English
Polish
Kawalkada interpretacji. Pociąg Kastnera w osobistych narracjach uciekinierów
Heléna Huhák
huhak.helena@gmail.com Biogramdoktor, pracuje w Instytucie Historii Centrum Badań Humanistycznych Węgierskiej Akademii Nauk (Történettudományi Intézet Bölcsészettudományi Kutatóközpont, Institute of History of the Research Centre for the Humanities) w Budapeszcie. Jej zainteresowania badawcze skupiają się wokół dzienników i innych świadectw węgierskich Żydów deportowanych do obozów koncentracyjnych.
https://orcid.org/0000-0002-1643-7587
Institute of History of the Research Centre for the Humanities (Budapeszt)
András Szécsényi
szecsenyiandras@gmail.com Biogramdoktor, jest pracownikiem naukowym Archiwów Historycznych Węgierskiego Bezpieczeństwa Państwowego (Állambiztonsági Szolgálatok Történeti Levéltára, Historical Archives of the Hungarian State Security) w Budapeszcie. Jego zainteresowania badawcze obejmują losy węgierskich Żydów deportowanych do obozu Bergen-Belsen, a także politykę pamięci o Zagładzie prowadzoną na Węgrzech
https://orcid.org/0000-0002-9669-2595
Research Fellow, Historical Archives of the Hungarian State Security
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 18 (2022), strony: 322-341
Data publikacji: 2023-03-11
Abstrakt
Pociąg Kastnera to jeden z najbardziej znanych epizodów zagłady Żydów węgierskich. Akcja ta odegrała dość kontrowersyjną rolę w dziejach podejmowanych przez Żydów prób ratowania się na własną rękę, opisanych w historii najnowszej. Zamiast analizować negocjacje między SS a węgierskim Komitetem Pomocy i Ocalenia, autorzy badają tu, w jaki sposób pasażerowie „pociągu Kastnera” opowiadają o swych losach w dziennikach, pamiętnikach i wywiadach. Badania te mają na celu opisanie rezultatów działań Kastnera z perspektywy oddolnej, skupiając się na roli wiadomości i plotek w narracjach ocalałych. Rodziny Żydów węgierskich, tzw. Żydzi Kastnera, pragnęły wyemigrować do Palestyny, ale opuściwszy okupowane przez nazistów Węgry, trafiły do obozu koncentracyjnego Bergen-Belsen, a ostatecznie do Szwajcarii. Większość z nich przebywała przez kilka miesięcy (od czerwca do grudnia 1944 r.) w wydzielonej części obozu. Warunki panujące w obozie węgierskim, w którym więźniów taktowano jako „zakładników”, różniły się od warunków w innych, „zwykłych” sektorach obozu Bergen-Belsen czy w innych obozach koncentracyjnych. Ze względu na ten szczególny status „Żydzi Kastnera” nie znajdowali się w sytuacji nadzwyczajnej, nie cierpieli głodu, nie atakowano ich, nie nękały ich śmiertelne choroby. Nadal jednak pozostawali pod władzą nazistów jako więźniowie SS i nie mogli mieć pewności, że doczekają dnia ocalenia.
Relacje rzucają pewne światło na przepływ informacji między więźniami. Sposób reagowania na docierające do nich wiadomości i interpretacje zależał od przekonań ideologicznych czy religijnych i osobistych doświadczeń „Żydów Kastnera”. Natomiast różnice w obrębie grupy decydowały o zakresie dostępu do informacji – przywódcy syjonistyczni z rodzinami byli znacznie lepiej poinformowani, a wszyscy w pewnym stopniu stali się częścią sieci informacyjnej zbudowanej przez uczestników. To, że o ich losie decydowali naziści, oraz ich niepewny byt kształtowały wyobrażenia o przyszłości. Tak zwana kultura pogłoski była jednym z istotnych zjawisk życia codziennego. Osoby trwale odizolowane od wiarygodnych źródeł informacji były zarówno twórcami, jak i konsumentami wiadomości. Poza wspomnianą niepewnością narracje odzwierciedlają dwuznaczność moralną działań podejmowanych przez Kastnera. O ich postawach wobec docierających do nich wieści decydowały wnioski, jakie wyciągali na temat własnej sytuacji i przyszłości, na co wpływ miała nie tylko ich orientacja polityczna, lecz także sytuacja ich rodzin. Stan więźniów z Auschwitz wzbudzał wśród nich współczucie i litość. Zarazem jednak zły stan fizyczny tych więźniów wzmacniał ich uprzywilejowaną pozycję. W centrum rozmów znajdowały się również wiadomości o nadciągających deportacjach z Budapesztu. Ci, którzy obawiali się o swoje rodziny i krewnych znajdujących się w pociągu, a także ci, którzy pozostali w Budapeszcie, znaleźli się w nierozwiązywalnej i pełnej sprzeczności sytuacji. Gdy docierały do nich dobre wiadomości, cieszyli się, że członkowie rodzin przebywający w Budapeszcie są bezpieczni i nie grozi im deportacja. Z kolei niepokojące wiadomości utwierdzały ich w decyzji o opuszczeniu kraju. Sprzeczności te kształtowały postawy diarystów i pamiętnikarzy wobec wiadomości i pogłosek.
Słowa kluczowe
samopomoc, plotki, obóz koncentracyjny, akcja Kastnera, Bergen-Belsen, zagłada Żydów węgierskich
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Állambiztonsági Szolgálatok Történeti Levéltára (Archiwum Historyczne Węgier- skiego Urzędu Bezpieczeństwa Państwa)
1.9.V-129355, Wydział Policji, Zeznanie Katalin Stamberger złożone w komen- dzie policji w Budapeszcie, [1946 r.]
1.9.V-129355, Notatki Lili Ungár na temat „działalności Kastnera i jego przyja- ciół” w procesie Béli Berenda przed Trybunałem Ludowym, [1945 r.?]
Archiv der Gedenkstätte Bergen-Belsen (Archiwum Miejsca Pamięci Bergen-Belsen)
A 5916, Wspomnienia żony Tibora Adlera
BT 94, Pamiętnik Miriam Bruck
Archiwum Yad Vashem
, Wspomnienia Évy Beregi
Holokauszt Emlékközpont/Holocaust Memorial Center
271.1, Wspomnienia Szidónii Feldmann
Júlia Kertész, „Auschwitztól a Volkswagen művekig. Emlékeim a KZ fogságról és a kényszermunkáról [Z Auschwitz fo zakładów Volkswagena. Wspomnienia z uwięzienia w KL i pracy przymusowej]”
University of Southern California Shoah Foundation, Visual History Archive
, Wywiad z Zvim Vladislavem Kleinem
, Wywiad z Blanką Donáth
, Wywiad z Idą Gottlieb
, Wywiad z László Devecserim
United States Holocaust Memorial Museum
Claude Lanzmann Shoah Collection, 1996.166, Wywiad z Hanną Marton, transkrypcja wywiadu: https://collections.ushmm.org/film_findingaids/RG-60.5008_01_trl_en.pdf
A.0095.111, Wywiad z Emanuelem Mandelem
Źródła publikowane / Published sources
Donáth Blanka G., „Fiadra hagyd örökül…” XX. századi memoár [„Zostaw to synom…” Pa- miętnik z XX wieku], Budapest: Papirusz Book, 2008.
Kolb Jenő, „Hit az emberben”. Bergen-belseni napló [„Wiara w człowieka“. Dziennik z Ber- gen-Belsen], red. Thomas Rahe, Lajos Fischer, Göttingen: Wallstein, 2021.
Stern Laurent, A svájci orvos [Szwajcarski lekarz], „Mozgó Világ” 2015, nr 9.
Literatura przedmiotu / Content related literaturę
Aronson Shlomo, Hitler, the Allies and the Jews, Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
Bauer Yehuda, Jews for Sale? Nazi-Jewish Negotiations, 1933–1945, New Haven–London: Yale University Press, 1994.
Bogdanor Paul, Kasztner’s Crime, London: Routledge, 2017.
Braham Randolph L., The Politics of Genocide: The Holocaust in Hungary, Detroit: Wayne State University Press, 2000.
Cesarani David, A Brief History of Bergen-Belsen, „Holocaust Studies” 2016, t. 12, nr 1/2. Chesky Kopel, Rudolph Kastner and How History Becomes Midrash. „The Lehrhaus”, 29 XII 2019, https://thelehrhaus.com/commentary/rudolph-kastner-and-how-history-becomes-midrash/
[Ferenc Maria, „Każdy pyta, co z nami będzie”. Mieszkańcy getta warszawskiego wobec wiadomości o wojnie i Zagładzie, Warszawa: ŻIH, 2021 – przyp. red.].
Ferenc Piotrowska Maria, „All Those Rumors Occupy People’s Thoughts...” On the Relatioship Between Rumors and Knowledge about the Holocaust in the Warsaw Ghetto, „Rocznik Antropologii Historii”, 2018, t. 8, nr 11.
Frojimovics Kinga, The National Institute for the Israelite Deaf-Mute in Budapest, 1938–1948 [w:] Jewish Families in Europe, 1939 – present: History, Representation, and Memory, red. Joanna Beata Michlic, Waltham: Brandeis University Press, 2017. Garbarini Alexandra, Numbered Days: Diaries and the Holocaust, New Haven: Yale University Press, 2006.
Goldberg Amos, Rumor Culture among Warsaw Jews under Nazi Occupation: A World of Catastrophe Reenchanted, „Jewish Social Studies” 2016, t. 21, nr 3.
Kádár Gábor, Vági Zoltán, Self-financing Genocide: The Gold Train, the Becher Case and the Wealth of Hungarian Jews, Budapest: CEU Press, 2001.
Karsai László, The Last Phase of the Hungarian Holocaust: The Szálasi Regime and the Jews [w:] The Nazis’ Last Victims: The Holocaust in Hungary, red. Randolph L. Braham, Detroit: Wayne State University Press, 1998.
The Kasztner Report: The Report of the Jewish Rescue Committee, 1942–1945, red. László Karsai, Judit Molnár, Jerusalem: Yad Vashem, 2013.
Lattek Christine, Bergen-Belsen: From ‘Privileged’ Camp to Death Camp [w:] Belsen in History and Memory, red. Jo Reilly, David Cesarani, Tony Kushner, Colin Richmond, London: Frank Cass, 1997.
Moore Bob, Survivors: Jewish Self-Help and Rescue in Nazi-Occupied Western Europe, Oxford–New York: Oxford University Press, 2010.
Oppenheim Abraham N., The Chosen People: The Story of the ‘222 transport’ from Bergen-Belsen to Palestine, London: Vallentine Mitchell, 1996.
Paldiel Mordecai, Saving One’s Own: Jewish Rescuers During the Holocaust, Lincoln: University of Nebraska Press, 2017.
[Piotrowiak-Junkiert Kinga, Gettoizacja Budapesztu 1944–1945. Zarys problemu, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2016, nr 12 – przyp. red.].
Rahe Thomas, Bevezető. Kolb Jenő naplója és a Kasztner-csoport a bergen-belseni koncentrációs táborban [w:] Jenő Kolb, „Hit az emberben”. Bergen-belseni napló, red. Thomas Rahe, Lajos Fischer, Göttingen: Wallstein, 2021.
Rahe Thomas, Die ‘Kasztner-Gruppe’ im Konzentrationslager Bergen-Belsen. Soziale Struktur, Lebensbedingungen und Verhaltensformen [w:] Bergen-Belsen – Neue For- schungen, red. Habbo Knoch, Thomas Rahe, Göttingen: Wallstein, 2014.
Rigó Máté, Ordinary Women and Men: Superintendents and Jews in the Budapest Yellow-star Houses in 1944–1945, „Urban History” 2013, nr 4.
Smuggled in Potato Sacks: Fifty Stories of the Hidden Children of the Kaunas Ghetto, red. Yakov Zilberg, Solomon Abramovich, London: Vallentine Mitchell, 2011.
Szita Szabolcs, Trading Lives? Operations of the Jewish Relief and Rescue Committee in Budapest, 1944–1945, Budapest: CEU Press, 2005.
Veszprémy László Bernát, „Zionist rescue was definitely an inter-organizational project”. New Aspects of the Kasztner-Train [w:] The Holocaust in South-Eastern Europe: Historiography, Archives Resources and Remembrance, red. Adina Babeş-Fruchter, Ana Bărbulescu, Wilmington: Vernon Press, 2021.
What We Knew: Terror, Mass Murder and Everyday Life in Nazi Germany: An Oral History, red. Eric A. Johnson, Karl-Heinz Reuband, Cambridge: Basic Books, 2006.
Netografia
Bibliografia publikacji na temat akcji Kastnera, https://erdelyikronika.net/bibliogra- fia-a-kasztner-ugy-tortenetehez/?fbclid=IwAR0DWMP0q8tQYREXA_Zo66-67xbe-
FlWF5hoAbjtS46kDwErsz3Tpsu2rNw
Licencja
Copyright (c) 2023 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
