English
Język Polski
Jeszcze o reakcjach konspiracji na rodzimą przemoc antyżydowską od wiosny 1940 do lata 1941 r.
Dariusz Libionka
dlibion@ifispan.edu.pl Biogramhistoryk, profesor Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, pracownik Państwowego Muzeum na Majdanku. Redaktor naczelny rocznika „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”. Opublikował m.in. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Zarys problematyki (2017); współautor dwutomowej publikacji Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski (2018). Ostatnio w jego opracowaniu naukowym ukazał się Dziennik Maryli. Życie i śmierć w getcie warszawskim (2023).
https://orcid.org/0000-0003-0180-6463
Instytut Filozofii i Socjologii PAN
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 21 (2025), Strony: 127-167
Data zgłoszenia: 2025-08-26Data akceptacji: 2025-12-27
Data publikacji: 2025-12-27
https://doi.org/10.32927/zzsim.1134
Abstrakt
Tematem tekstu są reakcje Związku Walki Zbrojnej i innych organizacji konspiracyjnych na przypadki antyżydowskiej przemocy z udziałem Polaków od wiosny 1940 do lata 1941 r. Punktem wyjścia są raporty i relacje na temat nastrojów pod okupacją sowiecką przekazywane rządowi RP, zawierające ostrzeżenia o pogłębieniu się antysemityzmu i możliwych wybuchów przemocy z zemsty za przypisywane Żydom masowe poparcie sowieckich okupantów. Pierwsza część artykułu traktuje o reakcjach na tzw. pogromy wielkanocne w Warszawie, postrzegane jako efekt niemieckiej inspiracji dokonanej przy udziale kolaborantów z Narodowej Organizacji Radykalnej. Antyżydowska przemoc znalazła odbicie na łamach prasy konspiracyjnej, napiętnowano jej inspiratorów, a informację przekazano rządowi. W drugiej części autor pisze o reakcjach na mordy i pogromach po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji w okolicach Łomży. Zbrodnie z udziałem Polaków, na co zwracał uwagę Jan Tomasz Gross, rzeczywiście nie stały się przedmiotem pogłębionych analiz, a żadnych konkretnych informacji nie przekazano rządowi. Przyczyny przemilczeń były jednak inne: brak pełnej wiedzy o mordach i pogromach (nie udało się odnaleźć rzucających na tę sprawę nowe światło dokumentów ZWZ), obawy przed skomplikowaniem obrazu Polski i jej martyrologii w wolnym świecie, a także wzgląd na głębię antysemickich nastrojów w społeczeństwie wynikających z postrzegania Żydów jako sprawców niedoli Polaków pod okupacją sowiecką.
Słowa kluczowe
Związek Walki Zbrojnej , Narodowa Organizacja Radykalna , kolaboracja , prasa konspiracyjna , pogromy , mord w Jedwabnem , Jan Tomasz Gross
Bibliografia
Źródła archiwalne| Archival sources
Google Scholar
Archiwum Akt Nowych
Google Scholar
202/II/6; 11; 22; 29
Google Scholar
203/VII/31; 32; 42
Google Scholar
203/XV/3
Google Scholar
383/II/3
Google Scholar
2278, A199/63
Google Scholar
Archiwum Instytutu Hoovera, 800/41/0/-/39
Google Scholar
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej
Google Scholar
BU, 0644/421
Google Scholar
GK, 196/271
Google Scholar
Biblioteka Narodowa
Google Scholar
Magazyn Rękopisów, Rps 17979 III, Życiorys Witolda Bieńkowskiego [około 1952 r.]
Google Scholar
Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego
Google Scholar
Kolekcje 025/10A; 025/12; 183/26; 534
Google Scholar
PRM, 12; 15A; 24; 36
Google Scholar
Studium Polski Podziemnej
Google Scholar
A.038; A.166; A.274; A.298
Google Scholar
MSW 011
Google Scholar
Prasa konspiracyjna | Underground press
Google Scholar
„Agencja Prasowa” 1941
Google Scholar
„Aktualne Wiadomości z Polski i Świata”
Google Scholar
„Aneks” 1941
Google Scholar
„Barykada Wolności” 1941
Google Scholar
„Biuletyn Informacyjny” 1940–1941
Google Scholar
„Dokumenty Chwili” 1941
Google Scholar
„Fakty na Tle Idei” 1941
Google Scholar
„Głos Polski” 1940
Google Scholar
„Głos Prawdy” 1940–1941
Google Scholar
„Informacja Bieżąca” 1941–1943
Google Scholar
„Latarnia” 1940
Google Scholar
„Miecz i Pług” 1941
Google Scholar
„Neged Hazerem” 1941
Google Scholar
„Nowa Polska” 1941
Google Scholar
„Placówka” 1941
Google Scholar
„Polska Żyje” 1940
Google Scholar
„Prawda” 1942
Google Scholar
„Przegląd” 1941
Google Scholar
„Robotnik w Walce” 1941
Google Scholar
„Rzeczpospolita Polska” 1941–1942
Google Scholar
„Słowo Młodych” 1941
Google Scholar
„Słowo Polskie” 1940
Google Scholar
„Sprawa” 1941
Google Scholar
„Szaniec” 1942
Google Scholar
„Tydzień” 1940
Google Scholar
„Tygodnik Informacyjny” 1941
Google Scholar
„Walka” 1941
Google Scholar
„Wiadomości Polskie” 1940–1941
Google Scholar
„Wojna” 1940
Google Scholar
„Wolność” 1941
Google Scholar
„WRN” 1941
Google Scholar
„Znak” 1940
Google Scholar
Niemiecka prasa polskojęzyczna | German-language press in Poland
Google Scholar
„Dziennik Radomski” 1940–1941
Google Scholar
„Goniec Krakowski” 1940–1941
Google Scholar
„Nowy Kurier Warszawski” 1940–1941
Google Scholar
Źródła publikowane | Published sources
Google Scholar
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 3: Relacje z Kresów, oprac. Andrzej Żbikowski, Warszawa: ŻIH, 2000.
Google Scholar
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 18: Prasa getta warszawskiego: Haszomer Hacair, oprac. Maria Ferenc, Ewa Koźmińska-Frejlak, Piotr Laskowski, Sebastian Matuszewski, Warszawa: ŻIH, 2023.
Google Scholar
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 19: Prasa getta warszawskiego: Hechaluc-Dror i Gordonia, oprac. Piotr Laskowski, Sebastian Matuszewski, Warszawa: ŻIH i WUW, 2015.
Google Scholar
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 29: Pisma Emanuela Ringelbluma z getta, oprac. Joanna Nalewajko-Kulikov, Warszawa: ŻIH 2018.
Google Scholar
Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 1: Wrzesień 1939 – czerwiec 1941, kom. red. Tadeusz Pełczyński i in., Warszawa–Wrocław–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990.
Google Scholar
Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 1: Wrzesień 1939 – czerwiec 1941, cz. 1–2, red. Andrzej Suchcitz i in., wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa: IPN, 2015.
Google Scholar
Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 2: Czerwiec 1941 – kwiecień 1943,cz. 1, red. Eugenia Maresch i in., wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa: IPN, 2019.
Google Scholar
Eisenbach Artur, Raport Jana Karskiego o sytuacji Żydów na okupowanych ziemiach polskich na początku 1940 r., „Dzieje Najnowsze” 1989, nr 2.
Google Scholar
Goebbels Joseph, Dzienniki, t. 2: 1939–1943, wybór i oprac. Eugeniusz Cezary Król, Warszawa: Świat Książki, 2013.
Google Scholar
Grabowski Waldemar, Dokumenty Polskiego Państwa Podziemnego o sytuacji na Białostocczyźnie po 22 czerwca 1941 roku [w:] Wokół Jedwabnego, t. 2: Dokumenty, red. Paweł Machcewicz, Krzysztof Persak, Warszawa: IPN, 2002.
Google Scholar
[Kossak Zofia], Sprawiedliwie, FOP [1941].
Google Scholar
Ludwik Landau, Kronika lat wojny i okupacji, t. 1: Wrzesień 1939 – listopad 1940, oprac. Zbigniew Landau, Jerzy Tomaszewski, Warszawa: PWN, 1962.
Google Scholar
Okręg Warszawa-Miasto ZWZ i Okręg Warszawski ZWZ-AK. Dokumenty 1940–1943, t. 1, oprac. Mariusz Olczak, Marek Strok, Warszawa; Agencja Wydawnicza „Egros”, 2018.
Google Scholar
Polacy–Żydzi, Polen–Juden, Poles–Jews 1939–1945. Wybór źródeł, oprac. Andrzej Krzysztof Kunert, Warszawa: Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa i Oficyna Wydawnicza Rytm, 2002.
Google Scholar
Pro memoria (1941–1944). Raporty Departamentu Informacji Delegatury Rządu RP na Kraj o zbrodniach na narodzie polskim, wybór i oprac. Janusz Gmitruk, Arkadiusz Indraszczyk, Adam Koseski, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra-JR i Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, 2004/2005.
Google Scholar
Protokoły posiedzeń Komitetu dla Spraw Kraju, cz. 1: 1939–1941, oprac. i red. Waldemar Grabowski, Warszawa: IPN, 2008.
Google Scholar
Raporty Ludwiga Fischera gubernatora dystryktu warszawskiego 1939–1944, wybór i oprac. Krzysztof Dunin-Wąsowicz i in., tłum. Maryla Borkowicz, Władysław Czepulis, Jan Kosim, Warszawa: Archiwum Państwowe m.st. Warszawy i IH PAN, 1987.
Google Scholar
W obliczu Zagłady. Rząd RP na uchodźstwie wobec Żydów 1939–1945, red. Piotr Długołęcki, Warszawa: PISM, 2021.
Google Scholar
Wspomnienia | Memories
Google Scholar
Bartoszewski Władysław, Polacy, Żydzi, okupacja. Fakty, postawy, refleksje, red. Bożena Szaynok, Kraków: ŻIH, 2016.
Google Scholar
Komar Michał, Bartoszewski Władysław, Skąd pan jest? Wywiad rzeka, Warszawa: Świat Książki, 2006.
Google Scholar
Zwyczajna świętość. Zofia Kossak we wspomnieniach, oprac. Krystyna Heska-Kwaśniewicz, Katowice–Cieszyn: Macierz Ziemi Cieszyńskiej, 1997.
Google Scholar
Literatura przedmiotu | Subject literature
Google Scholar
Gross Jan Tomasz, Niepamięć zbiorowa, „Tygodnik Powszechny” 2004, nr 32.
Google Scholar
Gross Jan Tomasz, Sąsiedzi: Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny: Pogranicze, 2000.
Google Scholar
Libionka Dariusz, współpraca Grabowski Jan, Anatomia donosu ks. Trzeciaka na ks. Tadeusza Pudra, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.
Google Scholar
Libionka Dariusz, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. Andrzej Żbikowski, Warszawa: IPN, 2006.
Google Scholar
Machcewicz Paweł, Wnuk Rafał, Historyk ahistoryczny, „Tygodnik Powszechny” 2004, nr 33.
Google Scholar
Mazur Grzegorz, Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939–1941, Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1987.
Google Scholar
Muszyński Wojciech Jerzy, Bolesław Piasecki. Początek drogi (1915–1944), Warszawa: IPN, 2023.
Google Scholar
Muszyński Wojciech Jerzy, „Pogrom wielkanocny” w Warszawie w marcu 1940 roku a sprawa Narodowej Partii Radykalnej (tzw. Narodowej Organizacji Radykalnej) [w:] Migawki z okupowanej Warszawy. 1940, red. Monika Noszczak, Warszawa 2023.
Google Scholar
Person Katarzyna, Pogrom wielkanocny w Warszawie w 1940 r. w perspektywie żydowskich świadków [w:] Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, t. 4: Holokaust i powojnie (1939–1946), red. August Grabski, Warszawa: Wydawnictwo IH PAN, 2019.
Google Scholar
Puławski Adam, W obliczu zagłady. Rząd RP na Uchodźstwie, Delegatura Rządu RP na Kraj, ZWZ-AK wobec deportacji Żydów do obozów zagłady (1941–1942), Lublin: IPN, 2009.
Google Scholar
Rudnicki Szymon, Falanga. Ruch Narodowo-Radykalny, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, 2018.
Google Scholar
Sandak Adrian, Muszkieterowie 1939–1942. Historia tajnej organizacji wywiadowczej, Rzeszów: Libra PL, 2022.
Google Scholar
Straszewska Maria, „Biuletyn Informacyjny” 1939–1944, cz. 1: „Biuletyn Informacyjny. Przedruk roczników 1940–1942, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2001, nr specjalny 1.
Google Scholar
Szarota Tomasz, Mord w Jedwabnem. Dokumenty, publikacje i interpretacje z lat 1941–2000. Kalendarium [w:] Wokół Jedwabnego, t. 1: Studia, red. Paweł Machcewicz, Krzysztof Persak, Warszawa: IPN, 2002.
Google Scholar
Szarota Tomasz, U progu Zagłady. Zajścia antyżydowskie i pogromy w okupowanej Europie, Warszawa: Sic!, 2000.
Google Scholar
Wierzbicki Marek, Polacy i Żydzi w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach północno wschodnich II RP pod okupacją (1939–1941), Warszawa: Fronda, 2001.
Google Scholar
Wnuk Rafał, The Polish Underground under Soviet Occupation and the Jews [w:] Shared History-Divided Memory: Jews and Others in Soviet-Occupied Poland, 1939–1941, red. Elazar Barkan, Elizabeth A. Cole, Kai Struve, Leipzig: Simon-Dubnow-Institut für Jüdische Geschichte und Kultur e.V. i Leipziger Universitätsverlag, 2007.
Google Scholar
Wnuk Rafał, „Za pierwszego Sowieta”. Polska konspiracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (wrzesień 1939 – czerwiec 1941), Warszawa: IPN, 2007.
Google Scholar
Żbikowski Andrzej, Karski, Warszawa: Świat Książki, 2014.
Google Scholar
Żbikowski Andrzej, Pogromy i mordy ludności żydowskiej w Łomżyńskiem i na Białostocczyźnie latem 1941 roku w świetle relacji ocalałych Żydów i dokumentów sądowych [w:] Wokół Jedwabnego, t. 1; Studia, red. Paweł Machcewicz, Krzysztof Persak, Warszawa: IPN, 2002.
Google Scholar
Żbikowski Andrzej, U genezy Jedwabnego. Żydzi na Kresach Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej, wrzesień 1939 – lipiec 1941, Warszawa: ŻIH, 2006.
Google Scholar
Żyndul Jolanta, Zajścia antyżydowskie w Polsce w latach 1935–1937, Warszawa: Fundacja im. Kazimierza Kelles-Krauza i Agencja Scholar, 1994.
Google Scholar
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Autor&"Zagłada Żydów. Studia i Materiały"
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0
Czasopismo publikowane jest w standardzie Diamond Open Access na licencji CC-BY-4.0 Deed - Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowa - Creative Commons
Inne teksty tego samego autora
- Dariusz Libionka, The National Military Organization, the National Armed Forces and the Jews near Kraśnik: A Picture Corrected , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr Holocaust Studies and Materials (2013)
- Dariusz Libionka, Uwagi o ratowaniu Żydów w „okolicach Treblinki” [recenzja: Edward Kopówka, ks. Paweł Rytel-Andrianik, Dam im imię na wieki. Polacy z okolic Treblinki ratujący Żydów] , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 9 (2013)
- Dariusz Libionka, Zaprowadzanie sprawiedliwości. Śledztwa i postępowania sądowe wobec funkcjonariuszy aparatu okupacyjnego i Polaków w służbie niemieckiej z Kreis Miechów , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
- Dariusz Libionka, “Truth About Camps” or the Uneventful 1942 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr Holocaust Studies and Materials (2013)
- Dariusz Libionka, Odpowiedź na list Joshui Zimmermana , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Dariusz Libionka, Jak hochsztaplerów na wyklętych przerobić. Uwagi o filmie "Tora i miecz" , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Dariusz Libionka, Robert Kuwałek in memoriam , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Dariusz Libionka, David Silberklang, Gates of Tears: The Holocaust in the Lublin District , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Dariusz Libionka, Joshua D. Zimmerman, The Polish Underground and the Jews, 1939–1945 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Dariusz Libionka, Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933–1945, t. 2: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 9 (2013)
Podobne artykuły
- Jeffrey Kopstein, Jason Wittenberg, Przemoc sąsiedzka, nauki społeczne i powierzchowne podobieństwa , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 21 (2025)
- Agnieszka Haska, Ci, którzy wracają do Omelas , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 21 (2025)
- Irena Grudzińska-Gross, Jan Tomasz Gross, Złote żniwa -Rozmowa z Ireną Grudzińską-Gross i Janem Tomaszem Grossem , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 7 (2011)
- Jan Grabowski, Tadeusz Tomasz Krasnodębski, Policjant konspiratorem. Szesnaście lat na muszce Gestapo i bezpieki [Policeman-Conspirator. Sixteen years on a sight of Gestapo and State Security] , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: 2010: Holocaust Studies and Materials
- Przemysław Czapliński, Zagłada jako horror. Kilka uwag o literaturze polskiej 1985–2015 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Michał Bilewicz, Nie tylko o „Strachu”. Psychologia potocznego rozumienia historii , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 4 (2008)
- Paweł Dobrosielski, Obrońcy wiary. Węzłowe spory o polsko-żydowską przeszłość od 2015 roku , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 18 (2022)
- Joanna Michlic, Odwrócenie historycznej prawdy o Jedwabnem , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Marta Janczewska, Jan Jagielski 1937-2021 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 17 (2021)
- Agnieszka Haska, Keep calm and bądź jak Jan Karski , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 > >>
Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.
