Źródła archiwalne / Archival sources

Archiwum Grajewskiej Izby Historycznej

IV/3, Zbiory tematyczne (archiwalia), Miejsca Pamięci

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej

AIPN GK, 165/129, Akta śledztwa z 1948 r. wraz ze szkicem obozu i przesłuchaniami świadków

AIPN Bi, 1/1019, Akta w sprawie udzielenia pomocy żołnierzom radzieckim przebywającym w obozach jenieckich oraz wywózki ludności polskiej na roboty przymusowe do Niemiec, t. 2

AIPN Bi, 403/223, t. 1, Akta w sprawie karnej przeciwko: Śleszyński Kazimierz, imię ojca: Jan, ur. 16 II 1903 r., osk[rażonemu] o to, że w latach 1941–1944 na terenie pow. Grajewo jako schutzmann dokonał zabójstwa dziecka żydowskiego, ujął i oddał w ręce policji niemieckiej Tuzinowski Władysław, Reniewicz Antoni, Osiecki Józef, Urbanek Władysław i Lendo Henryk, a także bił i znęcał się nad ludnością cywilną, tj. o czyny z art. 1 pkt 1 i pkt 2, art. 2 Dekretu z dn. 31 VIII 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko–hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Białymstoku

S.66/10/Zn, Akta Główne prokuratora w sprawie zbrodni zabójstw wojennych popełnionych na jeńcach w Boguszach pow. Grajewo w latach 1941–1944, t. 1–5

Archiwum Yad Vashem

O.3/3346 Zeznanie dr. Nauma Wortmana

O.3/6512, Zeznanie Zelmana Jewerejskiego (Zalmana Ivri)

O.33/6970, Relacja Ruth Graifman

O.33/9389, Wspomnienia Nusi Jankowskiej z Augustowa

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego

/1846, Relacja Menachema Finkelsztajna (ur. 1923, Radziłów)

/1847, Relacja Kamińskiego (Polaka z Osowca)

/1858, 301/1860, Relacja Fajgel Gołąbek (ur. 1915, Stawiski)

/1958, Relacja Basi Kacper (ur. 1920, Szczuczyn)

/2093, Relacja Mojżesza Goldblatta (ur. 1914, Świder)

/2600, Relacja Lejby Lewintina (ur. 1913, Rajgród)

Bundesarchiv

B 162/9634, Ermittlungen gg. Klee u.a. Angehörige des Gendarmeriepostens Belda, Kreis Grajewo/Bezirk Bialystok wg. Verdachts auf Mord an polnischen und russischen Einwohnern sowie an russischen Kriegsgefangenen von Juni 1941 bis Ende 1944

B 162/15375, Tötungen überwiegend polnischer Bürger im Kreis Grajewo/Bezirk Bialystok durch Angehörige des dortigen Gendarmeriepostens in den Jahren 1942 bis 1945

B 162/15447, Ermittlungen gegen Angehörige des Gendarmeriepostens in Szczuczyn, Kreis Grajewo/Bezirk Bialystok (Polen), insbesondere wg. Verdachts der Teilnahme an der Deportation von Juden in ein Vernichtungslager im November 1942.

B 162/17092–98, Ermittlungen StA Stuttgart 4 Js 1091/68 gegen Angehörige der Ordnungspolizei im Bezirk Bialystok wg. Beteiligung an Ghettoräumungen und Tötungsverbrechen in Bialystok, Lomza, Bielsk, Wolkowysk, Grodno, Grajewo, Solzoka, Narew u.a.O.

B 162/17304, Erschießung von zwei Juden anlässlich der Räumung des Ghettos in Szczuzczyn im Krs. Grajewo/Ostpreußen im November 1942 auf Anordnung des dortigen Kreiskommissars

B 162/30123, Ermittlungen StA Dortmund 45 Js 16/70 gg. H. Errelis u.a. Angehörige der Stapostelle Allenstein wg. der Tötung russischer Kriegsgefangener aus den Offizierslagern (Oflag) 56 in Prostken und 63 in Fischborn/Ostpreußen am 4.9.1941.

United States Holocaust Memorial Museum Archives

A.0309, Gisela Laufer Wortman, William Laufer, and Naum Wortman papers, approximately 1914–2004, https://collections.ushmm.org/search/catalog/irn501434

University of South California Shoah Foundation, Visual History Archive

, Runia Lunski (Rachel z d. Poznański, ur. 21 XII 1912, Łódź)

, Charles Levine (Jechezkiel Piasecki, ur. 15 VI 1915, Augustów)

, Eva Kostre (Chava Giełczyńska, ur. 10 IV 1925, Trzcianne)

Literatura przedmiotu / Content related Literature

Arad Yitzhak, Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps, Bloomington–Indianapolis: Indiana University Press, 1987; wyd. polskie: Icchak Arad, Obozy śmierci akcji „Reinhardt”. Bełżec, Sobibór, Treblinka, tłum. Iwona Mączka, Daria Kuczyńska-Szymala, Warszawa: Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego, 2021.

Bender Sara, „Akcja Reinhardt” w okręgu białostockim [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. Dariusz Libionka, Warszawa IPN, 2004.

Bender Sara, The Jews of Bialystok During World War II and the Holocaust, tłum. Yaffa Murciano, Hanover–London: Brandeis University Press, 2008.

Browning Christpher R., Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, tłum. Piotr Budkiewicz, Warszawa: Bellona, 2000.

Bruder Franziska, „Skoczkowie” – ucieczki z pociągów deportacyjnych na przykładzie getta białostockiego: warunki, uczestnicy i praktyki, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2022, nr 18.

Datner Szymon, Eksterminacja ludności żydowskiej w okręgu białostockim, „Biuletyn ŻIH” 1966, nr 4 (60).

Datner Szymon, Opinia biegłego w procesie szefa referatu żydowskiego w białostockim Gestapo (1942–1944) Fritza Gustawa Friedla, „Biuletyn ŻIH” 1976, nr 3 (99).

Datner Szymon, Zagłada Białegostoku i Białostocczyzny. Notatki dokumentalne, seria „Wydanie Krytyczne Prac Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej”, Warszawa: ŻIH, 2023.

Czech Danuta, Kalendarz wydarzeń w KL Auschwitz, Oświęcim: Wydawnictwo Państwowego Muzeum w Oświęcimiu–Brzezince, 1992.

The Destruction of the Community of Szczuczyn (Poland) [przekład Churban kehilat Szczuczyn], red. Tauna Abel, Itzhak Wertman, Tel Aviv, Former Residents of Szczuczyn in Israel, JewishGen. An Affiliate of the Museum of Jewish Heritage A Living Memorial to the Holocaust, 1954.

Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933–1945, t. 2, red. Geoffrey P. Megargee, Martin Dean, Washington, DC: USHMM, 2012.

The Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust, red. Shmuel Spector, Geoffrey Wigoder, t. 1, New York: NY University Press, 2001.

Grabowski Jan, Na posterunku. Udział polskiej policji granatowej i kryminalnej w zagładzie Żydów, Wołowiec: Czarne, 2020.

Hilberg Raul, Sonderzüge nach Auschwitz, Ullstein: Berlin 1987.

Lahnstaedt Stephan, Czas zabijania. Bełżec, Sobibór, Treblinka i Akcja Reinhardt, tłum. Bartosz Nowacki, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2018.

Kowalczyk Józef, Waldemar Monkiewicz, Zbrodnie hitlerowskie 1939 i 1941–1945 [w:] Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego, t. 2, red. Michał Gnatowski, Henryk Majecki, Warszawa: PWN, 1975.

Księga pamięci Żydów gminy Augustowa i okolic / Sefer jizkor li-kehilat Ogusto weha-sewiwa, red. Jakow Aleksandroni i in. [red. wyd. polskiego: Krzysztof Zięcina, Ryszard Korąkiewicz, Zbigniew Mierzejewski, Justyna Stolarska, Urszula Zalewska, tłum. Magdalena Sommer, Monika Polit i in.], Twardy Róg: Stowarzyszenie jzi.org.pl, 2022.

Księga pamięci gminy żydowskiej w Grajewie / Grajewe jizkor-buch, red. Georg Gorin, Hyman Bum, Sol Fiszbejn [red. wyd. polakiego Tomasz Dudziński; tłum. Radosław Dudziński], Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 Pułku Strzelców Konnych, 2022.

Księga pamięci gminy żydowskiej w Stawiskach / Sefer Stawisk: jizkor buch, red. Joseph Rubin Joseph i in. [red. wyd. pollskiego: Magdalena K. Frąckiewicz, Mirosław Reczko, tłum. Mirosław Reczko], Łomża: Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, 2020.

Marcinkiewicz Stefan M., Prosto przez Prostki. W czasie i przestrzeni po gminie Prostki, Ełk: Muzeum Historyczne w Ełku, 2022.

Marcinkiewicz Stefan M., Pamięć zafałszowana. Przypadek „hitlerowskiego obozu koncentracyjnego” w Boguszach/Prostkach, „Zapiski Historyczne” 2023, t. 88, z. 4.

Marcinkiewicz Stefan Michał, „Widmo śmierci” (31 X 1943). Partyzancka legenda, polityka i pamięć w powiecie ełckim, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2020.

Memorial Book of Goniadz Poland [przekład Sefer Yizkor Goniadz] red. Moshe Shlomo Ben–Meir (I. Treshansky), New York: JewishGen. An Affiliate of the Museum of Jewish Heritage A Living Memorial to the Holocaust, 2019.

Mędykowski Witold, W cieniu gigantów. Pogromy 1941 r. w byłej sowieckiej strefie okupacyjnej, Jerozolima: nakładem autora, 2018.

Młynarczyk Wiesława, Przesiedlenia i tworzenie gett [w:] Wybór źródeł do nauczania o Zagładzie Żydów, wybór i red. Alina Skibińska, Robert Szuchta, Wiesława Młynarczyk, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2010.

Monkiewicz Waldemar, Zagłada skupisk żydowskich w regionie białostockim w latach 1939, 1941–1944, „Studia Podlaskie” 1989, t. 2.

Motyka Grzegorz, Tragedia jeńców sowieckich w czasie II wojny światowej w polskiej historiografii [w:] Jeńcy sowieccy na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, red. Jakub Wojtkowiak, Warszawa: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015.

Musiał Bogdan, „Aktion Reinhardt”: der Völkermord an den Juden im Generalgouvernement 1941–1944, Osnabrück: Fibre, 2004.

Musiał Bogdan, „Przypadek modelowy dotyczący eksterminacji Żydów”. Początki „akcji Reinhardt” – planowanie masowego mordu Żydów w Generalnym Gubernatorstwie [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. Dariusz Libionka, Warszawa: IPN, 2004.

Nowik Mariusz, Zagłada Żydów na ziemi łomżyńskiej, Warszawa: Bellona, 2008.

Onacik Jan, Przewodnik po miejscach walk i męczeństwa woj. białostockiego lata wojny 1939–1945, Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1970.

Otto Reinhard, Keller Rolf, Nagel Jens, Radzieccy jeńcy wojenni – liczby i skala problemu, „Łambinowicki Rocznik Muzealny” 2014, nr 37.

Otto Reinhard, Keller Rolf, Zur individuellen Erfassung von sowjetischen Kriegsgefangenen durch die Wehrmacht, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte” 2011, nr 59, z. 4.

Piper Franciszek, Ilu ludzi zginęło w KL Auschwitz. Liczba ofiar w świetle źródeł i badań 1945–1990, Oświęcim: Wydawnictwo Państwowego Muzeum w Oświęcimiu, 1992.

Poziemski Tadeusz, W 50. rocznicę likwidacji getta w Rajgrodzie, „Rajgrodzkie Echa” 1992, nr 11 (33).

Stoll Katrin, Die Herstellung der Wahrheit: Strafverfahren gegen ehemalige Angehörige der Sicherheitspolizei für den Bezirk Bialystok, Berlin: De Gruyter, 2011.

Stoll Katrin, Rozkład jazdy tylko w jedną stronę. Przesłuchania byłych urzędników Reichsbahnu na temat deportacji Żydów z Prużan do Auschwitz w 1943 r., „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2016, nr 12.

Sobolewski Janusz, „Sąsiedzi” po rajgrodzku, „Rajgrodzkie Echa” 2001, nr 4/5 (134/135).

Szmerda Jadwiga, Bogusze a rippa Łek. Złote okruchy wspomnień, Bogusze: nakładem autorki, 2023.

Szymańska Sylwia, Żbikowski Andrzej, Relacje ocalałych Żydów o losach ludności żydowskiej w Łomżyńskiem i na Białostocczyźnie latem 1941 r. [w:] Wokół Jedwabnego, t. 2: Dokumenty, red. Paweł Machcewicz, Krzysztof Persak, Warszawa: IPN, 2002.

Tryczyk Mirosław, Miasta śmierci. Sąsiedzkie pogromy Żydów, Warszawa: Wydawnictwo RM 2015.

Żbikowski Andrzej, Pogromy i mordy ludności żydowskiej w Łomżyńskiem i na Białostocczyźnie latem 1941 roku w świetle relacji ocalałych Żydów i dokumentów sądowych, [w:] Wokół Jedwabnego, t. 1, red. Paweł Machcewicz, Krzysztofa Persak, Warszawa: IPN, 2002.

Netografia / Netogography

Centralna Baza Ofiar Yad Vashem, https://yvng.yadvashem.org/

Datner Helena, Stoll Katrin, „Akcja” 2 listopada 1942: Zagłada Żydów w Bezirk Bialystok, https://www.jhi.pl/artykuly/akcja-2-listopada-1942-zaglada-zydow-w-bezirk-bialystok,6327

The Destruction of Czenstokov (Częstochowa, Poland), red. S. Waga, Buenos Aires 1949, https://www.jewishgen.org/Yizkor/Czestochowa2/Czestochowa2.html

Grzegorz Winer, https://grajewiak.pl/index.php/biogramy/475-winer-grzegorz

Korespondencja Stanisława Śliwińskiego z Grajewa z Abramem Winerem (Mexico City), 18 I 1946 r., https://grajewiak.pl/index.php/biogramy/475-winer-grzegorz

Korespondencja Stanisława Śliwińskiego Grajewa z Marią Rozenberg, Londyn, 6 I 1947 r., https://grajewiak.pl/index.php/biogramy/475-winer-grzegorz

Marcinkiewicz Stefan M., Wykaz źródeł do badania historii obozu jenieckiego w Boguszach/Prostkach (1941–1945), https://doi.org/10.18150/CZMT0I, RepOD

Pamięć Treblinki, https://pamiectreblinki.pl/transporty-do-treblinki-dzien-po-dniu/

Volksbund Gräbersuche-Online, https:// www.volksbund.de/graebersuche/