Tematem przewodnim oddawanego do rąk czytelnika tomu jest traktowanie ukrywających się Żydów przez zbrojne formacje polskiego podziemia. W poprzednich latach nawiązywaliśmy kilkakrotnie do tych trudnych do analizy i szczególnie podatnych na takie czy inne manipulacje, czasami wywołujących kontrowersje, kiedy indziej konsekwentnie wypieranych i przemilczanych, okupacyjnych epizodów.

Publikowaliśmy zarówno artykuły problemowe, jak i rekonstrukcje przypadków „likwidowania” uciekinierów z gett przez uczestników konspiracji. Powrót do tych zagadnień wynika po części z badań prowadzonych w ostatnich latach przez niektórych członków redakcji nad wiejskim aspektem Zagłady, a publikowane tu artykuły stanowią rozwinięcie i uzupełnienie wątków sygnalizowanych w innych tekstach.

Od razu należy uprzedzić, że przedmiotem opisu są wydarzenia krwawe i dramatyczne, niemieszczące się w głównym nurcie polskiej refleksji o okupacji i drugiej wojnie światowej. Krytyków naszej działalności nie uda się z pewnością przekonać, że naszym celem nie jest poszukiwanie sensacji, szarganie świętości, podkopywanie fundamentów narodowej wspólnoty na zlecenie takich czy innych ośrodków dyspozycyjnych ani wreszcie podszyte masochizmem natrętne zakłócanie spokoju modernizującego się społeczeństwa. Niemniej wyjaśniamy, że w naszym przekonaniu sprawy te, a także ich bliższy i dalszy kontekst, powinny stać się przedmiotem pogłębionych badań i dyskusji, bez powielania stereotypów i uproszczeń, ale też bez taryfy ulgowej. Zwłaszcza że nierzadko sprawcy i uczestnicy tych zdarzeń funkcjonują w lokalnych społecznościach jako bohaterowie i wzory do naśladowania.