English
Polish
Did the occupation-time past of Józef Franczak, “Laluś” influence the post-war fate of the “last armed man”?
Sławomir
slawomir.poleszak@ipn.gov.pl BioPh.D. In human studies, employee of the Historical Research Office of the Lublin Branch of the Institute of National Remembrance (IPN); editor-in chief of the portal Ohistorie. In the years 2009–2016, head of the Lublin Branch Office Public Education Office, and editor-in-chief of the IPN journal Pamięć i Sprawiedliwość. Research interests: the history of the Polish pro-independence (anti-communist) underground after 1944 and how it was fought by the communist repression apparatus. Author, editor and co-editor of several academic and educational publications, including Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956 (zastępca redaktora naczelnego, 2007); Jeden z wyklętych. Major Jan Tabortowski „Bruzda” (1998, 2012); Podziemie antykomunistyczne w Łomżyńskiem i Grajewskiem (1944–1957) (2004); Polskie podziemie niepodległościowe na tle konspiracji antykomunistycznej w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1944–1956 (2008, ed.); Zdzisław Broński “Uskok”, Pamiętnik (wrzesień 1939 – maj 1949) (introduction, ed. Compilation of documents, 2nd extended and revised edition, 2015); Polskie podziemie niepodległościowe 1944–1956 (Teka Edukacyjne IPN series, collaborator, 2015).
https://orcid.org/0000-0003-3857-9938
Public Education Bureau of the Institute of National Remembrance in Lublin, Branch in Radom
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, No. 16 (2020), pages: 233-277
Publication date: 2020-12-12
Abstract
The author presents unknown episodes of the underground activity of Józef Franczak, “Laluś”, a Home Army soldier during the German occupation. These themes are shown against the background of local history, taking into account the closest comrades of the main hero. Franczak is one of the main figures in the pantheon of “accursed soldiers” that is created by the state-sponsored historical policy. The paper analyses in detail the surviving documents of two events related to Polish-Jewish relations. It seems that they significantly, if not decisively, influenced post-war Franczak’s fate. A comparison of the fate of “Laluś” and that of his two subordinates demonstrates that membership in the Home Army and serious events that had taken place in the past did not determine the post-war fate of underground soldiers. Their fate was often determined not by an ideological choice but a combination of chance, pragmatism and utility for the new communist regime
Keywords
Józef Franczak “Laluś”, “accursed soldiers”, the last armed men, the last partisan of the Polish pro-independence underground
References
Źródła archiwalne / Archival sources
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Lublinie (AIPN Lu)
/2247, 09/18, 011/188, 011/508, 021/226, 021/460, 028/1467, 043/15, 19/225, 136/26, 326/176, 341/30, 401/179, 501/46
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (AIPN)
/109, t. 6
Archiwum Państwowe w Lublinie (AP Lublin)
/769/0/3/17, 35/988/1070, 35/1267/844
zespół ZWZ-AK, Okręg Lublin, 1072, sygn. 114, 117, 120
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH)
/24/266, Helena Broda (dokumentacja odznaczenia Yad Vashem)
/110, Relacja Arona Grendego, tłum. z jidysz Julia Jakubowska
Relacje
Relacja Józefa Honiga z 20 lI 1997 r., University of South California, Shoah Foundation, Visual History Archive (USC, VHA), http://vhaonline.usc.edu/viewingPage?testimonyID=30710&returnIndex=0&fbclid=IwAR0T-YDoEjOlNS9-zzeFyjHTgC3opDpJdc6zU0JK4aRhnuqvUjJq_fxppg0.
Relacja Józefa Honiga z 6 X 1999 r., United States Holocaust Memorial Museum (USHMM), https://collections.ushmm.org/search/catalog/irn510436?fbclid=IwAR1ZRDxKK2yotSD0D9gB8jtYXLjlCJ5M32bF9wFMMWmOtWUx5D0HAhP5I-8.
Relacja Jerzego Górnickiego z 4 III 2010 r., Ośrodek Brama Grodzka – Teatr NN, http://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/dlibra/doccontent?id=43533&dirids=1.
Relacja Czesława Nowaka z 13 IX 2019 r., w zbiorach autora.
Relacja Maksymiliana Jarosza z 13 IX 2019 r., w zbiorach autora.
Rozmowa Stanisława Kuźnika z Wacławem Szaconiem z 2 IV 2008 r., kopia w zbiorach autora.
Źródła publikowane, wspomnienia / Published sources and momoirs
Franczak Marek, Mój ojciec – sierżant Laluś, Kraków: Wydawnictwo Miles, 2018.
Jarosz Maksymilian Mieczysław, Ocalić od zapomnienia. Wspomnienia Maksymiliana Mieczysława Jarosza z okresu okupacji hitlerowskiej i działań wyzwoleńczych 1939–1945, spisała córka Izabela Spero, Brzezia Łąka: Poligraf, 2014.
Jarosz Maksymilian Mieczysław, Ratuj się synu! [w:] Marek A. Koprowski, Żołnierze Wyklęci. Złapali go i dostał czapę, Zakrzewo: Replika, 2015.
Rauchwerg Wolf, Wtedy już Niemców nie obawialiśmy się [w:] Opór i walka z faszyzmem w latach 1939–1945, red. Janusz Roszkowski, wybór Janusz Roszkowski, Jerzy Diatłowicki, Warszawa: ŻIH, Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej i Agencja ATM, 2011 (seria „Żydzi w Walce 1939–1945”, t. 3).
Akty prawne / Legal acts
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 31 VIII 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19440040016.
Ustawa z 18 VI 1959 r. o odpowiedzialności karnej za przestępstwa przeciw własności społecznej, http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19590360228/O/D19590228.pdf.
Literatura przedmiotu / Content related Literature
Caban Ireneusz, Oddział partyzancki Armii Krajowej „Nerwy” (II Pluton OP 8). Zarys dokumentacyjny, „Rocznik Lubelski” 1985–1986, nr 27/28.
Caban Ireneusz, Mańkowski Zygmunt, Struktura terytorialna, organizacyjna, obsada personalna oraz kryptonimy lubelskiego okręgu Armii Krajowej, „Rocznik Lubelski” 1965, nr 8.
Engelking Barbara, „Jest taki piękny słoneczny dzień…” Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Gut Violetta, Józef Franczak ps. „Lalek”. Ostatni partyzant poakowskiego podziemia, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2004.
Harasimiuk Stanisław, Tadeusz Antoszewski ps. „Twierdza”, Szczęściarz [w:] idem, Trzynastu. Zbrodnie NKWD i UB 1944–1956, Lublin: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1994.
Libionka Dariusz, Narodowa Organizacja Wojskowa i Narodowe Siły Zbrojne wobec Żydów pod Kraśnikiem – korekta obrazu, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2011, nr 7.
Pająk Henryk, Oni się nigdy nie poddali, Lublin: Wydawnictwo Retro, 1997.
Poleszak Sławomir, Józek Franczak „Guściowa”, „Lalek”, „Laluś” (1918–1963) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 3, Kraków–Warszawa–Wrocław: IPN, 2007.
Poleszak Sławomir, Kryptonim „Pożar”. Rozpracowanie i likwidacja ostatniego żołnierza polskiego podziemia niepodległościowego Józefa Franczaka „Lalka”, „Lalusia” (1956–1963), „Pamięć i Sprawiedliwość” 2005, nr 2 (8).
Poleszak Sławomir, Ostatni leśny. Sierż. Józef Franczak „Laluś”, „Lalek” (1918–1963), „Wyklęci” 2016, nr 2.
Puławski Adam, Postrzeganie żydowskich oddziałów partyzanckich przez Armię Krajową i Delegaturę Rządu RP na Kraj, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, nr 2 (4).
Szcześniak Jarosław, Józef Franczak „Lalek”, „Laluś”, „Guściowa” [w:] Ostatni komendanci. Ostatni żołnierze 1951–1963, red. M. Biernat i in., Warszawa: Biuro Bezpieczeństwa Narodowego i Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, 2016.
Świetlicki Lucjan, Losy ludności żydowskiej w Piaskach w latach okupacji, „Region Lubelski” 1986–1990, t. 4 (6).
Netografia / Internet
Leszczyńska Magdalena, Historia pomocy – Rodzina Brodów, https://sprawiedliwi.org.pl/pl/historie-pomocy/historia-pomocy-rodzina-brodow.
Por. Wacław Szacoń: Przyjaźniłem się z Józefem Franczakiem ps. „Laluś”, https://www.polskieradio24.pl/130/7527/Artykul/2274034,Por-Waclaw-Szacon-Przyjaznilem-sie-z-Jozefem-Franczakiem-ps-Lalus.
Rozmowa z por. Wacławem Szaconiem ps. „Czarny” na III Targach Książki Prawicowej, https://www.youtube.com/watch?v=PKuxiMEpgUA https://www.youtube.com/watch?v=FCBFUlS9KYk
Filmografia / Filmography
Mój przyjaciel Laluś, scen. i reż. Dariusz Walusiak, DAW Production, 2016.
License
Copyright (c) 2020 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Other articles by the same auhtor(s)
- Sławomir Poleszak, Apologists, advocates or court historians? ... In response to the arguments of Piotr Niwiński and Tomasz Łabuszewski , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 17 (2021)
