English
Polish
Pisarstwo w cieniu śmierci: rękopis rabina Szapiry „Kazania z lat szału” w perspektywie psychologicznej i fenomenologicznej
Daniel Reiser
daniel.reiser@mail.huji.ac.il BiogramDaniel Reiser – dyrektor Wydziału Myśli Żydowskiej w Herzog Academic College i starszy wykładowca na Wydziale Studiów Religijnych i Duchowych w Zefat Academic College. Otrzymał tytuł doktora nauk żydowskich na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie i wykładał tam na Wydziale Myśli Żydowskiej. Specjalizuje się w kabale, filozofii chasydzkiej, nowoczesnym mistycyzmie i teologii w Zagładzie. Jest autorem kilku książek i licznych artykułów opublikowanych w językach hebrajskim, angielskim i polskim. Jego książka Wizja jako lustro. Techniki obrazowania w dwudziestowiecznym mistycyzmie żydowskim (w jęz. hebrajskim, 2014) zdobyła nagrodę Matanel Światowej Unii Studiów Żydowskich za najlepszą książkę poświęconą myśli żydowskiej wydaną w latach 2013–2014. Odczytuje rękopisy w językach hebrajskim i jidysz; opublikował krytyczną i opatrzoną komentarzem dwutomową edycję kazań rabina Szapiry podczas Zagłady według rękopisów znalezionych w Żydowskim Instytucie Historycznych oraz cykl artykułów na temat kazań chasydzkich w jidysz.
https://orcid.org/0000-0003-1536-6681
Herzog and Zefat Academic Colleges
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 15 (2019), strony: 62-90
Data publikacji: 2019-12-20
Abstrakt
Analiza filologiczna rękopisu „Kazań z lat szału” pokazuje, że kazania powstawały warstwa po warstwie, jeden dowód następował po drugim. Na tekście manuskryptu jest widoczna wstępna korekta – słowa są usunięte przez przekreślenie, a dodane słowa i zdania umieszczono nad zapisanymi wcześniej lub usuniętymi. Kolejne poprawki wprowadzono przez dodanie strzałek prowadzących do tekstu uzupełniającego na marginesach strony. Nie tylko treść, lecz także układ graficzny rękopisu wskazuje na wyjątkowe zjawisko psychologiczne. Wiele komentarzy napisano na marginesie pod koniec 1942 r., kiedy autor miał już pełną świadomość, że zmniejszają się jego szanse na przeżycie i że polskie żydostwo zostanie unicestwione. W takiej sytuacji dokonywał zmian w tekście, warstwa po warstwie, często były to drobne zmiany (z rodzaju męskiego na żeński, liczba pojedyncza zamiast liczby mnogiej itp.), wszystko równolegle do gorzkiej rzeczywistości na zewnątrz – jest to niezwykłe zjawisko ludzkie. Ktoś wie, że umrze, stracił już całą rodzinę, i co robi? Korekty i redakcję swoich kazań! Co więcej, postępuje tak, chociaż nie ma pewności, że kazania zostaną odnalezione w przyszłości i kiedykolwiek ukażą się drukiem. Taki zapis jest dowodem życia między dwiema skrajnościami – z jednej strony śmiercią, która niszczy wszystko, a z drugiej strony twórczością literacką, nowym życiem. Autor artykułu analizuje gettowe pisma rabina Shapiry w świetle modeli psychologicznych i fenomenologicznych opracowanych przez Ernesta Beckera, Viktora Frankla, Lwa Szestowa i innych, umieszczając dokonania rabina Shapiry w uniwersalnym kontekście ludzkim, a nie tylko żydowskim.
Słowa kluczowe
rabin Kalonimus Kalman Szapiro, kazania, getto warszawskie, teoria opanowywania trwogi, filozofia rozpaczy
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival Sources
Archiwum Państwowe w Warszawie Oddział w Grodzisku Mazowieckim księga metrykalna 1889, wpis nr 53
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH) ARG II 15 (Ring. II/370), mf ŻIH-803 ARG II 16 [Ring. II/432], mf ŻIH-806
The Chabad Library MS 1192:27, Bnej machszawa towa, mps
Źródła publikowane / Published sources
Midrasze
Miszna
Tora
Aaronson Jehoszua Mosze, „Liście goryczy. Dzienniki, responsy i teologia podczas Zagłady: pisma rabina Jehoszui Moszego Aaronsona” [w jęz. hebrajskim], oprac. Esther Farbstein, Jeruszalaim: Mosad ha-Raw Kuk, 2014.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 25: Pisma rabina Kalonimusa Kalmana Szapiry, oprac. Marta Dudzik-Rudkowska, tłum. z jęz. hebrajskiego Marta Dudzik-Rutkowska, tłum. z jęz. aramejskiego Maciej Tomal, Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny, 2017.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 36 (w przygotowaniu). Bein Leibel, „Z notatnika dziennikarza chasydzkiego” [w jęz. hebrajskim], Jeruszalaim: s.n., 1967.
Bierdiajew Nikołaj Aleksandrowicz, Lew Szestow i Kierkegaard, „Sowriemiennie zapiski” 1936, nr 62.
Cajtlin Hilel, „Rebe – rzemieślnik i pedagog” [w jęz. hebrajskim] [w:] idem, Sifran szel jehudim [Księga Żydów], Jeruszalaim: Mosad ha-Raw Kuk.
Cajtlin Hilel, „Z głębi wątpliwości i rozpaczy (o ogromnym dziele Lwa Szestowa)” [w jęz. hebrajskim], „Ha-Tekuf” 1923, nr 20; 1924, nr 21.
Cajtlin Hilel, L. Szestow [w jęz. hebrajskim], „Ha-Me-orer” 1907, t. 2, nr 5. Nietzsche Friedrich, The Gay Science, tłum. Walter Kaufman, New York: Vintage Books, 1974 [wyd. polskie: idem, Wiedza radosna, Warszawa: nakład Jakóba Mortkowicza, 1911, http://nietzsche.ph-f.org/dziela/fn_wr.pdf].
Oshry Ephraim, Responsa from the Holocaust, tłum. Y. Leiman, wyd. popr., New York: Judaica Press, 2001.
Plato: Complete Works, red. John M. Cooper, Indianapolis: Hackett, 1997 [wyd. polskie:
Platon, Dialogi, tłum. Władysław Witwicki, oprac. Andrzej Lam, Warszawa: Unia Wydawnicza Verum, 1993].
Rosenzweig Franz, Gwiazda zbawienia, tłum. Tadeusz Gadacz, Kraków: Znak, 1998.
Shestov Lev, Athens and Jerusalem, tłum. Bernard Martin, Athens, OH: Ohio University Press, 1966 [wyd. polskie: Lew Szestow, Ateny i Jerozolima, tłum. Cezary Wodziński, Kraków: Znak, 1993].
Soloveitchik Joseph B., Halakhic Man, tłum. Lawrence Kaplan, Philadelphia: The Jewish Publication Society, 1983.
Szapira Kalonimus Kalmisz, Deraszot mi-szenot ha-zaam. Deraszot ha-ADMO’’R mi-Piaseczna be-geto Warsza 1939–1942 [Kazania z lat szału. Kazania admora z Piaseczna w getcie warszawskim 1939–1942], t. 1–2, oprac. Daniel Reiser, Jeruszalaim: Michletet Herzog, Ha-Igud ha-Olami le-Madai ha-Jehudit i Jad wa-Szem, 2017.
Szapira Kalonimus Kalmisz, Derech ha-melech [Droga króla], Jeruszalaim: Waad Chasidei Piaseczno, 1995.
Szapira Kalonimus Kelmisz, Szelosz deraszot [Trzy kazania], Tel Awiw: Merkaz Chasidei Koźnic, 1985.
Szapiro Kalonimus Kelman, Derasza [Kazania], Warszawa: Chewrej ha-Kehila ha-Iwritbe-Piaseczna, 1936.
Teichtal Yissachar Shlomo, Eim Habanim Semeichah: on Eretz Yisrael, Redemption, and Unity, tłum. Moshe Lichtman, Israel: Kol Mevaser Publishers, 2000 [wyd. 1 Budapeszt 1943].
Relacje / Testimonies
Ya’aqov Qorman, 2010
Literatura przedmiotu / Topic related literature
Abramson Henry, Torah from the Years of Wrath 1939–1943: The Historical Context of the Aish Kodesh, North Charleston, SC: CreateSpace Independent Publishing Platform, 2017.
Becker Ernest, The Denial of Death, New York: Free Press, 1973.
Biale David i in., Hasidism: A New History, Princeton: Princeton University Press, 2018.
Cohen Adir, „Zastanawiając się nad swoim życiem – historia osobista spotyka się z opowieścią ϐilozoϐiczną” [w jęz. hebrajskim], „Ijun u-Nechkar be-Hachszarat Morim” 2006, nr 10.
Diamond James A., The Warsaw Ghetto Rebbe: Diverting God’s Gaze from a Utopian End to an Anguished Now, „Modern Judaism” 2010, t. 30, nr 3.
Farbstein Esther, Hidden in Thunder. Perspectives on Faith, Halachah and Leadership during the Holocaust, tłum. Deborah Stern, Jerusalem: Mossad Harav Kook, 2007.
Frankel Chaim, Zilberszlag Dawid Chaim, Wstęp [w:] Zikaron kodesz le-baal Esz kodesz [Święta pamięć autora „Świętego ognia”], red. Chaim Frankel, Dawid Chaim Zilberszlag, Jeruszalaim: Waad Chasidei Piaseczna–Grodzisk, 1994.
Frankl Viktor, Człowiek w poszukiwaniu sensu, tłum. Aleksandra Wolnicka, Warszawa: Czarna Owca, 2012.
Fuchs Uziel, „Miriam prorokini i żona rebego: kazania piaseczyńskiego rebego o prorokini Miriam” [w jęz. hebrajskim], „Masechet” 2005, nr 3.
Goetschel Roland, Torah Lishmah as a Central Concept in the ‘Degel mahane Efrayim’ of Moses Hayyim Ephraim of Sudylkow [w:] Hasidism Reappraised, red. Ada Rapoport-Albert, London: Vallentine Mitchell, 1996.
Heidegger Martin, Being and Time, tłum. John Macquarrie, Edward Robinson, Harper: San Francisco 1962 [wyd. polskie: Bycie i czas, tłum. Bogdan Baran, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994].
Herszkowicz Izaak [Isaac Hershkowitz], „Rabin Kalonimus Kalmisz Szapira, piaseczyński rebe. Jego myśl przedwojenna i z czasów Zagłady – kontynuacja czy brak ciągłości?” [w jęz. hebrajskim], praca magisterska, Uniwersytet Bar-Ilana, Ramat Gan, 2004.
Idel Moshe, Torah: Between Presence and Representation of the Divine in Jewish Mysticism” [w:] idem, Representing God, Boston: Brill, 2014.
Kowesz Histadruti szel Agudat Israel, 5672–5683, Wiena: Liszkat ha-Merkaz szel Agudat Israel ha-Olamit, 1923.
Lamm Norman, Pukhovitzer’s concept of Torah lishmah, „Jewish Social Studies” 1968, t. 30, nr 3.
Lamm Norman, Torah Lishmah: In the Works of Rabbi Hayyim of Volozhin and His Contemporaries, New York: Yeshiva University Press, 1989.
Leszem Cwi [Leshem Zvi], „Między mesjanizmem a prorokowaniem. Chasydyzm według piaseczyńskiego rebego” [w jęz. hebrajskim], rozprawa doktorska, Uniwersytet Bar-Ilana, 2008.
Lewin Jael, Ha-ADMO’’R sze-nigen be-kinor we-hadal am histalkut raajato [Rabin, który grał na skrzypcach i powstrzymał odejście swojej żony], „Daf le-Tarbut Jehudit” 2007, nr 273.
Liebes Jehuda, „Pocieszenie, jakie daje ϐilozoϐia. Wprowadzenie do tłumaczenia początkowych fragmentów O pocieszeniu, jakie daje ϔilozoϔia Boethiusa” [w jęz. hebrajskim], „Alpajim” 2001, t. 21.
Mayse Ariel Evan, The Devotional Talmud: Study as a Sacred Quest [w:] Rabbi Kalonymos Shapira: On Literature, Vitality and Death, red. Don Seeman, Daniel Reiser, Ariel Evan Mayse (w druku).
Piekarz Mendel, „Ostatni chasydzki dokument literacki napisany w Polsce. Nauki piaseczyńskigo rebego w getcie warszawskim” [w jęz. hebrajskim], Jeruszalaim: Jadwa-Szem, 1979.
Polen Nehemia, The Holy Fire: The Teachings of Rabbi Kalonymus Kalman Shapira, the Rebbe of the Warsaw Ghetto, Northvale: Jason Aronson, 1994.
Reiser Daniel, “Esh Kodesh”: A New Evaluation in Light of a Philological Examination of the Manuscript, „Yad Vashem Studies” 2016, t. 44, nr 1.
Reiser Daniel, Imagery Techniques in Modern Jewish Mysticism, tłum. Eugene D. Matanky i Daniel Reiser, Berlin–Boston: De Gruyter, 2018.
Reiser Daniel, Wstęp [w:] Kalonimus Kalmisz Szapira, Deraszot mi-szenot ha-zaam. Deraszot ha-ADMO’’R mi-Piaseczna be-geto Warsza 1939–1942, t. 1, oprac. Daniel
Reiser, Jeruszalaim: Michletet Herzog, Ha-Igud ha-Olami le-Madai ha-Jehudit i Jadwa-Szem, 2017.
Schweid Eliezer, „Z ruin ku zbawieniu” [w jęz. hebrajskim], Tel Awiw: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1994.
Seeman Don, Otherwise Than Meaning: On the Generosity of Ritual, „Social Analysis” 2004, t. 48, nr 2.
Seeman Don, Ritual Efϔicacy, Hasidic Mysticism and ‘Useless Suffering’ in the Warsaw Ghetto, „Harvard Theological Review” 2008, t. 101, nr 3/4.
Seeman Don, Sacred Fire – Review, „Common Knowledge” 2003, t. 9, nr 3.
Shapiro Malkah, The Rebbe’s Daughter: Memoir of a Hasidic Childhood, tłum. Nehemia Polen, Philadelphia: The Jewish Publication Society, 2002.
Soroski Aharon, Mi-toldot ha-ADMO’’R ha-kadosz maran Rabi Kalonimus Kalmisz Szapirazs’’l mi-Piaseczna [w:] Kalonimus Kelmisz Szapira, Esz kodesz, red. Aharon Soroski, Jeruszalaim: Sifra Press, 1960.
Thidor-Baumel Esther-Judith, „Esz kodesz. Księga piaseczyńskiego rebego i jej znaczenie dla zrozumienia życia religijnego w getcie warszawskim” [w jęz. hebrajskim], „Jalkut Moreszet”, kwiecień 1980, t. 29.
Waks Ron, Lehawat Esz kodesz. Szearim szel ha-ADMO’’R mi-Piaseczna [Płomień świętego ognia. Nauki admora z Piaseczna], Tewunot: Alon Szewut, 2010.
Wolfson Elliot R., Alef, Mem, Tau: Kabbalistic Musings on Time, Truth, and Death, Berkeley: University of California Press, 2006.
Wolfson Elliot R., The Mystical Signiϔicance of Torah Study in German Pietism, „The Jewish Quarterly Review” 1993, t. 84.
Wrestling with God: Jewish Theological Responses during and after the Holocaust, red. Steven T. Katz, Shlomo Biderman, Gershon Greenberg, Oxford: Oxford University Press, 2007. „Zagadka cierpienia” [w jęz. hebrajskim], red. Baruch Kahana, Chajuta Deutsch, Roni Redman, Tel Awiw: Jedijot Achronot, 2012.
Zikaron kodesz le-baal Esz Kedesz [Święta pamięć autora „Świętego ognia”], red. Chaim Frankel, Dawid Chaim Zilberszlag, Jeruszalaim: Waad Chasidei Piaseczna–Grodzisk, 1994.
Strony internetowe / Websites
Leszem Cwi [Leshem Zvi], „Wyciszająca melodia Rabiego z Piaseczna”, 2007, https://www.youtube.com/watch?v=zoDCpYHaoxE
Platon, Obrona Sokratesa, tłum. Felicjan Antoni Kozłowski, https://wolnelektury.pl/media/book/pdf/obrona-sokratesa.pdf
Licencja
Copyright (c) 2019 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
