). W analizie skupiam się na Podkarpaciu, obejmującym siedem powiatów (Kreise) we wschodniej części dystryktu krakowskiego w Generalnym Gubernatorstwie. W artykule przedstawiam ustalenia, z których wynika, że zachowanie polskich policjantów wynikało w znacznie większym stopniu z bieżącej sytuacji niż ze względów ideologicznych. Przypadek policji granatowej świadczy o znacznie mniejszej roli antysemityzmu w spektrum motywacji sprawców. Nie neguje to jego występowania wśród policjantów ani zabójczej roli, jaką policjant odgrywał wobec ukrywających się Żydów, ale podważa spójność między postawą a zachowaniem jako wystarczającego wyjaśnienia udziału w masowych mordach.
Słowa kluczowe
policja granatowa, kolaboracja, Generalne Gubernatorstwo, sprawcy, Täterforschung, społeczeństwa pod okupacją, ruch oporu
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival Sources
Archiwum Akt Nowych
/III-117, Armia Krajowa
/VIII-2, Komenda Główna AK, Kierownictwo Walki Podziemnej
/II-2, Dzienniki, kroniki, pamiętniki
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie
/101, Akta Specjalnego Sądu Karnego w Krakowie w sprawie karnej przeciwko Władysławowi Rzepie
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie
/2126, Dochodzenie operacyjne w sprawie Kajetana Paprowskiego
/239, Akta śledztwa w sprawie Brunona Mrowińskiego
/24, Wykazy byłych funkcjonariuszy policji granatowej w powiecie mieleckim
/1, Akta w sprawie karnej Jana Pielacha
/64, t. 1, Akta dochodzenia śledztwa Michała Strzępki
/7, Rozkaz okresowy nr 3
/1783, Akta w sprawie karnej Mariana Lenartowicza
/2, Akta w sprawie karnej przeciwko Mieczysławowi Ożdze
/177, Akta Specjalnego Sądu Karnego w Rzeszowie w sprawie karnej przeciwko Adamowi Ptaszkowi
/18–19, Akta w sprawie Karola Stachaka
/31, Akta w sprawie karnej Izabeli Kędzierskiej
/110, Akta w sprawie Piotra Zemły
/243, Akta w sprawie karnej Ludwika Ostrowskiego
/256, Akta w sprawie Stanisława Kozioła
/258, Akta w sprawie karnej Bronisława Stafina
/278, Akta w sprawie karnej Wilhelma Jakiego
/9, Akta w sprawie Wincentego Wontorowskiego
/73, Akta w sprawie Mikołaja Leszegi
/5, Akta w sprawie Władysława Malawskiego, Józefa Barana i Antoniego Tumidajewicza
/170, Akta w sprawie karnej Jana Krupy
/173, Akta w sprawie karnej Edmunda Czajki
/15, Akta w sprawie Antoniego Sroczyńskiego
/30, Akta w sprawie karnej Stanisława Krasonia
Okręgowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie, S 2/00/Zn, Dochodzenie w sprawie zbrodni popełnionych w Pustkowie
Archiwum Państwowe w Radomiu
W-741, Akta Więzienia Radomskiego
Archiwum Państwowe w Rzeszowie
zespół 26, sygn. 209, Sąd Specjalny w Rzeszowie (Sondergericht Reichshof)
Archiwum Yad Vashem
M.31, Department for the Righteous among the Nations, 7399, Teczka Stanisława Śliżewskiego
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego
/1649, Relacja Abrahama Pellera
/1694, Relacja Jakuba Schenkera
/2745, Relacja Zelmana Birenfelda
/2973, Relacja Szai Altmana
Bundesarchiv, Aussenstelle Ludwigsburg
B 162/7478, Akta śledcze w sprawie Drosdza, Hesslera i innych
Centralne Archiwum Wojskowe Wojskowego Biuta Historycznego
II.33.44, Bataliony Chłopskie, Obwód IV
Prywatne archiwum Stanisława Wanatowicza w Mielcu
Wspomnienia Ireny (Ity) Buś-Weissmann
Wspomnienia Miriam Cooper (z domu Kanarek)
Wspomnienia Józefa Mądrego
USC Shoah Foundation, Visual History Archive
, Wywiad z Antonim Balarynem
Źródła publikowane / Published sources
Nakazy chwili, „Biuletyn Informacyjny Małopolski”, 13 VIII 1942, nr 23
„Verordnungsblatt des Generalgouverneurs für die besetzeten polnischen Gebiete” (Dziennik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla Okupowanych Polskich Obszarów), 2 XI 1939, nr 2.
Literatura przedmiotu i inne publikacje / Content related literature and other publications
Bloxham Donald, From Streicher to Sawoniuk: The Holocaust in the Courtroom [w:] The Historiography of the Holocaust, red. Dan Stone, Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2004.
Bolianovskyi Andrii, Młynarczyk Jacek Andrzej, Rein Leonid, Romanko Oleg, Belarusian Auxiliaries, Ukrainian Waffen-SS Soldiers and the Special Case of the Polish ‘Blue Police’ [w:] The Waffen-SS: A European History, red. Jochen Böhler, Robert Gerwarth, Oxford: Oxford University Press, 2017.
Browning Christopher R., Nazi Policy, Jewish Labor, German Killers, Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
Browning Christopher R., Zwykli ludzie. 101. Rezerwowy Batalion Policji 101 Rezerwowy Batalion Policji i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, tłum. Piotr Budkiewicz, wyd. 2 popr. i uzup., Poznań: Rebis, 2019.
Dąmbski Stefan, Egzekutor, Warszawa: Ośrodek Karta, 2010.
Dworzecki Jacek, Policja w Polsce we wrześniu 1939 roku, „Zeszyt Naukowy [Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie]” 2010.
Finder Gabriel N., Prusin Alexander V., Justice Behind the Iron Curtain: Nazis on Trial in Communist Poland, Toronto: University of Toronto Press, 2018.
Frydel Tomasz, Ordinary Men? The Polish Police and the Holocaust in the Subcarpathian Region [w:] Mittäterschaft in Osteuropa im Zweiten Weltkrieg und im Holocaust / Collaboration in Eastern Europe during World War II and the Holocaust, red. Peter Black, Béla Rásky, Marianne Windsperger, Wien/Vienna: New Academic Press, 2019.
Frydel Tomasz, The Pazifizierungsaktion as a Catalyst of Anti-Jewish Violence. A Study in the Social Dynamics of Fear [w:] The Holocaust and European Societies: Social Processes and Dynamics, red. Frank Bajohr, Andrea Löw, London: Palgrave Macmillan, 2016.
Frydel Tomasz, Powiat dębicki [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 2, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018.
Geertz Clifford, Thick Description: Toward an Interpretive Theory of Culture [w:] The Interpretation of Cultures: Selected Essays, New York: Basic Books, 1973 [wyd. polskie: Interpretacja kultur. Wybrane eseje, tłum. Maria M. Piechaczek-Borkowska, Kraków: Wydawnictwo UJ, 2005].
Getter Marek, Policja Polska w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1945, „Przegląd Policyjny” 1999, t. 9, nr 1/2.
Gieroń Roman, Półmrok. Procesy karne w sprawie przestępstw okupacyjnych popełnianych przez chłopów wobec Żydów w województwie krakowskim, Kraków: IPN, 2020.
Goldhagen Daniel Jonah, Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy i Holokaust, tłum. Wiesław Horabik, Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999.
Golik Dawid, Prowokacja w walce z „bandami”. Wybrane przykłady niemieckich akcji prowokacyjnych z terenu dystryktu krakowskiego GG, „Prace Historyczne” 2017, t. 144, z. 4.
Grabowski Jan, Na posterunku. Udział policji granatowej i kryminalnej w zagładzie Żydów, Wołowiec: Czarne, 2020.
Hempel Adam, Pogrobowcy klęski: Rzecz o policji „granatowej” w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1945, Warszawa: PWN, 1990.
Kalisz Michał, Józef Laska – policjant i żołnierz konspiracji, „Rocznik Sądecki” 2011, t. 39.
Kalisz Michał, Rączy Elżbieta, Dzieje społeczności żydowskiej powiatu gorlickiego podczas okupacji niemieckiej 1939–1945, Rzeszów: IPN, 2015.
Kania Marcin, Losy funkcjonariuszy policji II Rzeczypospolitej Polskiej w Polsce Ludowej, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2012, nr 1.
Korkuć Maciej, Niemiecka Polnische Polizei. Historyczny i państwowo-prawny kontekst funkcjonowania granatowej policji w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1945 [w:] Policja granatowa w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945, red. Edyta Majcher-Ociesa, Tomasz Domański, Kielce: IPN, 2019.
Kornbluth Andrew, The August Trials: The Holocaust and Postwar Justice in Poland, Cambridge, MA: Harvard University Press, 2021.
Krempa Andrzej, Zagłada Żydów mieleckich, Mielec: Muzeum Regionalne w Mielcu, 2013.
Kühl Stefan, Ordinary Organisations: Why Normal Men Carried Out the Holocaust, Cambridge: Polity Press, 2016.
Libionka Dariusz, Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Zarys problematyki, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2017.
Lista ostaszkowska. Studia i materiały, red. Andrzej Misiuk, Szczytno: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, 1993.
Litwiński Robert, Korpus policji w II Rzeczypospolitej. Służba i życie prywatne, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2007.
Matthäus Jürgen, Historiography and the Perpetrators of the Holocaust [w:] The Historiography of the Holocaust, red. Dan Stone, New York: Palgrave Macmillan, 2005.
Misiuk Andrzej, Policja Państwowa 1919–1939. Powstanie, organizacja, kierunki działania, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996.
Policja granatowa w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945, red. Edyta Majcher-Ociesa, Tomasz Domański, Kielce: IPN, 2019.
Przybyłowicz Krzysztof, Żydzi Biecza. Historia i zagłada, Tuchów: Mała Poligrafia Redemptorystów, 2015.
Radchenko Yuri, We Emptied Our Magazines into Them. The Ukrainian Auxiliary Police and the Holocaust in Generalbezirk Charkow, 1941–1943, „Yad Vashem Studies” 2013, t. 41, nr 1.
Rączy Elżbieta, Pomoc Polaków dla ludności żydowskiej na Rzeszowszczyźnie 1939–1945, Rzeszów: IPN, 2008.
Rembek Stanisław, Wyrok na Franciszka Kłosa, Warszawa: Pax, 1977.
Rich Ian, Holocaust Perpetrators of the German Police Battalions. The Mass Murder of Jewish Civilians, 1940–1942, London: Bloomsbury Academic, 2018.
Roseman Mark, The Lives of Others – Amid the Deaths of Others: Biographical Approaches to Nazi Perpetrators, „Journal of Genocide Research” 2013, t. 15, nr 4.
Salsitz Norman, Kaish Stanley, Three Homelands: Memories of a Jewish Life in Poland, Israel, and America, Syracuse: Harvard University Press, 2002.
Salsitz Norman, Salsitz Amalie P., Against All Odds: A Tale of Two Survivors, New York: Holocaust Library, 1990.
Snyder Timothy, Collaboration in the Bloodlands, odpowiedź na recenzje Johna Connelly’ego, Marka Rosemana, Andriya Portnova i Michaela David-Foxa, zebrane jako: Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin by Timothy Snyder, „Journal of Genocide Research” 2011, t. 13, nr 3.
Snyder Timothy, Czarna ziemia. Holokaust jako ostrzeżenie, tłum. Bartłomiej Pietrzyk, Kraków: Znak, 2015.
Sokół Jan, Konspiracja nad Wisłą i Sanem, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1976.
Stoll Katrin, Traces of the Holocaust in Nachman Blumental’s Archive. The Murder of Maria and Ariel Blumental in Wielopole Skrzyńskie during the German Occupation, „Yad Vashem Studies” 2021, t. 49, nr 2 (w przygotowaniu).
Szopa Piotr, Funkcjonariusze Policji Polskiej Generalnego Gubernatorstwa w wschodnich powiatów Dystryktu Kraków w służbie Polskiego Państwa Podziemnego. Wybrane przykłady [w:] W służbie państwu i społeczeństwu: z dziejów formacji policyjnych na Podkarpaciu (1919–2019), Rzeszów: IPN, 2019.
Szopa Piotr, „W imieniu Rzeczypospolitej…” Wymiar sprawiedliwości Polskiego Państwa Podziemnego na terenie Podokręgu AK Rzeszów, Rzeszów: IPN, 2014.
Szopa Piotr, Zbrodnia katyńska 1940. Pamięci mieszkańców powiatu strzyżowskiego zamordowanych przez Sowietów w Katyniu, Charkowie i Twerze (Kalininie), Rzeszów: IPN, 2010.
Szymańska-Smolkin Sylwia, „Fateful Decisions: The Polish Policemen and the Jewish Population in Occupied Poland, 1939–1944”, rozprawa doktorska, University of Toronto, 2017.
Licencja
Copyright (c) 2021 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Tomasz Frydel, Polska wieś jako szara strefa. Sołtysi na poziomie mezo w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1945 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
- Tomasz Frydel, Michał Kalisz, Elżbieta Rączy, Dzieje społeczności żydowskiej powiatu gorlickiego podczas okupacji niemieckiej 1939–1945 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Tomasz Frydel, Martin Winstone, Generalne Gubernatorstwo. Mroczne serce Europy Hitlera , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Tomasz Frydel, Anna Cichopek-Gajraj, Beyond Violence. Jewish Survivors in Poland and Slovakia, 1944–48 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
