"They didn't even leave the dead." Destruction of Jewish cemeteries in what is now Poland in the years 1933–1945
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, No. 15 (2019), pages: 528-554
Publication date: 2019-12-20
Abstract
This article outlines the process of the destruction of Jewish cemeteries on the territory of today’s Poland during World War II (beginning with 1933 in the case of the parts of the country which were within the German border before the war), including the destruction resulting from military operations or actions of the occupation authorities or the civilian population. It also briefly says what happened with the Jewish cemeteries after the war.
Keywords
Jewish cemetery, cemetery, cemetery destruction, Holocaust, anti-Semitism, Jewish heritage
References
Źródła archiwalne
Archiwum Akt Nowych
Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, 885/9/18
Urząd ds. Wyznań, 132/314
Ambasada RP w Berlinie, 875
Archiwum Fundacji Shalom
Zbiór prac z konkursu „Historia i kultura Żydów polskich”, 262/V/2004
Archiwum Państwowe w Lublinie
Wydział Stanu Cywilnego, 177
Archiwum Państwowe w Łodzi
Przełożony Starszeństwa Żydów w Getcie Łódzkim, 1081
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego
Archiwum Ringelbluma, sygn. ARG I 743 (Ring. I/438), ARG I 1085 (Ring. I/943)
, Relacje Żydów Ocalałych z Zagłady: 17, 248, 567, 1216, 2493, 2600, 2652,
, 5503
Dział Dokumentacji Zabytków, Akta Sandomierza.
USC Shoah Foundation
Visual History Archive, 24854.
Literatura przedmiotu
Abraham-Diefenbach Magdalena, Gebel Jenny, Szulc Michał, Lębork [w:] Śladami żydowskimi po Kaszubach. Przewodnik. Jüdische Spuren in der Kaschubei: ein Reisehandbuch, red. Mirosława Borzyszkowska-Szewczyk, Christian Pletzing, Gdańsk: Instytut Kaszubski, Lübeck: Academia Baltica, 2010.
Adamczyk-Garbowska Monika, Trzy wizyty w Auschwitz, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2018, nr 14.
Altbauer Mosze, Wzajemne wpływy polsko-żydowskie w dziedzinie językowej, wybór i oprac. Maria Brzezina, Kraków: PAU, 2002.
Bałaban Majer, Historja i literatura żydowska ze szczególnem uwzględnieniem historji Żydów w Polsce, t. 3: Od wygnania Żydów z Hiszpanji do rewolucji francuskiej, Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1925.
Bieberstein Aleksander, Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1985.
Blask dawnych Krzepic. Materiały z dziejów Krzepic i okolicy, oprac. Romuald Cieśla, Krzepice: Gminny Ośrodek Kultury, 2007.
Blättler Franz, Warszawa 1942. Zapiski szofera szwajcarskiej misji lekarskiej, tłum. Krzysztof Bartos, oprac. Tomasz Szarota, Warszawa: PWN, 1982.
Borkowski Maciej, Kirmiel Andrzej, Włodarczyk Tamara, Śladami Żydów. Dolny Śląsk, Opolszczyzna, Ziemia Lubuska, Warszawa: MHŻP Polin, 2008.
Brilling Bernhard, Die jüdischen Gemeinden Mittelschlesiens. Entstehung und Geschichte, Stuttgart: W. Kohlhammer, 1972.
Cała Alina, Żyd – wróg odwieczny? Antysemityzm w Polsce i jego źródła, Warszawa: Nisza i ŻIH, 2012.
Cmentarz żydowski w Oświęcimiu. Historia, symbole, przyroda, red. Artur Szyndler, Oświęcim: Muzeum Żydowskie, 2018.
Cybertowicz Jan, Kotuniak Jarosław, Z dziejów Osięcin i okolic, Osięciny: Stowarzyszenie Kulturalne Gminy Osięciny, Włocławek: Lega, 2006.
Czechowicz Jerzy, Zarys historii Żydów w Jarosławiu i okolicy. Holocaust, czasy powojenne i współczesne, Rzeszów: Edytorial, 2015.
Czerniaków Adam, Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942, red. Marian Fuks, Warszawa: PWN, 1983.
Domański Paweł, Izraelici w Żabnie, Żabno: Mała Poligraϐia Redemptorystów w Tuchowie, 2003.
Dzieje Żydów w Polsce. Wybór tekstów źródłowych XI–XVIII wiek, oprac. Paweł Fijałkowski, Warszawa: ŻIH, 1993.
Felder Aaron, Yesodei Smochos: A compilation of Jewish laws and traditions dealing with death and mourning, with an addition of detailed studies of related problems arising from modern life situations, New York: Felder, 1978.
Fijałkowski Paweł, Żydzi sochaczewscy, Sochaczew: Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą, 1989.
Filar Alfons, Przesyłka z Sarnak, „Perspektywy” 1973, nr 26.
Gańczyk Barbara, Grzanka Bartłomiej, Maliński Adam, Kłodawskie cmentarze, Kłodawa: Wydawca Ireneusz Niewiarowski, 2015.
Głowacka-Penczyńska Anetta, Kawski Tomasz, Mędykowski Witold, The First to Be Destroyed. The Jewish Community of Kleczew and the beginning of the ϔinal solution, Boston: Academic Studies Press, 2015.
Hoffmann Zygmunt, Noc kryształowa na obszarze Wrocławskiego Nadodcinka SS, „Biuletyn ŻIH” 1976, nr 2 (98).
Huberband Szymon, Zagłada bożnic, bejt ha-midraszy i cmentarzy [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 32: Pisma rabina Szymona
Huberbanda, oprac. Anna Ciałowicz, Warszawa: ŻIH, 2017.
Jonca Karol, „Noc kryształowa” i casus Herschela Grynszpana, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1998.
Kopówka Edward, Żydzi w Siedlcach 1850–1945, Siedlce: Stowarzyszenie tutajteraz, 2009.
Kotarba Ryszard, Niemiecki obóz w Płaszowie 1942–1945, Warszawa–Kraków: IPN, 2009.
Krasucki Eryk, Historia kręci drejdlem. Z dziejów (nie tylko) szczecińskich Żydów, Łódź: Księży Młyn, 2018.
Kroczyński Hieronim, Kronika Kołobrzegu, Kołobrzeg: Wydawnictwo Le Petit Café, 2000.
Litwin Weronika, Ochrona zabytków kultury żydowskiej w Polsce w świetle działań Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego [w:] Ochrona dziedzictwa żydowskiego w Polsce, red. Weronika Litwin, Marta Przybyło-Ibadullajev, Warszawa: Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, 2012.
Łagiewski Maciej, Stary cmentarz żydowski we Wrocławiu, Wrocław: Via Nova, 2006.
Majus Krzysztof Dawid, Wielkie Oczy. Studia z dziejów wieloetnicznego galicyjskiego miasteczka, Przemyśl: Południowo-Wschodni Instytut Naukowy, 2013.
Materiały źródłowe do historii Żydów Mławy i powiatu mławskiego w XVIII–XX wieku, oprac.
Andrzej Grochowski, Mława: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Mławskiej, 2016.
N.N., Wspomnienia z pierwszych miesięcy okupacji w Warszawie (09.1939 – 01.1940 r.) [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 33, cz. 1: Getto warszawskie, red. Tadeusz Epsztein, Katarzyna Person, Warszawa: ŻIH, 2016.
Panz Karolina, „Zagłada żydowskich mieszkańców Nowego Targu w perspektywie mikrohistorycznej – głosy, obrazy, przybliżenia i oddalenia”, praca doktorska, Wydział Stosowanych Nauk Społecznych i Resocjalizacji, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2018.
Penkalla Adam, Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom: Tramp,1992.
Piątkowski Sebastian, Radom w latach wojny i okupacji niemieckiej (1939–1945), Lublin–Warszawa: IPN, 2018.
Połomski Franciszek, Zawłaszczenie i sprzedaż cmentarzy żydowskich w latach II wojny światowej na Śląsku. Ze studiów nad prawem własności w III Rzeszy [w:] Studia nad faszyzmem i zbrodniami hitlerowskimi, t. 11, red. Karol Jonca, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1987.
Rapta Michał, Tupta Wojciech, Moskal Grzegorz, Mroczne sekrety willi „Tereska” 1939–1945, Wadowice: Graϐikon, Rabka-Zdrój: Fundacja Rozwoju Regionu Rabka, 2009.
Makom tov – der gute Ort – dobre miejsce. Cmentarz żydowski Frankfurt nad Odrą/Słubice, red. Eckard Reiss, Magdalena Abraham-Diefenbach, Berlin: Vergangenheits Verlag, 2012.
Ringelblum Emanuel, Kronika getta warszawskiego wrzesień 1939 – styczeń 1943, tłum.
Adam Rutkowski, oprac. Artur Eisenbach, Warszawa: Czytelnik, 1988.
Rosenberg Göran, Krótki przystanek w drodze z Auschwitz, tłum. Mariusz Kalinowski, Wołowiec: Czarne, 2014. Rozmus Dariusz, Cmentarze żydowskie ziemi olkuskiej, Kraków: Cracovia, 1999.
Sabor Agnieszka, Sztetl. Śladami żydowskich miasteczek. Działoszyce – Pińczów – Chmielnik – Szydłów – Chęciny. Przewodnik, Kraków: Austeria, 2005.
Sapir Yoav A., Bolszewo [w:] Śladami żydowskimi po Kaszubach. Przewodnik. Jüdische Spuren in der Kaschubei: ein Reisehandbuch, red. Mirosława Borzyszkowska-Szewczyk, Christian Pletzing, Gdańsk: Instytut Kaszubski, Lübeck: Academia Baltica, 2010.
Schliessung von jüdischen Friedhöfe [w:] Słowa niewinne, oprac. Nachman Blumental, Kraków–Łódź–Warszawa: Centralna Żydowska Komisja Historyczna, 1947.
Simonstain Cullman Peter, Historia gminy żydowskiej z Piły od roku 1641 do Holokaustu, tłum. Agnieszka Kin, Piła: Towarzystwo Miłośników Miasta Piły, 2017.
Skwara Marian, Pruszkowscy Żydzi. Sześć dekad zamkniętych Zagładą, Pruszków: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Henryka Sienkiewicza, 2007.
Sławiński Piotr, Dzieje i przestrzenna organizacja cmentarzy [w:] Cmentarze żydowskie w Sandomierzu, red. Piotr Sławiński, Sandomierz: Wydawnictwo Armoryka, 2011.
Stendig Jakub, Dewastacja cmentarzy, bóżnic i zabytków żydowskich Krakowa podczas
okupacji hitlerowskiej [w:] W 3-cią rocznicę zagłady ghetta w Krakowie, red. Michał M. Borwicz, Nella Rost, Józef Wulf, Kraków: Centralny Komitet Żydów Polskich, 1946.
Stroop Jürgen, Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!, oprac. Andrzej Żbikowski, Warszawa: IPN, 2009.
Szynowłoga-Trokenheim Guta, Życie w grobowcu, Warszawa: Ypsylon, 2002.
Świątkowski Wacław, Podlasie. Piąta wycieczka po kraju, Warszawa: nakładem autora, 1929.
Talmud Jerozolimski, Moed Katan 2, 4.
Tenenbaum Joseph, Tenenbaum Sheila, In Search of a Lost People. The Old and New Poland, New York: LLC, 1948.
Tokarska-Bakir Joanna, Okrzyki pogromowe, Szkice z antropologii historycznej Polski lat 1939–1946, Wołowiec: Czarne, 2012.
Trzciński Andrzej, Świadkiem jest ta stela. Stary cmentarz żydowski w Lublinie, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2017.
Trzciński Andrzej, Wodziński Marcin, Cmentarz żydowski w Lesku, cz. 1: Wiek XVI i XVII, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2002.
Trzciński Andrzej, Wodziński Marcin, XVI-wieczne macewy ze starego cmentarza żydowskiego w Przemyślu [w:] Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, t. 2:
Materiały z konferencji, red. Krzysztof Pilarczyk, Stefan Gąsiorowski, Kraków: PAU, 2000.
Tylman Hercke, Gothelf Hirszel, Jakubowicz Szloma, Zagłada [w:] Księga pamięci Sochaczewa. Wybór tekstów, wybór, oprac. i wstęp Marcin Pręgowski i in., tłum. Monika
Adamczyk-Garbowska i in., Brochów: Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania
nad Bzurą, Sochaczew: Stowarzyszenie na rzecz Historycznej Odbudowy Zamku w Sochaczewie, 2012.
Urban Kazimierz, Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944–1966 (wybór materiałów), Kraków: Nomos, 2006.
Wirsching Andreas, Jüdische Friedhöfe in Deutschland 1933–1957, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte” 2002, t. 50, nr 1.
Włodarczyk Edward, Z dziejów Żydów skierniewickich, Skierniewice: PPHU Sigma, 1993.
Wodziński Marcin, Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII–XVIII wieku, Wrocław: Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, 1996.
Wydział Statystyczny [w:] Archiwum Ringelbluma, t. 12: Rada Żydowska w Warszawie, oprac. Marta Janczewska, Warszawa: ŻIH, 2014.
Zaremba Marcin, Gorączka szabru, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2009, nr 5.
Zasada Stanisław, Macewy z jeziora, „Rzeczpospolita”, 6 IX 2002.
Ziółkowska Anna, Obozy pracy przymusowej dla Żydów w Wielkopolsce w latach okupacji hitlerowskiej (1941–1943), Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2005.
Strony internetowe
Adler Horst, „Noc Kryształowa” i pogrom Żydów w Świdnicy, tłum. Edmund Nawrocki, http://www.mojemiasto.swidnica.pl/?p=1047
Ginsberg Abraham, Jak rozumieć wartość żydowskich cmentarzy?, https://sztetl.org.pl/pl/tradycja-i-kultura-zydowska/religia/jak-rozumiec-wartosc-zydowskich-cmentarzy
Gołąbek Michał, Brzeziny żyją na macewach, http://www.e-kalejdoskop.pl/wiadomosci-a230/brzeziny-zyja-na-macewach-r669/pdf
Ignatiew Radosław I., Postanowienie o umorzeniu śledztwa, http://ipn.gov.pl/ftp/pdf/jedwabne_postanowienie.pdf
Karpeta Adrian, Rybnickie „Pokłosie”. Wstrząsająca relacja świadka likwidacji cmentarza
O Żydach z Parysowa i ich cmentarzu, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/p/592-parysow/104-teksty-kultury/138365-o-zydach-z-parysowa-i-ich-cmentarzu
Wąsacz Małgorzata, Po żydowskim cmentarzu na Wzgórzu Dąbrowskiego nie ma już śladu, http://www.pomorska.pl/serwisy/album-bydgoski/art/6839439,po-zydowskim-cmentarzu-na-wzgorzu-dabrowskiego-nie-ma-juz-sladu,id,t.html
License
Copyright (c) 2019 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.