Wyświetl Nr 18 (2022)

Nr 18 (2022)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Data publikacji:
2022-12-25

Dział: Studia

Ucieczki od stygmatyzacji, zamknięcia, głodu i śmierci. Żydzi w Warszawie w latach okupacji

Barbara Engelking

bengelki@ifispan.edu.pl

Barbara Engelking – psycholog, profesor nauk społecznych; w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN kieruje Centrum Badań nad Zagładą Żydów. Wraz z Jackiem Leociakiem jest opiekunem naukowym galerii „Zagłada” w Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w Warszawie. Ostatnio opublikowała Jest taki piękny, słoneczny dzień… Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945 (2011) oraz (wspólnie z Jackiem Leociakiem) nowe, zmienione, poprawione i rozszerzone wydanie książki Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście (2013), a także krytyczne wydania źródeł: Umierać też trzeba umieć… Mietka Pachtera (2015), Sny chociaż mamy wspaniałe. Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego (2016) i „Po wojnie, z pomocą bożą, już niebawem”. Pisma Kopla i Mirki Piżyców o życiu w getcie i okupacyjnej Warszawie (2017). Współredaktorka (z Janem Grabowskim) i współautorka dwutomowej publikacji Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski (2018). 

https://orcid.org/0000-0001-8361-4427

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk

Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 18 (2022), strony: 48-85

Data publikacji: 2023-03-11

https://doi.org/10.32927/zzsim.931

Abstrakt

Autorka analizuje w artykule sytuację warszawskich Żydów w czasie okupacji hitlerowskiej w perspektywie ucieczek. Przedstawia ucieczki od stygmatyzacji (nienoszenie opasek), ucieczki od głodu (z zamkniętego getta, do czasu wysiedlenia) oraz od śmierci (w okresie wielkiej akcji i później). Szczególny nacisk jest położony na aktywność, sprawczość i determinację Żydów.

Archiwum Akt Nowych / Central Archives of Modern Records

/1349/0/-/231_III-1, Zuzanna Rabska, Kartka z pamiętnika

, Rada Główna Opiekuńcza biuro centrali w Krakowie, 1940–1945, t. 5

/IX-1, „Informacje Hani i Krystyny [Klickich]”

/236, Sąd Okręgowy w Warszawie

, Zbiór akt osobowych działaczy ruchu robotniczego, 1864, Witold Góra

Archiwum Państwowe w Warszawie / State Archive in Warsaw

Więzienie Karne Warszawa-Mokotów 1940–1944, 72/657, t. 19592, 19827, 21248, 21717

Archiwum Sądu Niemieckiego w Warszawie, 1940–1944

/1207/128, Akta sprawy S. Gluecksmana

/1207/171, Akta sprawy H. Horwic

/1207/297, Akta sprawy E. Gofsztein

/1207/1073, Akta sprawy E. Celnik

/1207/1170, Akta sprawy S. Rozenberg

/1207/1258, Akta sprawy M. Kipper

Sąd Okręgowy w Warszawie

/236, Akta sprawy Władysława Kaczmarka

/2598, Akta sprawy Barbary Marii Bernadotte Kalinowskiej

/3118, Akta sprawy Franciszka Piaseckiego i Józefa Dominiaka

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej / Archive of the Institute of National Remembrance

GK 106/161/1zespół Der Kommandeur der Sicherheitspolizei und des SS für den Distrikt Warschau (KdS Warschau) [Komendant Policji Bezpieczeństwa i SS w dystrykcie Warszawa], t. 531

Archiwum Yad Vashem / Yad Vashem Archives

O.3/1158, Relacja Jadwigi Zielińskiej (Edwardy Blajwajs)

O.3/1159, Relacja Bolesława Zielińskiego Lewkowicza

O.3/1308, Relacja Hanny Klickiej z d. Klocman

O.3/1648, Relacja Barbary Rucińskiej

O.3/1803, Relacja Feliksa Mrozowskiego (Fiszla Majnemera)

O.3/2313, Relacja Edzi Fefer

O.3/2532, Kolektywne zeznanie o Janinie Grundgang-Kulwiec

O.3/2727, Relacja Marii Kann

O.3/3379, Hinda i Chanina Malachi, Dziennik

O.3/3631, Relacja Chila Ceylona

O.3/4195, Relacja Rozy Majerfeld

O.3/4464, Relacja Wiktora Hochberga (Witolda Góry)

O.3/5434, Relacja Ludwiki Oberleder-Aran

O.33/285, Dziennik Aleksandry Sołowiejczyk-Guter

O.33/1787, Relacja Lei Zoberman

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego / Jewish Historical Institute in Warsaw Archives

/758, Korespondencja Centrali ŻSS w Krakowie z ŻSS w Opatowie

/469, Relacja Blumy Altmed

/2274, Relacja Róży Dobreckiej

/2564, Relacja Samuela Cyrkla

/2962, Relacja Ignacego Kotlarskiego

/3085, Relacja Nomy Futerman

/4265, Relacja Piny Fuksmana

/4484, Relacja Wolfa Glikzeligera

/4651, Relacja Frajnda

/5003, Relacja Dawida Białogroda

/5211, Relacja Ireny Poławskiej, Zofii Poławskiej, Marii Golian

/5719, Relacja Danuty Dąbrowskiej (Jakoby Blidsztejn)

/5970, Relacja Basi Folkman, Hindy Malachi i Reni Szewes

/6083, Relacja Janiny Kulwiec (Grundgand)

/6147, Relacja Anny Szenicer-Matusiak

/6254, Relacja Marii Geszychter

/43, Ber Ryczywół, „Moje przeżycia”, tłum. z jidysz Monika Polit

/53, Relacja Celiny Grü nspan

/124, Pamiętnik LizyTaflowicz

/186, Pamiętnik inż. Barucha Goldmana

United States Holocaust Memorial Museum

RG-2009.107.1, Dziennik Izaaka Diamensztajna

RG-50.549.01.0019, Lucine Horn, https://collections.ushmm.org/search/catalog/

irn504789

University of Southern California Shoah Foundation, Visual History Archive

, Wywiad z Terry Himmelfarb (Tową Tykociner)

, Wywiad z Cecilią Glazer

, Wywiad z Izaakiem Perkalem

, Wywiad z Markiem Nusbaumem

, Wywiad ze Stefanią Staszewską

, Wywiad z Haną Nusbaum

, Wywiad z Lucjanem Wolanowskim

, Wywiad z Salomonem Nusbaumem

, Wywiad z Robertem Kulką

, Wywiad z Józefem Janowskim

, Wywiad z Juliuszem Salonim

, Wywiad z Aaronem Nusbaumem

, Wywiad z Joanną Podgórską

, Wywiad z Janiną Neuding z d. Perl

, Wywiad z Gertrudą Kupfer (Gitlą Zoberman)

, Wywiad z Felicją Trojanowską

, Wywiad z Heleną Hirschberg

, Wywiad z Ireną Chmieleńską

, Wywiad z Antoniną Górską

, Wywiad z Janem Kulką

, Wywiad z Bernardem Świerczyńskim

, Wywiad z Januszem Durką

, Wywiad z Krystyną Świerczyńską

, Wywiad z Grzegorzem Lasotą

, Wywiad z Eugenią Dąbrowską

, Wywiad z Haliną Zalewską

, Wywiad z Krzysztofem Targowskim

, Wywiad z Blimą Friedman

, Wywiad z Wandą Wolosky

, Wywiad z Alą Duzenman (Salą Buch)

, Wywiad z Elżbietą Wędrowską

, Wywiad z Wojciechem Jankowskim

, Relacja Danuty Góry-Tsermegas

, Wywiad z Marią Kwiatowską

Zbiory autorki / Authors private collection

Adam Żurawin, Wspomnienia, mps

Maria Majerczyk, mps

Źródła publikowane, dzienniki, wspomnienia / Published sources, memoirs, recollectins

Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 5: Getto warszawskie. Życie codzienne, oprac. Katarzyna Person, Warszawa: ŻIH i DiG, 2011.

Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 6: Generalne Gubernatorstwo. Relacje i dokumenty, oprac. Aleksandra Bańkowska, Warszawa: ŻIHi WUW, 2012 (dok. 38: Dawid Mandelbaum, Relacja pt. „Hrubieszó w”).

Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 27: Żydowska Samopomoc Społeczna w Warszawie (1939–1943), oprac. Aleksandra Bańkowska, Maria Ferenc Piotrowska, Warszawa: ŻIH, 2017 (dok. 258: N.N., Opracowanie pt. „Notatki o rolnictwie u Żydów w 1941 r.”, o działalności Toporolu).

Bauman Janina, Zima o poranku. Opowieść dziewczynki z warszawskiego getta, Poznań: Zysk i S-ka, 1999.

Birnbaum Irena, Non omnis moriar. Pamiętnik z getta warszawskiego, Warszawa: Czytelnik, 1982.

Dziesięciolecie Zakładu Psychologii Wychowawczej Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego 1928–1938. Sprawozdanie opracowane przez konwersatorium przy Zakładzie Psychologii Wychowawczej, red. Maria Żebrowska, Joanna Kunicka, Warszawa: nakładem autorów, z zasiłkiem Uniwersytetu J. Piłsudskiego, 1938.

Góra Barbara, Relacja [w:] Dzieci Holocaustu mówią…, do druku przygotowała Wiktoria Śliwowska, Warszawa: Stowarzyszenie Dzieci Holocaustu w Polsce, 1993.

Grynberg Henryk, Kostański Jan, Szmuglerzy, Warszawa 2001.

Hirszfeld Ludwik, Historia jednego życia, Warszawa: Czytelnik, 1946.

Hochberg Jakub, Czytając gazetę niemiecką… Dziennik pisany w ukryciu w Warszawie w latach 1943–1944, oprac. Barbara Engelking, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2019.

Krzywicka Irena, Wyznania gorszycielki, Warszawa: Czytelnik, 2013.

Landau Ludwik, Kronika lat wojny i okupacji, Warszawa: PWN, 1962.

Marek Paweł Lew, Na krawędzi życia. Wspomnienia anarchisty 1943–1944, Kraków: Wydawnictwo Dąb, 2006.

Meroz Anna, W murach i poza murami getta. Zapiski lekarki warszawskiej z lat 1939– 1945, Warszawa: Czytelnik, 1988.

Motyl Symcha Binem, Do moich ewentualnych czytelników. Wspomnienia z czasu wojny, oprac. Agnieszka Haska, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.

Neuman Tadeusz, Oficjalnie nie figuruję. Pamiętnik 1939–1945, Warszawa: ŻIH, 2021.

Obremski Tadeusz, Wśród zatrutych noży. Zapiski z getta i okupowanej Warszawy, oprac. Agnieszka Haska, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2017.

Ryczywół Ber, Wiazoj ich hob ibegelebt di dajczn, Warszawa–Łódź–Kraków: Centralna Żydowska Komisja Historyczna, 1946.

Sny chociaż mamy wspaniałe… Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego, red. Barbara Engelking, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2016.

Staszewska (Szochur) Stefania, Dni grozy, Montreal: Polish-Jewish Heritage Foundation of Canada, 2006. Świerczyński Bernard, Szmugiel na wagę życia, Warszawa: Meritum, 2015.

Szyfman Arnold, Moja tułaczka wojenna, Wydawnictwo MON, Warszawa 1960.

Szymańska Zo????ia, Byłam tylko lekarzem…, Warszawa: PAX, 1979.

Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, oprac. Władysław Bartoszewski, Zofia Lewinówna, wyd. 3, Kraków: Znak, 2013.

Wspomnienia o Januszu Korczaku, wybór i oprac. Ludwika Barszczewska, Bolesław Milewicz, Warszawa: Nasza Księgarnia, 1989.

Zajdorf Alfred, Nie święci…, Poznań: Zysk i S-ka, 2011.

Literatura przedmiotu / Content related literature

Bourdieu Pierre, The Forms of Capital [w:] Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, red. John Richardson, New York: Greenwood, 1986.

Cyrulnik Boris, Limites de la ré silience [w:] Ré silience. Connaissances de bases, red. Boris Cyrulnik, Gérard Jorland, Paris: Odile Jacob, 2012.

Cyrulnik Boris, O ciele i duszy, tłum. Ewa Kaniowska, Warszawa: Czarna Owca, 2012 (wyd. oryg. De chair et d’âme, Paris: Odile Jacob, 2006).

Engelking Barbara, „Szanowny panie gistapo” Donosy do władz niemieckich w Warszawie i okolicach w latach 1940–1941, wyd. 2, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2014.

Engelking Barbara, Grabowski Jan, „Żydów łamiących prawo należy karać śmiercią!”. „Przestępczość” Żydów w okupowanej Warszawie 1939–1942, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2010.

Gittell Ross J., Vidal Avis, Community Organizing: Building Social Capital as a Development Strategy, Thousand Oaks, CA: Sage, 1998.

Hanson Rick, Hanson Forrest, Rezyliencja. Jak ukształtować fundament spokoju, siły i szczęścia, tłum. Anna Sawicka-Chrapkowicz, Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2020.

Jarocki Robert, Genetyk i historia. Opowieść o Piotrze Słonimskim, Warszawa: Rosner i Wspólnicy, 2004.

Lewicka Maria, Kapitał kulturowy a kapitał społeczny człowieka: kooperacja czy antagonizm? [w:] Szkice z psychologii różnic indywidualnych, red. Wanda Ciarkowska,

Włodzimierz Oniszczenko, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2008.

Lewicka Maria, O prawdziwej roli zaufania w motywowaniu ludzi do aktywności społecznej [w:] W kręgu psychologii społecznej, red. Joanna Czarnota-Bojarska, Irena Zinserling, Warszawa: WUW, 2011.

Melchior Małgorzata, Rzeczy i ludzie. Historia jednej rodziny i jej mienia [w:] Klucze i kasa. O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych, 1939–1950, red. Jan Grabowski, Dariusz Libionka, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2014.

Melchior Małgorzata, Społeczna tożsamość jednostki (w świetle wywiadów z Polakami pochodzenia żydowskiego urodzonymi w latach 1944–1955), Warszawa: Uniwersytet Warszawski. Wydział Profilaktyki, Resocjalizacji i Problemów Społecznych, 1990.

Melchior Małgorzata, Zagłada a tożsamość. Polscy Żydzi ocaleni „na aryjskich papierach”. Analiza doświadczenia biograficznego, Warszawa: IFiS PAN, 2004.

Nalewajko-Kulikov Joanna, Strategie przetrwania. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy, Warszawa: Neriton IH PAN, 2004.

Paulsson Gunnar S., Utajone miasto. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy 1940–1945, tłum. Elżbieta Olender-Dmowska, Kraków: Znak, 2009.

Putnam Robert, Bowling Alone. The Collapse and Revival of American Community, New York: Simon & Schuster, 2000.

Rutkowski Tadeusz P., Adam Bromberg i encyklopedyści. Kartka z dziejów inteligencji w PRL, Warszawa: WUW, 2010.

Urbanek Mariusz, Brzechwa nie dla dzieci, Warszawa: Iskry, 2013. Wróbel Janusz, Przemiany ludnościowe spowodowane polityką okupanta hitlerowskiego w tzw. rejencji łódzkiej w latach 1939–1945, Warszawa: Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 1987.

Netografia

Historia pomocy – rodzina Średnickich i Rybickich, https://sprawiedliwi.org.pl/pl/historie-pomocy/historia-pomocy-rodzina-srednickich-i-rybickich

Krysia (Eugenia Cymer), https://mayorek2.wixsite.com/krysia/1923-1939

Spółka Akcyjna Handlowo-Przemysłowa Elibor, http://dawnadabrowa.pl/category/kopalnie-huty-firmy/firmybiuraprzedsiebiorcy/elibor

Altmetryki

Cytowania w Google Scholar - kliknij ikonę by sprawdzić

Statystyki

Engelking, B. (2023). Ucieczki od stygmatyzacji, zamknięcia, głodu i śmierci. Żydzi w Warszawie w latach okupacji. Zagłada Żydów. Studia I Materiały, (18), 48-85. https://doi.org/10.32927/zzsim.931

Udostępnij

                            Wyświetl Nr 18 (2022)

Nr 18 (2022)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Data publikacji:
2022-12-25

Dział: Studia