Judenraty i żydowska Służba Porządkowa w Kreis Lublin-Land. Struktura, personel, działalność
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 21 (2025), Strony: 169-212
Data zgłoszenia: 2025-02-23Data akceptacji: 2025-12-27
Data publikacji: 2025-12-27
https://doi.org/10.32927/zzsim.1098
Abstrakt
Jak dotąd w historiografii Zagłady, szczególnie dotyczącej małych skupisk żydowskich w GG, niewiele uwagi poświęcono judenratom i żydowskiej Służbie Porządkowej. Celem autora artykułu jest zapełnienie do pewnego stopnia tej luki badawczej, ponieważ to właśnie prowincjonalne miasteczka w Kreis Lublin-Land (okupacyjny ziemski powiat lubelski) posłużą za klucz analizy tych instytucji. Będzie to wymagało odpowiedzi na pytania o czas i przesłanki ich tworzenia, strukturę, pochodzenie członków, liczebność, osadzenie w lokalnych wspólnotach, zadania, dokonywane wybory i relacje z pozostałą ludnością żydowską ze szczególnym uwzględnieniem uwikłania administracji żydowskiej w antysemicką politykę władz niemieckich. Wielowątkowa analiza wymaga sięgnięcia do różnych źródeł, głównie z okresu okupacji, często zachowanych szczątkowo, ale w przypadku niektórych miejscowości są one na tyle kompletne, że pozwalają zrekonstruować działanie tych instytucji nawet do jesieni 1942 r., gdy akcja „Reinhardt” weszła w decydującą fazę. Trzon wykorzystanych źródeł pochodzi z Archiwum Państwowego w Lublinie, przede wszystkim zespołu Starostwo Powiatowe w Lublinie, zawierającego unikatowy zbiór akt o judenratach i Służbie Porządkowej w powiecie. Ważnym uzupełnieniem są inne materiały z polskich i zagranicznych archiwów.
Słowa kluczowe
Judenrat , rada żydowska , żydowska Służba Porządkowa , policja żydowska , Kreis Lublin-Land , powiat lubelski
Bibliografia
Źródła archiwalne | Archival sources
Google Scholar
Archiwum Beit Lochamej ha-Getaot (Domu Bojowników Gett)
Google Scholar
3507, Relacja Mordechaja Goldfarba
Google Scholar
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej
Google Scholar
GK 102, Dowódca SS i policji w dystrykcie lubelskim
Google Scholar
Archiwum Państwowe w Lublinie
Google Scholar
43, Akta miasta Lubartowa
Google Scholar
498, Gubernator Dystryktu Lubelskiego
Google Scholar
498, Gubernator Dystryktu Lubelskiego/Archivamt
Google Scholar
501, Starostwo Powiatowe w Lublinie
Google Scholar
557, Akta gminy Spiczyn
Google Scholar
562, Akta gminy Bychawa
Google Scholar
581, Akta gminy Zemborzyce
Google Scholar
618, Rada Żydowska w Biskupicach
Google Scholar
891, Rada Żydowska w Lublinie
Google Scholar
Archiwum Yad Vashem
Google Scholar
O.33/129, Wspomnienia Ewy Słobodskiej
Google Scholar
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego
Google Scholar
211/132, Korespondencja Prezydium ŻSS z doradcą przy szefie dystryktu lubelskiego Markiem Altenem, 2 XI – 31 XII 1940 r.
Google Scholar
211/136, Korespondencja Prezydium ŻSS z doradcą przy szefie dystryktu lubelskiego Markiem Altenem, 2–30 VI 1941 r.
Google Scholar
211/137, Korespondencja Prezydium ŻSS z doradcą przy szefie dystryktu lubelskiego Markiem Altenem, 5–30 VII 1941 r.
Google Scholar
211/385, Korespondencja ŻSS z Radą Żydowską i Delegaturą ŻSS w Firleju, 4 XII 1940 – 22 XII 1941 r.
Google Scholar
211/386, Korespondencja ŻSS z Delegaturą ŻSS w Firleju, 5 I – 20 VIII 1942 r.
Google Scholar
211/403, Korespondencja Prezydium ŻSS z Radą Żydowską i Delegaturą ŻSS w Głusku, 23 I – 30 IX 1941 r.
Google Scholar
211/768, Korespondencja Prezydium ŻSS z Delegaturą ŻSS w Ostrowie Lubelskim, 12 I – 5 XI 1942 r.
Google Scholar
301/1813, Relacja Szymona Fajersztajna
Google Scholar
301/2013, Relacja Mojżesza Apelbauma
Google Scholar
301/2183, Relacja Hersza Zylbersztejna
Google Scholar
301/3278, Relacja Rywki Akierman
Google Scholar
301/4402, Relacja Jankiela Grynberga
Google Scholar
313/100, Sprawa Szoela Mojżesza Pressa
Google Scholar
Wiener Library Collection
Google Scholar
1656/3/8/146, Relacja Manfreda Heymanna
Google Scholar
Źródła publikowane | Published sources
Google Scholar
Anordnung Kennzeichnung der aus dem Reichsgebiet evakuierten Juden, „Amtsblatt des Gouverneurs des Distrikts Lublin im Generalgouvernement”, 31 III 1942, nr 3.
Google Scholar
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 6: Generalne Gubernatorstwo. Relacje i dokumenty, oprac. Aleksandra Bańkowska, Warszawa: ŻIH, 2012.
Google Scholar
Erlass über die Änderung der Grenzen der Kreishauptmannschaften Radzyn, Lublin-Land und Pulawy vom 20. August 1941, „Verordnungsblatt für das Generalgouvernement”, 14 XI 1941, nr 106.
Google Scholar
Hindls Arnold, Einer Kehrte Zurück. Bericht eines Deportierten, Stuttgart: Deutsche Verlags-Anstalt, 1965.
Google Scholar
Życie i Zagłada w Hrubieszowie w oczach młodej warszawianki, oprac. Adam Kopciowski i Dariusz Libionka, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2007, nr 3.
Google Scholar
Życie i zagłada Żydów polskich 1939–1945. Relacje świadków, wybór Michał Grynberg, Maria Kotowska, Warszawa: Oficyna Naukowa, 2003.
Google Scholar
Literatura przedmiotu | Subject literature
Google Scholar
Chmielewski Jakub, Udział Żydowskiej Służby Porządkowej w akcjach wysiedleńczych na przykładzie gett w Izbicy, Lublinie i Zamościu – próba porównania [w:] Elity i przedstawiciele społeczności żydowskiej podczas II wojny światowej, red. Martyna Grądzka-Rejak, Aleksandra Namysło, Kraków–Katowice–Warszawa: IPN, 2017.
Google Scholar
Chmielewski Jakub, Zagłada żydowskiego miasta – likwidacja getta na Podzamczu, „Kwartalnik Historii Żydów” 2015, nr 4.
Google Scholar
Chmielewski Jakub, Żydzi w KL Lublin [w:] Więźniowie KL Lublin 1941–1944, red. Tomasz Kranz, Wojciech Lenarczyk, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2022.
Google Scholar
Discussion: The Judenrat and the Jewish Response [w:] The Holocaust as Historical Experience: Essays and a Discussion, red. Yehuda Bauer, Nathan Rotenstreich, New York–London: Holmes & Meier Publishers, 1981.
Google Scholar
Engelking Barbara, Życie codzienne Żydów w miasteczkach dystryktu warszawskiego [w:] Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. Barbara Engelking, Jacek Leociak, Dariusz Libionka, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2007.
Google Scholar
Engelking Barbara, Leociak Jacek, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącej dzielnicy, wyd. 2 zm., popr. i rozsz., Warszawa; Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013.
Google Scholar
Hilberg Raul, The Ghetto as a Form of Government: An Analysis of Isaiah Trunk’s „Judenrat” [w:] The Holocaust as Historical Experience: Essays and a Discussion, red. Yehuda Bauer, Nathan Rotenstreich, New York–London: Holmes & Meier Publishers, 1981.
Google Scholar
„Jewish Councils” in Nazi Europe, 1938–1945: A Pan-European Perspective, „European Holocaust Studies” 2025, nr 6, red. Laurien Vastenhout, Jan Láníček.
Google Scholar
Kiełboń Janina, Z dziejów łęczyńskich Żydów, „Merkuriusz Łęczyński” 1993, nr 6.
Google Scholar
Kopciowski Adam, Zagłada Żydów w Zamościu, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2005.
Google Scholar
Kuwałek Robert, Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2010.
Google Scholar
Lenarczyk Wojciech, Obóz pracy przymusowej w Budzyniu (1942–1944) [w:] Erntefest, 3–4 listopada 1943. Zapomniany epizod Zagłady, red. Wojciech Lenarczyk, Dariusz Libionka, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2009.
Google Scholar
Marszałek Józef, Łęczna w latach wojny i okupacji [w:] Łęczna – studia z dziejów miasta, red. Emil Horoch, Łęczna: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Łęczyńskiej, 1989.
Google Scholar
Michman Dan, Reevaluating the Emergence, Funktion, and Form of the Jewish Councils Phenomenon [w:] Ghettos 1939–1945: New Research and Perspectives on Definition, Daily Life, and Survival, Washington, DC: Center for Advanced Holocaust Studies United States Holocaust Memorial Museum, 2005.
Google Scholar
Młynarczyk Jacek, W cieniu Zagłady. Losy kieleckich Żydów w czasie drugiej wojny światowej, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2020.
Google Scholar
Musial Bogdan, Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung im Generalgouvernement. Eine Fallstudie zum Distrikt Lublin 1939–1944, Wiesbaden: Harrassowitz, 2011.
Google Scholar
Olshansky-Farkash Talia, Between Authority and Powerlessness: The Tarnów Judenrat under Nazi Rule, „Jewish Culture and History” 2025, t. 26, nr 2.
Google Scholar
Patterns of Jewish Leadership in Nazi Europe 1933–1945: Proceedings of the Third Yad Vashem International Historical Conference Jerusalem, April 4–7, 1977, red. Israel Gutman. Cynthia J. Haft, Jerusalem: Yad Vashem, 1979.
Google Scholar
Person Katarzyna, Policjanci. Wizerunek żydowskiej Służby Porządkowej w getcie warszawskim, Warszawa: ŻIH, 2018.
Google Scholar
Person Katarzyna, Judenräte and the Jewish Communities of Easter Europe [w:] „Jewish Councils” in Nazi Europe, 1938–1945: A Pan-European Perspective, „European Holocaust Studies” 2025, nr 6, red. Laurien Vastenhout, Jan Láníček.
Google Scholar
Piątkowski Sebastian, Naczelna Rada Starszych Ludności Żydowskiej Dystryktu Radomskiego. Portret zbiorowy członków, pracowników i współpracowników [w:] Elity i przedstawiciele społeczności żydowskiej podczas II wojny światowej, red. Martyna Grądzka-Rejak, Aleksandra Namysło, Kraków–Katowice–Warszawa: IPN, 2017.
Google Scholar
Pohl Dieter, Von der „Judenpolitik” zum Judenmord. Der Distrikt Lublin des Generalgouvernements 1939–1944, Frankfurt am Main: Peter Lang, 1993.
Google Scholar
Radzik Tadeusz, Lubelska dzielnica zamknięta, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 1999.
Google Scholar
Rączy Elżbieta, Zagłada Żydów w dystrykcie krakowskim w latach 1939–1945, Rzeszów: IPN, 2014.
Google Scholar
Roth Markus, Die deutschen Kreishauptleute im besetzten Polen – Karrierewege, Herrschaftspraxis und Nachgeschichte, Göttingen: Wallstein, 2009.
Google Scholar
Silberklang David, Bramy łez. Zagłada w dystrykcie lubelskim, tłum. Monika Metlerska-Colerick, Lublin: Ośrodek Brama Grodzka – Teatr NN i Yad Vashem, 2022.
Google Scholar
Sitarek Adam, „Otoczone drutem państwo”. Struktura i funkcjonowanie administracji żydowskiej getta łódzkiego, Łódź: IPN, 2018.
Google Scholar
Strand Maximilian, Zwischenstation „Judensiedlung”. Verfolgung und Deportation der jüdischen Münscher 1941–1945, München: Oldenbourg, 2011.
Google Scholar
Sznajderman Monika, Fałszerze pieprzu. Historia rodzinna, Wołowiec, Czarne 2019.
Google Scholar
Trunk Isaiah, Judenrat: The Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation, Lincoln: University of Nebraska Press, 1972.
Google Scholar
Zajączkowska-Drożdż Agnieszka, Krakowski Judenrat, „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2015, nr 37.
Google Scholar
Licencja
Prawa autorskie (c) 1970 Autor&"Zagłada Żydów. Studia i Materiały"

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0
Czasopismo publikowane jest w standardzie Diamond Open Access na licencji CC-BY-4.0 Deed - Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowa - Creative Commons
Inne teksty tego samego autora
- Jakub Chmielewski, Postawy Polaków wobec Żydów w świetle okupacyjnych dokumentów na przykładzie dystryktu lubelskiego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 20 (2024)
Podobne artykuły
- Piotr Forecki, Anna Zawadzka, The Golden Mean Principle. A Handful of Comments on the Currently Dominant Discourse on ‘Polish-Jewish Relations’ , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr Holocaust Studies and Materials (2017)
- Bartłomiej Rusin, Leon Volovici, Nacjonalizm i „kwestia żydowska” w Rumunii lat trzydziestych XX wieku, tłum. Kazimierz Jurczak, Kraków–Budapeszt: Austeria, 2016, 394 s. , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 14 (2018)
- Katrin Stoll, Rozkład jazdy tylko w jedną stronę. Przesłuchania byłych urzędników Reichsbahn na temat deportacji Żydów z Prużan do Auschwitz w 1943 r. , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Jan Tomasz Gross, O kolaboracji , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 2 (2006)
- Ewa Wiatr, ‘Turning Jews Over’ – the Participation of ‘Blue’ Policemen in Deportations of Jews Illustrated with the Example of the Radomsko County , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr Holocaust Studies and Materials (2017)
- Karolina Panz, tłumaczenie dzienika B. Kalba z jidysz Monika Polit, tłumaczenie dziennika B. Kalba z jidysz - Ewa Kuma-Zielińska, „Na pamiątkę dla Pańskich synów i przyszłych pokoleń, by oddać cześć Pańskim czynom” – materiały do historii przemytnika Benziona Kalba , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 18 (2022)
- Bożena Szaynok, Wokół nowej książki o pogromie Żydów w Kielcach , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 14 (2018)
- Bożena Szaynok, „Tuż po Zagładzie”. Kościół wobec problematyki żydowskiej (VII 1944–VII 1946) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 5 (2009)
- Ewa Koźmińska-Frejlak, Edukacja czy dialog z cieniami… Kilka uwag na marginesie „Tek edukacyjnych” Polacy ratujący Żydów w latach II wojny światowej , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 5 (2009)
- Janusz Salamon, SJ, Dialog chrześcijańsko-żydowski w krainie schorowanej wyobraźni. Na marginesie książki Waldemara Chrostowskiego Kościół, Żydzi, Polska , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 5 (2009)
<< < 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 > >>
Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.
English
Język Polski
https://orcid.org/0009-0009-7399-8514
