This volume contains a selection of articles from Holocaust. Studies and Materials published by the Centre for Holocaust Research during 2014–2016. This is already the fourth English volume intended to familiarise the foreign reader with the newest Polish research on the Holocaust and also introducing unknown documents from Polish archives into scholarly circulation. The previous editions were published in 2008, 2010, and 2013.

The several dozen texts in this volume are arranged in an order modelled on the Polish-language version, though it was decided not to include a selection of the reviews printed in our periodical.

During the occupation, the Germans re-organised the Polish police forces. The regular police, henceforth known as ‘blue police’, resumed its duties under the supervision of the German Order Police [Orpo – Ordnungspolizei], while the secret police, now called Polish Criminal Police, was incorporated into the German Kriminalpolizei, or Kripo. Although there have been no historical studies of the Polish Kripo, it seems that this organisation played an essential role in tracking down and killing the Jews in hiding. This article, which largely draws on previously unknown archival material, focuses on the Warsaw section of the Polish Criminal Police. More specifically, it discusses the creation and the role of several specialised units, created for the sole reason of hunting down the Jews in hiding, in Warsaw, during the 1943–1944 period. The units have been responsible, among others, for the detection and arrest of Emanuel Ringelblum, the founder of “Oneg Shabbat”, the underground archive of the Warsaw ghetto.

Tekst traktuje o reakcjach tzw. polskiego Londynu na wybuch powstania w getcie warszawskim i samobójstwo Szmula Zygielbojma. Przedmiotem analizy są stenogramy posiedzeń rządu polskiego na uchodźstwie, dzienniki czynności prezydenta i premiera, stenogramy posiedzeń Rady Narodowej, korespondencja przesyłana do rządu z Warszawy, treść oficjalnych enuncjacji rządowych i zawartość polskiej prasy z okresu kwiecień–czerwiec 1943 r. Autor rekonstruuje stan wiedzy rządu na temat sytuacji w Warszawie oraz przedstawia chronologię jej upowszechniania. Zastanawia się także nad wpływem ówczesnego kryzysu politycznego (ogłoszenie przez propagandę niemiecką informacji o mordzie polskich oficerów w Katyniu i zerwanie przez Stalina stosunków dyplomatycznych z rządem polskim) na traktowanie sytuacji w okupowanym kraju, a szczególnie walk w getcie warszawskim.

Artykuł opisuje historię Henryka Ryszewskiego, który w mieszkaniu na warszawskim Mariensztacie ukrywał kilkunastu Żydów. Po wojnie oskarżono go (jak sądzę, bezpodstawnie) o szantażowanie Żydów, został osądzony i spędził kilka lat w więzieniu. Jego oskarżyciel natomiast sam padł ofiarą pokazowego procesu w sprawie tzw. afery papierniczej i także spędził w więzieniu kilka lat

Nazistowska grabież dzieł sztuki i dóbr kultury w latach 1933–1945 bywa zwykle dzielona na zorganizowaną i dziką. Zorganizowaną przeprowadzały specjalne organizacje i komórki aparatu władzy; dzika, rozpowszechniona przede wszystkim na wschodzie, sprowadzała się do prywatnego rabunku dokonywanego na własną rękę przez wielu Niemców. Autorka proponuje wprowadzenie odrębnej kategorii grabieży kwalifikowanej. Odnosi ją do osób z premedytacją parających się grabieżą – na własny rachunek i/lub na zlecenie – których kompetencje obejmowały ocenę wartości poszukiwanych dóbr artystycznych oraz orientację, gdzie i u kogo ich szukać. W Rzeszy, okupowanej Francji i Holandii było wielu takich kwalifikowanych rabusiów. W okupowanej Polsce po pierwszej fali oficjalnych konfiskat trafiali się rzadko. Wyjątkiem był Holender Pieter Nicolaas Menten (1899–1987), po wojnie jeden z najzamożniejszych obywateli Holandii i właściciel niedostępnej publicznie kolekcji dzieł sztuki.

Artykuł dotyczy zbrojnej przemocy antyżydowskiej i związanych z nią wydarzeń, które miały miejsce na Podhalu (południowa Polska) w latach 1945–1947. Zginęło tam wówczas ponad trzydziestu Żydów. Ofiarą przemocy padły też dzieci z żydowskich sierocińców. Wśród sprawców owych aktów terroru byli partyzanci ze zgrupowania Józefa Kurasia „Ognia”, jednego z najważniejszych symboli antykomunistycznego oporu. Artykuł oparty jest na wynikach kilkuletnich badań i bardzo zróżnicowanych źródłach, a jego głównym celem jest odtworzenie tamtych wydarzeń ze szczególnym uwzględnieniem ofiar aktów przemocy.

Analiza porównawcza dwóch pomników wzniesionych przy jednej ulicy na terenie dawnego getta warszawskiego – pomnika Umschlagplatzu (1988) oraz pomnika Poległym i Pomordowanym na Wschodzie (1995) [monument to the Fallen and Murdered in the East] – pokazuje, w jaki sposób zrównanie nazizmu ze stalinizmem, jeśli nie komunizmem, zostało wpisane w topografię symboliczną tego miejsca. Stawką opisywanej operacji jest holokaustyzacja [holocaustization] tzw. polskiego losu, którego emblematami są wywózki w głąb ZSRR i zbrodnia katyńska. Ramę narracyjną całości stanowi dyskurs antykomunistyczny o nadal nierozbrojonym antysemickim potencjale (mit żydokomuny, teoria dwu ludobójstw [double genocide theory]). Efektem jest racjonalizacja (przedstawienie jako zasłużonej kary czy samoobrony) większościowych polskich postaw i zachowań wobec Żydów w okresie Zagłady. Przyrost wiedzy o faktach zamiast zakłócać heroiczno-martyrologiczne narracje [narratives] o przeszłości grupy dominującej, powoduje ich mutację i wzmocnienie. Kontekstem zjawiska jest polityka pamięci [politics of memory], jaką na forum europejskim prowadzą Polska oraz kraje bałtyckie. Jej dynamika polega na przesuwaniu granic europejskiego kompromisu pamięciowego: racjonalizacji Holokaustu oraz antysemityzmu – w trosce o własny wizerunek bohatera i ofiary.

Grupa ponad trzydziestu Żydów ukryła się w ziemiance w lesie pod Strzegomiem, małej wsi na skraju lasu w województwie świętokrzyskim. Napadnięci i ograbieni przez mieszkańców wsi, należących do Armii Krajowej do bądź Batalionów Chłopskich, od tej pory w mniejszych grupkach ukrywali się w lesie. Byli wyłapywani przez tę samą grupę partyzantów, która na nich napadła w ziemiance, i mordowani, też kobiety i dzieci. Przeżyło 8 osób: dzieci i młodzież oraz jeden dorosły. Artykuł rekonstruuje ich półtoraroczne ukrywanie się na podstawie przejmującego świadectwa jednej z uratowanych dziewczynek, Dory Zoberman, które złożyła je, gdy miała 11 lat, ponadto na podstawie materiałów z powojennych procesów z tzw. dekretu sierpniowego, a także rozmów przeprowadzonych współcześnie z uratowanymi i z mieszkańcami Strzegomia. Artykuł rekonstruuje działania wymiaru sprawiedliwości wobec zbrodni popełnianych na Żydach. Morderców skazano na karę śmierci, ale zostali ułaskawieni i po 1956r. wyszli na wolność. Jeden z nich w latach dziewięćdziesiątych dostał odszkodowanie za to, że był represjonowany za działalność na rzecz niepodległości Polski.

Artykuł stanowi próbę przyjrzenia się pamięci historycznej o Witoldzie Pileckim, funkcjonującej w literaturze przedmiotu oraz w powszechnej świadomości. W artykule skoncentrowano się na występujących w nich elementach idealizujących i uproszczeniach, prowadzących do mitologizacji Pileckiego. Postawiono również pytania o genezę i celowość tworzenia mitów wokół Pileckiego. Na podstawie analizy materiału źródłowego podano w wątpliwość zasadność używania w kontekście Pileckiego dwóch popularnych sformułowań: „ochotnik do Auschwitz” i „autor pierwszego raportu o Holokauście”. Zwrócono w ten sposób uwagę na konieczność skorygowania i uzupełnienia biografii Pileckiego przez dokładne i ostrożne przestudiowanie wszystkich dostępnych źródeł.

Na podstawie nieznanych dotychczas dokumentów archiwalnych pokazany został udział funkcjonariuszy Policji Polskiej w deportowaniu ludności żydowskiej z terenu powiatu radomszczańskiego do getta w Radomsku bądź do obozów zagłady. Policjanci granatowi uczestniczyli w tzw. akcjach żydowskich nie tylko jako służby wartownicze, ale również bezpośrednio przy „ładowaniu” Żydów i rzeczy żydowskich oraz pieczętowaniu mienia żydowskiego. W przypadku oddelegowania do służby przy deportacji z okolicznych posterunków policjantom przysługiwały diety, które były wypłacane z budżetu Związku Gmin w Radomsku

Artykuł przedstawia – na kanwie recenzji książki Sławomira Buryły Tematy (nie)opisane – polemikę z ujmowaniem Zagłady jako cząstki procesu historycznego, którą można wydzielić z nowoczesności i której można przyporządkować wzniosłość. Autor przeciwstawia temu koncepcję „wirusa Auschwitz”, zgodnie z którą moralność, ekonomia i nauka po Zagładzie nie mogą już od niej się oddzielić

Tekst jest próbą dekonstrukcji polskiego dyskursu dominującego w temacie tzw. stosunków polsko-żydowskich. Centralne figury tego dyskursu to logika złotego środka jako narzędzia dochodzenia do prawdy historycznej, symetryzacja polskich i żydowskich krzywd oraz win, a także gościnność jako powszechna postawa Polaków wobec Żydów. Autorzy pokazują opiniotwórczą siłę oddziaływania tego dyskursu na trzech przykładach: recenzji filmu Ida Pawła Pawlikowskiego, recepcji Muzeum Historii Żydów Polskich Polin oraz dyskusji o pomnikach Sprawiedliwych, które miały stanąć w Warszawie.

W artykule omawiam najważniejsze zjawiska polskiej historiografii i wybrane publikacje dotyczące Zagłady z lat 2003–2013. W ślad za narratywistami interesuje mnie ich kształt, język, sposób prowadzenia opowieści i użyte metafory.

Po wskazaniu najważniejszych ośrodków naukowych oraz edycji źródeł przechodzę do powstałych w tym czasie monografii obozowych, syntez i opracowań regionalnych, dochodząc do wniosku, że w większości są one pisane bardzo tradycyjnie.

Przełomowy dla historiografii okazał się rok 2000, kiedy ukazali się Sąsiedzi Jana Tomasza Grossa. Przed przejściem do dalekosiężnych konsekwencji tej publikacji omawiam jeszcze pokrótce polemiki wokół innych książek tegoż autora. Ich skutkiem były z jednej strony narodziny historiograficznego „gabinetu cieni” – mobilizacji środowiska skupionego głównie wokół IPN, mającej na celu zdezawuowanie wymowy publikacji Grossa. Z drugiej strony najważniejszą implikacją oferowanego przez Grossa krytycznego myślenia o postawach społeczeństwa polskiego stały się narodziny „nurtu chłopskiego” w historiografii. W książkach Andrzeja Żbikowskiego, Barbary Engelking Jana Grabowskiego czy zbiorowych tomach Prowincja noc i Zarys krajobrazu odmalowane zostały, w sposób zaangażowany i interdyscyplinarny, niechlubne postawy społeczności wiejskiej – denuncjacje, gwałty, a nawet mordowanie Żydów. Wyjątkowe miejsce wśród nich zajmuje wstrząsające świadectwo Tadeusza Markiela. W ramach polityki „gabinetu cieni” kontrofertą dla krytycznego „nurtu chłopskiego” mają być publikacje heroizujące postawy Polaków, podkreślające ich zaangażowanie w ratowanie Żydów, szczególnie wydawane w ramach prowadzonego przez IPN projektu „Index Polaków zamordowanych i represjonowanych za pomoc Żydom w okresie II wojny światowej”.

Na koniec omawiam książki dotyczące nieznanych kart Zagłady w Warszawie, autorstwa Agnieszki Haski, Barbary Engelking i Dariusza Libionki czy tego ostatniego wspólnie z Laurencem Weinbaumem, które nie przynoszą rewolucji w sferze języka, ale poszerzają naszą wiedzę na temat Zagłady. Swoje rozważania zamykam przywołaniem monumentalnej pracy Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, bez której, podobnie jak bez przemyślenia skutków Zagłady w ogóle, nie sposób zrozumieć nas samych i tego, co się wokół nas dzieje.

Autorka stara się ustalić, w jaki sposób podczas okupacji ukrywano w miastach zwłoki zamordowanych Żydów. Za przykład posłużyła sprawa Edwarda Toniakiewicza i trojga Żydów, których ukrywał w swojej piwnicy, a następnie zamordował, ciała zaś próbował ukryć w pobliskim stawie. Jego zbrodnia wyszła na światło dzienne dzięki ciekawości sąsiadów, dochodzenie prowadziła polska policja granatowa, a po wojnie jej dokumentacja posłużyła w czasie procesu przeciwko Toniakiewiczowi. Jest to pouczająca lektura, pozwalająca poznać rozmaite aspekty losów Żydów ukrywających się po aryjskiej stronie.

Dziennik dr. Chaima Einhorna, pisany w ukryciu po stronie aryjskiej, zawiera wspomnienia z getta, przede wszystkim z czasu akcji wysiedleńczej, oraz kilka urywków z okresu ukrywania się na warszawskiej Pradze. Grupa kilkorga Żydów, między nimi dr Einhorn z żoną, ukrywała się u nauczycielki Romany Hanke.

Wywiad Armii Krajowej przechwytywał listy pisane przez niemieckich, oficerów i urzędników do rodzi, jak również listy wysyłane z Niemiec do przyjaciół i krewnych na froncie. Na ich podstawie polskie podziemie przygotowywało specjalne raporty wywiadowcze, które wysyłano do Londynu. W niniejszym artykule publikujemy wybrane listy poświęcone Zagładzie. Jest to materiał, który może ułatwić opisanie i zrozumienie postaw i opinii „zwyczajnych Niemców” o „ostatecznym rozwiązaniu”.

The article presents a selection of documents from the files of several precincts of the Warsaw ‘blue’ police, which illustrate the involvement of Polish officers in the search for the Jews in hiding, during the 1942–1944 period.