View No. 15 (2019)

No. 15 (2019)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Publication date:
2019-12-20

Section: Studies

Matys Gelman - unknown leader of an unknown Hasidic movement during the Holocaust

Havi Dreifuss

havi@tauex.tau.ac.il

Historian, director of the Institute for the History of Polish Jewry and Israeli-Poland Relations in the Department of Jewish History, Tel Aviv University and director of the Center for Research on the Holocaust in Poland in the International Institute for Holocaust Research in Yad Vashem. Her research on the Holocaust in Eastern Europe concerns various aspects of everyday life, including relations between Jews and Poles, religious life in the shadow of the Holocaust, the existence of Jews in the face of extermination.

https://orcid.org/0000-0002-8171-6451

Tel Aviv University

Zagłada Żydów. Studia i Materiały, No. 15 (2019), pages: 23-61

Publication date: 2020-11-20 — Updated on 2019-12-20

https://doi.org/10.32927/ZZSiM.2020.15.4

Abstract

This article traces an unknown key figure in Jewish youth movements during the Holocaust: Matti’s Gelman (Wiener), who acted as a leading Komendant (Orthodox youth leader) prior to the war and during the Holocaust. Based on a variety of sources, the article traces his youth years in Vienna, the way he became attached to the court of the Gurrer Rebbe’s, and his development as one of the most prominent Komendants between the two world wars. It also depicts his role in organizing clandestine groups that maintained Hasidic life during the Holocaust, his perceptions regarding Nazi Germany occupation and the inspiration he gave to many other young Orthodox during the war.

Źródła archiwalne / Archival sources

Archiwum Yad Vashem (AYV) O.33/1609, Dziennik rabina Josefa Guzika O.3/3185, Relacja Ozera Grundmana

Yad Vashem, Sala Imion nr 206601, Matitjahu Gelman, formularz świadectwa

Ganzach Kidusz ha-Szem Chasydzi Ger 9.2 (Wolf Kibel), Rabi Mosze Prager, Relacje, t. 64 Mosze Prager, Działalność i pisma, t. 72 Zagłada, Reakcje żydowskie:typy, t. 50 typy, t. 50

International Tracing Service w Arolsen (ITS) section 1.1.2.1., ϐiles 07, 117–118

Jerusalem College, Ha-Merkaz le-cheker ha-Szoa baza danych „Korot ha-Szoa bi-mewoot la-sifrut ha-rabanit”

Źródła publikowane / Published sources

Ajlenberg Chana, Hitnagdut ruchanit be-geto Lodz, „Zachor” 746 [1986], nr 8.

Alter Pinchas Menachem, Ocar draszot we-maamarim, cz. 3, Jeruszalaim: Hocaat Pnej Menachem, 774 [2014].

Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 29: Pisma Emanuela

Ringelbluma z getta, oprac. Joanna Nalewajko-Kulikov, Warszawa: ŻIH, 2018.

Ben-Majmon Mosze, Miszne Tora: sefer ha-mada, Halachot Jesodej Tora.

Chelek Jehuda, Be-Emunato Ichje.

Dojczer Mordechaj, Ha-Nerot sze-lo nichbu: niϔlaot ha-Szem be-toch aϔilat ha-Szoa, Bnej Brak: Ganzach Kidusz ha-Szem, 773 [2013].

Dubinski D., Daf szel sϔina: mul ha-ejma be-awotot he-chawura he-chasidit, Bnej Brak: M.D. Paluch, 760 [2000].

Fridenzon Josef, Chasidiszer untergrunt in Szidlowce [w:] Szidlowcer Jizkor Buch, red. Barel Koen, New York: Szidlowcer Landsmanszaft, 734 [1974].

Fridenzon Josef, Machteret chasidit be-Szidlowce, „Zachor” 741 [1981], nr 1

Fridman Mosze, Sefer de’at Mosze, Jeruszalaim: Dfus J.A. Itach, 707 [1947].

Grundman Ozer, Melech ozer we-somech, Bnej Brak: O. Grundman, 763 [2003].

Guterman Icchak, Parnasot be-zman ha-geto: keta me-ha-chajim ha-ruchanijim be-geto

Opata [w:] Opat: Sefer zikaron la-ir we-am Israel, red. Cwi Jesziw, Tel Awiw: Jocej

Opat be-Israel, Arcot ha-Brit, Kanada, Brazil we-chulej, 726 [1966].

Huberband Szimon, Kidusz ha-Szem, Tel Awiw: Zachor, 729 [1969].

Junger socjalistiszer szrajber fun Wien wert a hejser chasid un kumt-on als talmid in der

lubliner jesziwe, „Unzer Ekspres”, 15 III 1934, nr 62B.

Kernbeiser Israel Mosze, Sefer zichron Israel Mosze, Tel Awiw: Machon Pri Gidulim, 750 [1990].

Kibel Zeew, Ha-Sne ejneno ochel, t. 2, Bnej Brak: Machon Zecher Naftali, 749 [1989].

Knoblewic Mordechaj Pesach, Jemej meguraj: pirkej zichronot [me-ocro szel ha-Raw heChasid raw Barel Ciszinski zichrono li-wracha] ni-jemej kedem be-Gur we-chacar ha-kodesz be-tifarta, Bnej Brak: Icchak Meir Knoblewic, 777 [2017].

Lew Baruch, Tichjena ha-acamot ha-ele: sipurej gwurat nefesz szel Jehudim bnej zmanejnu, Bnej Brak: Ganzach Kidusz ha-Szem, 758 [1998].

Londoner Efraim, Ha-Emet ha-historit al lochamej Kidusz ha-Szem be-getaot, „Bejt Jaakow” 121/122.

Relacje / Testimonies

Jehoszua Blau, wywiad przeprowadzony przez autorkę, 16 XI 2017 r.

Literatura przedmiotu / Bibliography of the topic

Arad Icchak, Miwca Reinhardt: Belżec, Sobibor, Treblinka, Tel Awiw 1987 (wyd. anglojęzyczne: Yitzhak Arad, Bełżec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhardt Death

Camps, Bloomington: Indiana University Press, 1999).

Arad Icchak, Wilna ha-jehudit be-maawak u-we-kilijon, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1976.

Asaf Dawid, Kawod Elokim hester dawar: perek nosaf be-historiograϔia ha-ortodoksit szel chasidut Erec Israel, „Katedra” 753 [1993], nr 68 (tamuz).

Bartal Israel, True Knowledge and Wisdom: On Orthodox Historiography, „Studies in Contemporary Jewry” 1994, t. 10.

Bender Sara, Lodz: achron ha-getaot be-Polin, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 765 [2005].

Bender Sara, Mul mawet orew: Jehudej Bialistok be-milchemet ha-olam ha-sznija, 1939–1943, Tel Awiw: Am Owed, 1997 (wyd. anglojęzyczne: The Jews of Białystok during

World War II and the Holocaust, tłum. Yaffa Murciano, Waltham, MA: Brandeis University Press, 2008).

Benisz Chajim Pinchas, Isz lahawa: dmut dioknu u-masechat chajaw ha-muϔlea szel saridha-kawszanim ha-raw Szimon Benisz, zichrono li-wracha, Bnej Brak: nakładem autora, 775 [2015

Ben-Sasson [Dreifuss] Havi, Historiograϔia ultraortodoksyjna i Holokaust – Mosze Prager jako studium przypadku [w:] Duchowość żydowska w Polsce, red. Michał Galas, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2000.

Ben-Sasson [Dreifuss] Havi, L’historiographie orthodoxe et la Shoah: ses repercussions dans le monde universitaire, „Revue d’histoire de la Shoah”, styczeń–czerwiec 2008, t. 188.

Berman M., Me-Afela le-ora: sipur chajim lo jeamen al sz-nakam bi-mewakszej reeto. Szalom Dawid Horowic, Zecher Cadik li-Wracha, Mosaf Szabat Kodesz [Misud Jeter Neeman] (Parasza Wa-Igasz, 4 tewet 772 [2012]), z. 13.

Bresler Awraham, Gur – we-mahapechat ha-dor ha-cair be-Polin [w:] Zichron Mordechaj Menachem, Chacor ha-Gelilit: Maor ha-Galil, 737 [1977].

Bresler Chanoch Simcha, Sefer Jechi Ruwen: maagalej chajim szel gwura jehudit, Jeruszalaim: Machon Jad Arba, 763 [2003].

Bromberg Aharon Icchak, Migdolej ha-Tora we-he-chasidut, t. 22: He-Admor raw Awraham Mordechaj Alter me-Gur zichrono li-wracha, Jeruszalaim: Hocaat ha-Machon le-Chasidut i Mosad ha-Raw Kuk, 726 [1966].

Broszat Martin, Nationalsozialistische Polenpolitik, 1939–1945, Frankfurt am Main: Fischer-Bücherei, 1965.

Caplan Kimi, Be-sod ha-sijach he-charedi, Jeruszalaim 767 [2007].

Caplan Kimmy, The Holocaust in Contemporary Israeli Haredi Popular Religion, „Modern Judaism” 2002, t. 22, nr 2 (maj).

Cohen Natan, Bejn keew ha-hisardut le-smchat ha-hacala: korotejhem szel sznej rabanimme-Hungaria bi-tkufat ha-kiwusz ha-naci, „Dapim le-Cheker Tkufat ha-Szoa” 766 [2006], nr 20.

Cohen Raya, “Against the Current”: Hashomer Hatzair in the Warsaw Getto, „Jewish Social Studies” 2000, t. 7, nr 1.

Dawid Ron, Hem Jorim: Eliezer Geller mefaked ezor be-mered geto Warsza, Tel Awiw: Tarbut we-Chinuch, 1960.

Dreifuss Havi, Gerer Hasidic Youth during the Sho’ah: Representative Blind Spot in Holocaust Research, „Polin. A Journal of Polish-Jewish Studies” 2020, t. 33 (w przygotowaniu).

Dworzecki Meir, Al Talmud Tora bi-tkufat ha-Szoa, Jeruszalaim: Hocaat Uniwersitat Bar Ilan, 727 [1967].

Dworzecki Meir, Ha-Amida be-chajej jom jom be-getaot uwe-machanot [w:] Szoat Jehudej Ejropa: reka, korot, maszmaut – miwchar maamarim, red. Israel Gutman, Liwia Rotkirchen, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 733 [1973].

Dworzecki Meir, Ha-Chajim ha-datijim be-geto Wilna, „Sinai” 720 [1960], nr 47.

Dworzecki Meir, Jehudej Lita, Tel Awiw 711 [1951].

Ebenstein Ruth, Marking through Rejection: Yom Hashoah as Seen through the Ashkenazi Haredi Daily Press, 1950–2000, „Israel Studies” 2003, t. 8, nr 3.

Edrei Arye, Holocaust Memorial: A Paradigm of Competing Memories in the Religious and Secular Societies in Israel [w:] On Memory: An Interdisciplinary Approach, red. Doron Mendelson, Oxford: Peter Lang, 2007.

Eisenberg (Gotdiner) Mali, „Ed, maz’ik, metaed u-mancijach: r. Mosze Prager we-ha-Szoa 1940–1948”, praca magisterska, Uniwersytet Bar-Ilana, Ramat Gan 765 [2005].

Ejbeszic Jehoszua, Bi-Kdusza uwe-gwura „Bejn adam le-chawro” pirkej Kidusz ha-Szemu-mesirut nefesz, asufa teudit al ha-hitnagdut ha-musarit szel asirej ha-getaot we-machanot rikuz bi-tkufat ha-Szoa, Tel Awiw: Chidekel, 736 [1976].

Ejbeszic Jehoszua, Bi-krowaj ekadesz: asufa ak maasim szek Kidusz ha-Szem u-mesirat nefesz bi-jemej ha-churban szel jamejnu, Hajfa 765 [2005].

Ejbeszic Jehoszua, Ha-Isza sze-ba-Szoa: asufa teudit ak gwurat ha-isza, Jeruszalaim: Jadwa-Szem, 747–751 [1987–1990].

Ek Natan, Chawaja datit o ‘miwca hitnagdut’, „Jedijot Jad wa-Szem” 1959, nr 21/22

Farbsztejn Ester, „Ki alejcha horagnu…”: hitkawnut be-maase Kidusz ha-Szem bi-jemej ha-Szoa, „Michlol: ijunim be-jahadut, be-chinuch u-we-mada” 758 [1998], nr 16.

Farbsztejn Ester, Bi-Seter raam: Halacha, hagut u-manhigut bi-jemej ha-Szoa, Jeruszalaim: Mosad ha-Raw Kuk, 2002 (wyd. anglojęzyczne: Esther Farbstein, Hidden in Thunder. Perspectives on Faith, Halachah and Leadership during the Holocaust, tłum. Deborah Stern, Jerusalem: Mossad Harav Kook, 2007).

Farbsztejn Ester, Dalet amot szel Halacha – bi-mechicat ktawaw szek raw kehila bi-tkufat ha-Szoa: psika we-Halacha bi-chtawej ha-raw Aharonson, „Sinai” 756 [1996], nr 57 (szwat–adar); „Sinai” 756 [1996], nr 58 (nisan–ijar).

Farbsztejn Ester, Jomana u-pirkej zichronot ke-makor histori – jomano szel raw be-„Bejtawadim Konin”, „Kowec Mechkarim Jad wa-Szem” 758 [1998], nr 26.

Farbsztejn Ester, Kabarnitim bi-sϔina towa’at: rabanim be-Polin bi-jemej ha-Szoa ke-orktawejhem, „Natiw” 764 [2004], nr 3/4 (98/99).

Farbsztejn Ester, Mabat me-karon el ha-judenrat: zichronotejha szel Pnina Wajs – eszetchawer ha-judenrat ha-riszon be-Warsza, „Kowec Mechkarim Jad wa-Szem” 766 [2006], nr 33.

Farbsztejn Ester, Mewoot rabanijim ke-tekst histori szel ha-Szoa: ha-raw, ha-naar we-ha-plitim be-Budapest 1944, „Dapim le-Cheker ha-Szoa” 766 [2006], nr 20.

Fuks Awraham, Ha-Szoa bi-mekorot rabanijim, Jeruszalaim: nakładem autora, 755 [1995].

Garfunkel Lejb, Kowna ha-jehudit we-churbana, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 719 [1959].

Gliksberg Mosze, Ha-Chinuch ha-torani be-Warsza be-tkufat ha-Szoa, http://www.daat.ac.il/daat/kitveyet/niv/hahinuh-2.htm.

Goldberg Amos, Ha-Szoa ba-itonut he-charedit – bejn zikaron le-hadchaka, „Jahadut zmanejnu” 758 [1998], nr 11/12.

Granatsztejn Jechiel, Mekadszej ha-Szem: enciklopedia, t. 1, Bnej Brak: Ganzach Kiduszha-Szem, 2006.

Greenberg Gershon, Shlomo Zalman Unsdorfer: with God through the Holocaust, „Yad Vashem Studies” 2003, t. 31.

Grentsztajn Jechiel, Ha-Tguwa ha-acheret: ha-Jehudi ha-dati be-maawak gwura u-wi-merineged gzirut ha-nacim bi-sznot ha-Szoa, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 749 [1989].

Grentsztajn Jechiel, Mekadszej ha-Szem. Enciklopedia, t. 1–3, Bnej Brak: Ganzach Kiduszha-Szem, 766 [2006].

Grinberg Gerszon, Lamut im emuna ba-El: darkejhem szel szlosza raszej jesziwot bi-jemejha-Szoa be-Lita [w:] Ha kajic ha nora ha-hu…, red. Michal ben Jaakow, Gerszon

Grinberg, Sigalit Rozmarin, Jeruszalaim: Michlelet Efrata, 773 [2013].

Gutman Israel, Jehudej Warsza 1939–1943: geto, machteret, mered, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 737 [1977; wyd. polskie: Żydzi warszawscy 1939–1943. Getto, podziemie,

walka, tłum. Zoja Perelmuter, Warszawa: Oϐicyna Wydawnicza Rytm, 1993].

Gutterman Bella, Ciwja achat: sipur chajejha szel Ciwja Lubetkin, Tel Awiw: Ha-Kibuc ha-Meuchad i Jad wa-Szem, 2011.

Hejna Jehuda Ari Lejb, Sefer likutej Jehuda: maamarim jakarim al ha-Tora meet awotaj rabotejnu ha-kdoszim, Zecher Cadikim u-Kdoszim li-Wracha le-Chajej ha-Olam ha-Baal chumesz dwarim, Bnej Brak 773 [2013].

Herman Moria, „Ha-Jachas li-wnej ha-noar ba-chasidut ba-tkufa sze-bejn milchamot ha-olam: ha-chiduszim he-hagutijim we-ha-maasijim be-chasidut Polin be-jachas li-wnej ha-noar ke-tguwa le-aziwat ha-dat 1914–1939”, rozprawa doktorska, Uniwersytet Bar-Ilana, Ramat Gan, 777 [2017].

Hilberg Raul, Destruction of the European Jewry, New York: Holmes & Meier, 1985 (wyd. 11961) [wyd. polskie: Zagłada Żydów europejskich, t. 1–3, tłum. Jerzy Giebułtowski, red. Dariusz Libionka, Warszawa: Wydawca Piotr Stefaniuk, patronat naukowy Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2014].

Hiwner Jehudit, Ha-Chajim ke-sipur, Jeruszalaim: Szaszar, 2001.

Jamnik Chajim Awraham, Ajin Jaakow ha-mefoar: Agadot ha-Szas go kol ha-mifraszim mesudarim le-riszona be-otijot meirot ejnajim, msechat brachot, Jeruszalaim 771 [2011].

Kac Jaakow, Bejn Churban li-Jeszua, Tel Awiw: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1994.

Kaplan Sara, Dijunim halachtijim swiw „Gzerat ha-szechita” be-Germania ha-nacit, hebetim historjiim, „Michlol: ijunim be-jahadut, be-chinuch u-we-mada” 760 [2000], nr 19 (kislew).

Karlinski Nachum, Bejn biograϔia le-hagiograϔia, ha sefer „Bej rabi” we-reszita szel ha-historiograϔia ha-chasidit ha-ortodoksit [w:] Diwrej ha-Kongres ha-Olami ha-Echad Asar le-Madaej ha-Jahadut, hatiwa gimel, t. 2, Jeruszalaim 754 [1994].

Katz Jacob, Orthodoxy in Historical Perspective, „Studies in Contemporary Jewry” 1986, t. 2.

Klugman Ben Cijon, Or zroa le-cadik: mi-toldot chajaw szel rabi Simcha Bunim Alter, Jeruszalaim: Or zroa le-Cadik, 761 [2001].

Krakowski Shmuel, The Jewish Youth Movement Underground in Poland [w:] Zionist Youth

Movements during the Shoah, red. Asher Cohen, Yehojakim Cochawi, New York: Peter Lang, 1995.

Krakowski Shmuel, Organizacje młodzieżowe w getcie łódzkim [w:] Fenomen getta łódzkiego, 1940–1944, red. Paweł Samuś, Wiesław Puś, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2006. Lichtenberg Uziel, Tnuat ha-Noar ha-Cijoni be-Warsza ha-kwusza, 1940–1941, „Masua” 748 [1988], nr 16.

Mandelbojm Dawid Awraham, Ha-Or ha-Meir: masechat chajaw u-peilaw szel ha-gaon rabi Meir Szapiro mi-Lublin, Bnej Brak: Dfus J.A. Itach, 767 [2007].

Mandelbojm Dawid Awraham, Jesziwas Chachmej Lublin: ha-jesziwa u-mejasda Maharam Szapiro, Jeruszalaim: Ha-Merkaz le-Hocaat Sfarim sze-al jad ha-Merkaz le-Idud

Mif’alej Tarbut u-Mechkarim Toranijim be-Israel, 754 [1995].

Mandelbojm Dawid Awraham, Sefer Kochawej or: mechil michtawej Tora, michtawej chizuk we-hitorerut meet talmidej Jesziwat Chachmej Lublin aszer nispu be-Szoa, t. 2, Bnej Brak: Gal-Ed Mureszet Chachmej Polin, 763 [2003].

Michman Dan, Ha-Szoa we-chekra, Giwat Hawiwa: Moreszet, Bejt Edut al szem Mordechaj Anielewicz, Bejt Lochamej ha-Getaot al szem Icchak Kacenelson, 1998.

Minc Chedwa, Sabi – rabi Simcha Binum Werdiger Ha-Szem jakum damo [w:] Sefer ha-zikaron li-Jehudej Jendrzejow, red. Szimszon Dow Jeruszalmi, Tel Awiw 1965.

Nedawa Josef, Beajat ha-Halacha be-getaot, „Dapim le-cheker tkufat ha-Szoa” Maasaf alef, Tel Awiw 735 [1975].

Nirensztain Albert, Ruch oporu Żydów w Zagłębiu Dąbrowskim pod okupacją hitlerowską, „Kwartalnik Historii Żydów” 2001, nr 4 (200).

Orbach B., Ha-Noar ha-Cijoni be-geto Warsza we-chalko ba-mered, „Masua” 743 [1983], nr 11.

Peled Jael, Krakow ha-jehudit, 1939–1945: amida, machteret, maawak, Israel: Bejt Lochamej ha-Getaot, 1993.

Perlis Riwka, Tnuot ha-noar he-chalucjiot be-Polin ha-kwusza, Tel Awiw: Bejt Lochamej ha-Getaot i Ha-Kibuc ha-Meuchad, 747 [1987].

Petel-Kanaani Tikwa, Zo lo ota Grodna: Kehilat Grodna we-swiwata ba-milchama uwa-Szoa, 1939–1943, Jeruszalaim 761 [2001].

Rahe Thomas, „Höre Israel”: Jüdische Religiosität in nationalsozialistischen Konzentrationslagern, Götingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1999.

Rand Michael Arie, Szem we-szearit: bo nikbecu sridej Torato we-igrutaw szel rabi Mosze

Becalel Alter, Aszdod: Michael Arie Rand, 772 [2012].

Rappaport-Albert Ada, Hagiography with Footnotes: Edifying Tales and the Writing of History in Hasidism, „History and Theory” 1988, t. 27, nr 4.

Reitlinger Gerald, The Final Solution: The Attempt to Exterminate the Jews of Europe, 1939–1945, New York: Beechhurst Press, 1953.

Ronen Awihu, Nidona la-chajim: jomana we-chajejha szel Chajka Klinger, Tel Awiw: Uniwersitat Hajfa i Jedijot Sfarim, 2011.

Sompolinski Meir, Ha-Mosadot ha-jehudijim ba-olam u-wa-jiszuw ha-jehudi be-rei ha-historiograϔia szel ha-jehudim ha-charedim al ha-Szoa [w:] Ha-Szoa be-historiograϔia, red. Israel Gutman, Gidon Greif, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1987.

Sorski Aharon, Peer Israel: raszej parakim be-masechat chajaw szel rawej Israel me-Gur baal Bejt Israel, Jeruszalaim: Machon Amudej ha-Or – ma’asejhen szel cadikim, 758 [1998].

Strauss Chajim, „Szabat u-moed be-getaot ha-General Guwernman sze-be-Polin”, praca magisterska, Uniwersytet Bar-Ilana, Ramat Gan 735 [1975].

Szalew Ziwa, Tosia: Tosia Altman – Me-ha-hanhaga ha-reszit szel ha-Szomer ha-Cair li-mifkedet ha-Irgun ha-Jehudi ha-Lochem, Tel Awiw: Moreszet, 1992.

Szamir Josef, Szmuel Breslaw: ha-maawak we-ha-tkuma, geto Warsza 1940–1943, Tel Awiw: Moreszet, 1994.

Szrajber Dafna, „Bejn chasidut le-politika: ha-admor me-Gur, baal ha-«Imrej Emes» we-«mafne ha-ciburi» ba-chasidut be-Polin”, praca magisterska, Uniwersytet Hebrajski, Jerozolima 2013.

Szwirc Chajim Icchak, Pesach, Nisan 771 [2011].

Tidor-Baumel Judit, Kol bechijot – ha-Szoa we-ha-tϔila, Jeruszalaim: Hocaat Uniwersitat Bar Ilan, 1992.

The Uses of Tradition: Jewish Continuity in the Modern Era, red. Jack Wertheimer, New York–Jerusalem: Jewish Theological Seminary of America, 1992.

Wajnberg Jechiel Jaakow, Szeelot we-tszuwot sridej esz, Jeruszalaim: Mosad ha-Raw Kuk, 763 [2003].

Wajs [Weiss] Aharon, „Ha-misztara ha-jehudit be-General Guwernmant u-we-Szlezia Ilit bi-tkufat ha-Szoa”, rozprawa doktorska, Uniwersytet Hebrajski, Jerozolima 733 [1973].

Wajsbrod-Halachami Dawid, Irzej ha-Lewanon: toldot chajim szel gdolej Tora we-chasidut sze-paalu be-szetach ha-hora’a, ha-pilpul we-he-chasidut ba-szanim 300–714, Tel Awiw: Alter-Bergman, 737 [1977].

Weiss Aharon, Youth Movements in Poland during the German Occupation [w:] Zionist Youth Movements during the Shoah, red. Asher Cohen, Yehojakim Cochawi, New York: Peter Lang, 1995.

Welk Josef, Ha-Hodesz ha-acharon lekijum bejt ha-sefer Talmud Tora be-Hamburg, „Bi-Sde Chamad” 1972, t. 15, nr 1/2.

Wolfsberg-Ewiad Jeszajahu, Ha-Jehudim ha-neemanim ba-milchama [w:] Szoat Jehudej Ejropa: reka, korot, maszmaut – miwchar maamarim, red. Israel Gutman, Liwia

Rotkirchen, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 733 [1973].

Zilberklang Dawid, „Ha-Szoa bi-mechoz Lublin”, rozprawa doktorska, Uniwersytet Hebrajski, Jerozolima 763 [2003] (wyd. anglojęzyczne: David Silberklang, Gates of Tears: The Holocaust in the Lublin District, Jerusalem: Yad Vashem, 2013).

License

Copyright (c) 2019 Zagłada Żydów. Studia i Materiały

Creative Commons License

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.

https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0

Altmetrics

Google Scholar citations - click icon to view

Statistics

Dreifuss, H. . (2019). Matys Gelman - unknown leader of an unknown Hasidic movement during the Holocaust. Zagłada Żydów. Studia I Materiały, (15), 23-61. https://doi.org/10.32927/ZZSiM.2020.15.4

Share it

                            View No. 15 (2019)

No. 15 (2019)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Data publikacji:
2019-12-20

Dział: Studies